2020 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ قازاقستاندا كوپ بالالى جانە تۇرمىسى تومەن وتباسىلارعا جاردەماقى مەن اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك (ااك) جاڭا تارتىپپەن بەرىلە باستادى. بىراق ايەلدەر اراسىندا جاڭا جۇيەگە قارسىلار دا بار. قازاقستان تۇرمىسى تومەن وتباسىلارعا ااك بۇرىن قالاي تولەپ كەلگەن ەدى، ەندى قالاي بەرەدى؟ ساراپشىلار مەن بيلىك نە دەيدى؟
قازاقستان بيلىگى جاردەماقى مەن ااك تولەۋدىڭ جاڭا ەرەجەسىن ەنگىزە سالىسىمەن نۇر-سۇلتان، الماتى مەن قىزىلوردادا كوپ بالالى انالار، جالعىزباستى ايەلدەر، مۇگەدەك بالا باعىپ وتىرعاندار بيلىككە بارىپ، نارازىلىق ءبىلدىردى. ولار بيلىكتەن كوپ بالالى جانۇياداعى جانە تۇرمىسى تومەن وتباسىنداعى بالاعا 21 مىڭ تەڭگەدەن تولەيتىن ەسكى ەرەجەنى قالدىرۋدى تالاپ ەتەدى. ۇكىمەت بيىلدان باستاپ جاردەماقى مەن ااك-ءتى ءبولىپ تاستادى.
ء"ار بالاعا 21 مىڭ تەڭگە بەرگەنىن قالايمىز"
قاڭتاردىڭ 13-ءى كۇنى نۇر-سۇلتاندا ايەلدەر ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنە كەلىپ، ۆەدومستۆو باسشىسى ءبىرجان نۇرىمبەتوۆپەن كەزدەسۋدى تالاپ ەتكەن. بىراق مينيستر شىقپادى. كەيىن ولار قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆقا شاعىمدارىن ايتۋ ءۇشىن اقورداعا بارماقشى بولدى. بىراق ولاردىڭ جولىن ارنايى جاساق بوگەدى. كوپ بالالى ايەلدەر بىلتىر دا بىرنەشە رەت توقاەۆتىڭ شىعۋىن تالاپ ەتىپ اقورداعا بارماق بولعاندا ارنايى جاساق پەن پوليتسيا توسقاۋىلىنا تاپ بولعان.
قاڭتاردىڭ 13-ءى كۇنى اقورداعا بارىپ، تالاپتارىن جەتكىزبەك بولعان ايەلدەردىڭ اراسىندا بەس بالانىڭ اناسى اققۋ ءالىمجانوۆا دا بار. 33 جاستاعى ايەلدىڭ اياعى اۋىر. 2003 جىلى قوستانايدان استاناعا كوشىپ كەلگەن ءالىمجانوۆانىڭ سوزىنشە، وتاعاسىنىڭ تۇراقتى جۇمىسى جوق. قالاداعى جاتاقحانانىڭ بىرىندە ءبىر بولمەنى ايىنا ەلۋ مىڭ تەڭگەگە جالداپ تۇراتىنىن ايتادى. كوپ بالالى ايەلدىڭ بيىلعى قاڭتاردان جاڭا تارتىپپەن بەرىلە باستاعان اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك پەن جاردەماقىعا كوڭىلى تولمايدى.
- جاڭا فورماتپەن ءتورت بالاعا بەس مىڭ تەڭگەدەن 20 مىڭ تەڭگە شىقتى. ءبىر بالام اۋىلدا وقىعان سوڭ وعان تولەمەيدى ەكەن. قازىر جاردەماقى مەن اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەكتى قوسقاندا 73 مىڭ تەڭگە الامىن. بىلتىر 100 مىڭ تەڭگەدەي بولعان. ءبىز ءار بالاعا 21 مىڭ تەڭگەدەن بەرگەنىن قالايمىز، - دەيدى اققۋ.
نۇر-سۇلتانعا تۇركىستان وبلىسى سارىاعاش اۋدانىنان كوشىپ كەلگەن 35 جاستاعى كۇنسۇلۋ تاسانوۆانىڭ ءۇش بالاسى بار. كۇيەۋى سوتتالعان. ءوزى قازىر قالاداعى "كافەلەردىڭ بىرىندە ىدىس جۋىپ، اقشا تابادى".
كۇنسۇلۋدىڭ سوزىنشە، ايىنا تاپقان 70-80 مىڭ تەڭگەنىڭ 55 مىڭىن جالداپ تۇرىپ جاتقان جاتاقحاناداعى ءبىر بولمەگە تولەيدى. رەسمي تۇردە جۇمىسقا تۇرايىن دەسە، كوللەكتورلار بۇرىن جۇبايى العان نەسيە ءۇشىن جالاقىسىنىڭ 50 پايىزىن ۇستاپ قالاتىنىن ايتادى. بىلتىر مەملەكەتتەن تۇرمىسى تومەن وتباسى رەتىندە ااك الىپ كەلگەن كۇنسۇلۋ "قازىر كومەكتەن قاعىلعانىن" ايتادى. ءۇش بالانىڭ شەشەسى دە بيلىك ءار بالاعا 21 مىڭ تەڭگە تولەگەنىن قالايدى.
- بىلتىر ءار بالاعا 21 مىڭ تەڭگەدەن الدىم. قازىر مەملەكەت ەشقانداي قارجىلاي كومەك بەرمەيدى. اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك الماعانىم ءۇشىن مەكتەپتە وقيتىن بالالارىما ىستىق تاماق تا بەرىلمەيدى. مەكتەپ اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك الاتىنىم تۋرالى انىقتاما سۇرايدى، - دەيدى كۇنسۇلۋ تاسانوۆا.
قازاقستان بيلىگى ء"ار بالاعا 21 مىڭ تەڭگە بەرىلسىن" دەگەن ايەلدەر تالابىمەن كەلىسپەيدى. پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بەردىبەك ساپارباەۆ قاڭتاردىڭ 10-ى كۇنى ۇكىمەت وتىرىسىنان كەيىن ء"ار بالاعا 21 مىڭ تەڭگە تولەسىن دەگەن تالاپ دۇرىس ەمەس" دەگەن.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ "ماسىلدىق پەن مۇقتاجدىقتى اجىراتا ءبىلۋىمىز كەرەك" دەگەن ءسوزىن ەسكە سالعان ساپارباەۆ "قازاقستاندىقتاردى جۇمىسقا ۇيرەتۋىمىز كەرەك، اركىم ءوز وتباسىن ءوزى اسىراۋى كەرەك" دەدى.
ونىڭ الدىندا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ وكىلى ەربول نۇرعاليەۆ "مەملەكەتتە ءار بالاعا 21 مىڭ تەڭگە تولەيتىندەي اقشا جوق" دەگەن.
ااك تولەۋ "كالكۋلياتورى"
2019 جىلى اقپاننىڭ 5-ءى كۇنى استاناداعى ۋاقىتشا باسپانانىڭ بىرىندە ءورت شىعىپ، ءبىر ءۇيدىڭ بەس بالاسى وپات بولعان. ءورت شىققاندا بالالاردىڭ اتا-اناسى تۇنگى اۋىسىممەن جۇمىسقا كەتكەنى ايتىلادى. وسى وقيعادان كەيىن كوپ بالالى انالار، مۇگەدەك بالاسى بار ايەلدەر بيلىكتەن جاردەماقىنى كوبەيتۋدى تالاپ ەتكەن. سول كەزدەگى قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ كوپ بالالى جانە جاعدايى تومەن وتباسىنداعى (تۇرمىس دەڭگەيى وتباسىنىڭ تابىسىن ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنە شاعىپ ەسەپتەگەندە) ءار بالاعا 21 مىڭ تەڭگە كولەمىندە ااك تولەۋدى تاپسىرعان.
ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ بيلىك "ەلدە ۇكىمەتكە قول جاياتىندار" كوبەيىپ كەتكەنىن، "ماسىلدىق ارتىپ بارا جاتقانىن" ايتا باستادى. ارتىنشا ۇكىمەت جاردەماقى مەن ااك تولەۋ شارتىن وزگەرتىپ، مۇنى پارلامەنت پەن پرەزيدەنت قولداعان.
جاڭا ەرەجەگە ساي، ۇكىمەت كوپ بالالى وتباسىلارعا تابىسىنا، الەۋمەتتىك جاعدايىنا قاراماي اي سايىن جاردەماقى تولەيدى. ەندى بيلىك ءتورت بالاعا - 42 496 تەڭگە ء(بىر بالاعا 10 500 تەڭگە), بەس بالاعا - 53127 تەڭگە، التى بالاعا - 63 757 تەڭگە، جەتى جانە ودان كوپ بالاعا 74 388 تەڭگە بەرەدى. ال 2019 جىلدىڭ 1 ساۋىرىنەن بەرى كوپ بالالى جانە تۇرمىسى تومەن وتباسىنداعى ءاربىر بالاعا 21 مىڭ تەڭگە كولەمىندە قاراجات بەرىلىپ كەلسە، ەندى بيىلدان باستاپ ااك تەك كۇنكورىس دەڭگەيى مەن كەدەيلىك شەگىنە بايلانىستى بەرىلەدى.
ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنشە، 2020 جىلى قازاقستاندا كۇنكورىس دەڭگەيى ورتاشا ەسەپپەن 31 مىڭ 183 تەڭگە بولىپ بەكىتىلگەن. ال كەدەيشىلىك شەگى وسى كۇنكورىس دەڭگەيىنىڭ 70 پايىزىن قۇرايدى. ياعني، 21 مىڭ 828 تەڭگە. بىراق كۇنكورىس دەڭگەيى ءار وبلىستا ءارتۇرلى. مىسالى، ماڭعىستاۋ وبلىسىندا كۇنكورىس دەڭگەيى 36 مىڭ تەڭگە بولسا، الماتى وبلىسىندا 21 مىڭ 505 تەڭگە دەپ بەلگىلەنگەن.
ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ باسقارما باسشىسى اسقار نيازوۆ ازاتتىققا كوپ بالالى وتباسىلارعا ااك قالاي تولەنەتىنىن ءتۇسىندىرىپ بەردى. ول مىسال رەتىندە كۇيەۋى 43 مىڭ تەڭگە جالاقى الاتىن، ايەلى دەكرەتتىك دەمالىستا وتىرعان سەگىز بالاسى بار الماتى وبلىسىنداعى وتباسىنى الدى.
- وتباسى مەملەكەتتەن سەگىز بالا ءۇشىن 74 مىڭ تەڭگە جاردەماقى الادى. كۇيەۋىنىڭ 43 مىڭ تەڭگە جالاقىسى بار. ياعني، بۇل وتباسىنىڭ تابىسى مەملەكەت بەرەتىن جاردەماقىمەن قوسا ەسەپتەگەندە 117 مىڭ تەڭگە. شاڭىراقتا اتا-اناسى جانە 8 بالانى قوسقاندا 10 ادام بار. وسى 117 مىڭ تەڭگەنى 10 ادامعا بولگەندە، ءبىر ادامعا 11 مىڭ 730 تەڭگەدەن كەلەدى. الماتى وبلىسىندا كەدەيلىك شەگى 21 مىڭ 505 تەڭگە. وسى 21 مىڭ 505 تەڭگەدەن 11 مىڭ 730 تەڭگەنى الىپ تاستايمىز. سوندا وتباسىنىڭ ءاربىر مۇشەسىنە تيەسىلى اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك مولشەرى 9 مىڭ 775 تەڭگەنى قۇرايدى. وسىنى 10 ادامعا كوبەيتەمىز. سوندا بۇل وتباسىعا 97 مىڭ 750 تەڭگە كولەمىندە اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك تاعايىندالادى. وسىلايشا "التىن القا" يەسى رەتىندە بەرىلەتىن 16 مىڭ 900 تەڭگەنى ەسەپتەگەندە وتباسى مەملەكەتتەن 180 مىڭ تەڭگە كولەمىندە كومەك الادى. بارلىعىن ەسەپتەگەندە، بۇل وتباسىنىڭ كىرىسى ايىنا 232 مىڭ تەڭگە كولەمىندە (74 مىڭ تەڭگە جاردەماقى+43 مىڭ تەڭگە وتاعاسىنىڭ تابىسى+98 مىڭ ااك+17 مىڭ "التىن القا" ءۇشىن جاردەماقى) بولادى، - دەپ ەسەپتەدى مينيسترلىك وكىلى.
بيلىك ااك تاعايىنداعاندا ەڭبەكاقىنى، زەينەتاقىنى، كوپ بالا ءۇشىن بەرىلەتىن جاردەماقىنى، تاۋ كەن ورنىندا ىستەيتىندەرگە تولەنەتىن وتەماقىنى، مۇگەدەكتىگى ءۇشىن الاتىن جاردەماقىنى، مۇگەدەك بالا قاراپ وتىرعان اتا-اناعا تولەنەتىن جاردەماقىنى، ءبىر جاسقا تولماعان بالا قاراۋ ءۇشىن بەرىلەتىن جاردەماقىنى، اسىراۋشىسى جوق ادامعا قاراپ وتىرعانى ءۇشىن بەرىلەتىن جاردەماقىنى، اليمەنتتى ەسەپكە الادى.
ۇكىمەت ااك توقسان سايىن ەسەپتەپ وتىرماق. بيلىك وسى ۋاقىت ارالىعىندا ااك الىپ جاتقان وتباسىنىڭ ەرىنە يا ايەلىنە جۇمىس ۇسىنادى. وتباسى مۇشەسى ۇكىمەت ۇسىنعان جۇمىستى ىستەگەن سوڭ ونىڭ تابىسى جارتى جىلدان سوڭ ااك تاعايىنداعاندا ەسەپكە الىنادى. ەگەر وتباسى مۇشەسى ۇكىمەت ۇسىنعان جۇمىستان باس تارتسا، ااك تە توقتايدى.
بيلىك وكىلدەرى مەملەكەت بەرەتىن جاردەماقىنىڭ ازايماعانىن ايتادى. ۇكىمەت جاڭا ەرەجە "حالىقتى جۇمىس ىستەۋگە ىنتالاندىرۋ ءۇشىن", "ماسىلدىق پەن مۇقتاجدىقتى اجىراتۋ ءۇشىن" قابىلداندى دەپ تۇسىندىرەدى. بۇدان بولەك، ۇكىمەت وتباسىلار ااك الىپ ونى بالالارعا ەمەس، باسقا جاققا جۇمساپ كەتكەنىن، سول ءۇشىن ااك-ءتىڭ جارتىسى "تاماق، گيگيەنالىق زاتتار جانە كيىم-كەشەكپەن" بەرىلەتىن زاڭ دا قاراستىرماق. ياعني، جاڭا زاڭعا ساي، تۇرمىسى تومەن وتباسىلاردىڭ بالالارىنا اي سايىن كيىم، تاماق، قاجەتتى زاتتار بەرىلىپ تۇرماق. بىراق ايەلدەر مۇنىمەن كەلىسپەيدى. ولار "بيلىكتەن زاتتاي كومەك كەرەك ەمەستىگىن", ااك-پەن پاتەراقى تولەپ كەلگەندەرىن، ەندى قازىر پاتەراقىعا اقشا تاپپاي جۇرگەندەرىن ايتادى.
"مەملەكەتتىك بايلىعى بارلىعىنا ءبولىنۋى كەرەك"
2019 جىلى ااك تاعايىنداۋ بويىنشا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى جانىنان قۇرىلعان ارنايى جۇمىس توبىندا بولعان نۇر-سۇلتاندىق زاڭگەر تالعات وماروۆ كوپ بالالى وتباسىلارعا تاعايىندالعان اي سايىنعى جاردەماقى مەن ااك ءومىر سۇرۋگە جەتپەيتىنىن ايتادى.
- قازاقستاندا ەڭ از جالاقى 42 مىڭ 500 تەڭگە. ءبىز [بىلتىر] جۇمىس توبىنىڭ تالقىلاۋىندا وسى دەڭگەيدە قالدىرىپ، ءار بالاعا 42 مىڭ 500 تەڭگەدەن تولەۋدى ۇسىندىق. مەملەكەتتىڭ بايلىعى بارلىعىنا ءبولىنۋى كەرەك. بالالار جۇمىس ىستەي المايدى. سوندىقتان ولارعا وسىلاي تولەنۋى كەرەك. بالا باعىپ وتىرعان اناسىنا دا وسىنداي كولەمدە اقشا تولەنۋى ءتيىس دەگەن ۇسىنىس بىلدىردىك، - دەيدى ول.
تالعات وماروۆتىڭ سوزىنشە، مينيسترلىك وكىلدەرى بۇل ۇسىنىستى تىڭداعانىمەن، ورىنداماعان.
مينيسترلىك قۇرعان جۇمىس توبىنا مۇشە بولعان نۇر-سۇلتاندىق بەلسەندى بولاتبەك ءبىلالوۆ "قازاقستان بيلىگى الەمدىك قاۋىمداستىق الدىندا مەملەكەتتە كەدەيلەر سانى كوپتىگىن جاسىرۋ ءۇشىن ناقتى تسيفرلاردى ايتپاي وتىر" دەپ ەسەپتەيدى.
- ازىق-تۇلىك سەبەتىن، كۇنكورىس دەڭگەيى مەن كەدەيلىك شەگىن قايتا قاراۋ كەرەك. بيلىك ايتقانداي، بيىل كەدەيلىك شەگى 22 مىڭ تەڭگە ەمەس، ول 50-70 مىڭ تەڭگە بولۋى ءتيىس. سوندا عانا قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ جارتىسى كەدەيلىك شەگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانى كورىنەتىن بولادى، - دەيدى ول.
ەكونوميست، بۇرىنعى سەنات دەپۋتاتى ءۋاليحان قايساروۆتىڭ پايىمداۋىنشا، بيلىك ۇلتتىق قوردا اقشا بولسا دا، داعدارىستان قورقىپ الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋدىڭ ەرەجەسىن وزگەرتكەن.
- ۇلتتىق قوردا اقشا بار. ونى جۇمساعىسى كەلمەيدى. بيلىك داعدارىستان قورقادى. جالپى، مەملەكەت حالىققا جاعداي جاساۋى كەرەك. بىراق بيلىك ونى ىستەگىسى كەلمەي وتىر. ال بۇل حالىق نارازىلىعىن تۋدىرادى. مەملەكەت بەرىپ وتىرعان 20-30 مىڭ تەڭگەلىك الەۋمەتتىك كومەك اقشا ەمەس. ول نەگە جەتەدى؟ پاتەرگە تولەي مە، ازىق-تۇلىك الا ما؟ – دەيدى ول.
ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ ەسەبىنشە، جىل باستالعالى بەرى قازاقستان بويىنشا 367 مىڭ وتباسىنا 17 ميلليارد تەڭگەدەن استام قارجى تولەنگەن. 2020 جىلى اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەككە 327 ميلليارد تەڭگە قاراستىرىلعان. مينيسترلىك دەرەگىنشە، بۇل بىلتىرعىمەن سالىستىرعاندا 82 ميلليارد تەڭگەگە كوپ. ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى الەۋمەتتىك قىزمەتتەر ساياساتى دەپارتامەنتى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى سىرىم ناسي "وسى تسيفرلاردان الەۋمەتتىك كومەكتىڭ ازايماعانىن كورۋگە بولادى" دەيدى.
"ازاتتىق" راديوسى
