Elimizdiń Bıologııalyq materıaldardy taldaý jáne zertteý ortalyǵynyń málimetinshe, qazaqstandyqtardyń 45 paıyzy tez daıarlanatyn taǵamdardy tutynýǵa qushtar. Buǵan bir jaǵy ýaqyttyń tapshylyǵy, jumysbastylyq sebep bolsa, endi bir jaǵy tez daıarlanatyn taǵamdardy paıdalaný arqyly elder qarjysyn da únemdeıtin kórinedi.
Budan soń halyqtyń kópshiligi lımond sýsynyn jıi tutyna bastaǵan. Biraq mamandardyń paıymdaýynsha, atalmysh ónimderdiń densaýlyqqa ózindik zııany bar ekeni naqty dáleldenip otyr. Bul rette bizben pikirlesken bılogııa ǵylymynyń doktory, professor Jandos Aqaevtyń aıtýynsha, tez daıarlanatyn taǵamdar qaterli isik aýrýynyń birden bir qozdyrǵyshy bolyp sanalady.
«Qazir doshırak pen lımonadty qazaq ulttyq taǵamdaryndaı tutynatyn bolyp aldy. Ýaqytty aqshany únemdegisi keletin jurttyń deni osy ónimderdi tutynady. Máselen, biz jýyrda elimizde kúnde jarnamalanyp júretin «Kishkentaı kesedegi kespe» dep atalatyn jartylaı daıyn kespeleriniń adam mıyna zııany aıryqsha ekenin anyqtadyq. Eger adam ústine qaınaǵan sý qosa salatyn, bes mınýtta daıyn bolatyn «Doshırak», «Bık-bon», dep atalatyn sansyz ataýary bar osy kespeni jıi tutynsa, kespedegi qospalar adamnyń mıyna baryp jınala beredi eken. Bara-bara álgi qospalar tompaıyp isik tárizdi bolyp adam mıynda qatyp qalady. Damyǵan jáne damýshy elderde bul ónimdi tutynatyndar neken-saıaq. Al bizde bul ónimder áleýmettik jaǵdaıy tómen otbasylardyń kúndelikti tutynatyn taǵamyna aınalǵany daýsyz. Sondyqtan biz ultymyzdyń densaýlyǵyn oılasaq, aldymen jurtty aldamaı, ónim sapasyz bolsa jarnamasyna shekteý, baqylaý, qadaǵalaý qoıý kerek»,-deıdi ǵalym Jandos Aqaev.
Jalpy, biz ǵalymdardyń zerthanalyq saraptama jumystaryna júginsek, kóptegen taǵam ónimderiniń jarnamasy men jasalý tásiliniń arasynda tym alshaqtyq baryn kóremiz. Sol tárizdi osy tez daıarlanatyn kespe men shól basar dep eń kóp tutynatyn lımonadtardyń da talapqa saı daıarlana bermeıtinin ǵalymdar alǵa tartty.
«Máselen, keıbir lımonad sýsyndarynyń qattamasynda «Tarhýn tatıtyn lımonad» dep jazylyp tursyn delik. Bir sýsyndy daıyndaýǵa: kıvı – 1,5 keli; tarhýn – 0,25 keli; qant – 0,5 keli; jalbyz – 0,01 keli; lımon – 0,170 keli; saryaǵash mıneraldy sýsyny – 1 dana. Mine, atalmysh ónimdi daıyndaý úshin osynshama qajetti nárse kerek. Al biz tutynatyn lımonadtardyń keıbirine mıneraldy saryaǵash pen 0,2 keli tarhýndy blenderde shaıqap, oǵan qalaǵanynsha qant qosyp, qalap tursa sý qosa salý arqyly ónim eń jeńil jolmen daıyndalatyny málim boldy. Munymen qoımaı osylaı daıyndalǵan ónim syrtyna «kıvıden jasalǵan taza tarhýn sýsyny» dep ónim týraly jarnamasyn asyra túsinik beredi. Budan soń ananastan jasalǵan sýsyndardy taza tabıǵı jolmen daıyndaý úshin: ananas – 1,25 keli, qymyzdyq – 0,4 kg. lımon – 0,175 keli qajet. Al bul ónimdi óndirýshilerdiń bir bóligi ananaspen, qantty aralastyryp, oǵan qurǵatylǵan sýsyndy sýǵa ezý arqyly jeńil ádispen daıarlaı salady»,-deıdi Jandos Aqaev.
Sondaı-aq «qazirde biz jıi tutynatyn atalmysh taǵamdardyń ishindegilerdiń deni dárýmender emes» desedi mamandar. Bul rette dıetologtar da birqatar máselelelerdi alǵa tartyp otyr.
«Qaısybir mıneraldy sýsyndarda «aǵzadaǵy holesterın deńgeıi tómendetip, qan aınalymyn jaqsartady» delingen. Qarasańyz, ónimniń quramynda fıtosterın bar bolyp shyǵady. Fıtosterın degenińiz qurǵaq dárilik ekstrakt. Ol ishekke baryp erıdi de aǵzadaǵy holesterındi tómendedip, qan qysymyn retteıdi. Qaısybir ónimderdiń osyndaı dárilik preparat qosatyn ishine búkken qupııasy bar. Jalpy, biz tutynatyn ónimderdiń deninde tamaqty uzaq ýaqytqa saqtaý úshin, ony hosh ıistendirý maqsatynda glıýtomat qosylady. Al glıýtomattyń qaterli isiktiń qozdyrǵyshy ekeni búginde álemdik ǵylymda dáleldenip otyr. Óz tarapymnan aıtar usynysym, osy máselerge qatysty arnaıy zań shyǵarylyp, mundaı ónimderge belgili bir shekteýler qoıylýy kerek. Ańǵarǵanǵa bul úlken másele. Sebebi qazir kún saıyn halyqtyń sýsyndardy tutyný kórsetkishi artyp barady. Qutydaǵy sýsyndar qaı kezde de suranysqa ıe. Sondyqtan osy arada talapty kúsheıtý kerek. Halyq qymyzdy, shubatty tutynbaıdy. Qoljetimdi baǵada bolǵannan keıin osy lımonadtardy eńbektegen baladan, eńkeıgen kárige deıin ishedi. Endeshe bul arada halyqtyń densaýlyǵy degen másele oılantýy tıis»,- deıdi atalmysh ortalyqtyń maman Aıjan Bekbosynova.
Saraptasaq, búginde álem elderi aldyndaǵy as-aýqatyn talǵap, tarazylap ishýdi ádetke aınaldyrǵaly qashan?! Al otandyq ǵalymdar qazaq tutynýshysy taǵamdy talǵap ishýge kelgende áli de saýatsyz ekenin basa aıtyp otyr. «Olaı deýimizge sebep, qazirde astan aýrý taýyp alyp, artynan densaýlyǵyn túzete almaı júretinderdiń kóptigi» deıdi mamandar. Endeshe bul jerde qatqyl zańnyń bolýy óz aldyna, bolashaqta bizge de dastarhanymyzdaǵy asymyz týraly mol aparat alýǵa, saýatty tańdaý jasaýǵa ózimiz de yqylasty bolýymyz kerek. Olaı etpesek, sapasyz ónim, qospasy kóp taǵam tánimizdi dertke shaldyqtyrary haq.
Qarlyǵash ZARYQQANQYZY,
«Adyrna» ulttyq portaly
