24.07.07 ج.
بۇدان ءارi مايجول – اسفالت. ەكi كۇنگi «انشiلiكتi» قويىپ، قالعىپ كەتiپپiن. قالعىپ ەمەس، قالىڭ ۇيقىعا باسىپپىن. كوزiمدi اشسام… اينالا كوك جاسىل، جۋساننىڭ يiسi بۇرقىرايدى. تاڭ سiبiرلەي اتىپ كەلەدi. ەكi جولشى (موڭعولشا جۇرگiزۋشiنi سولاي اتايدى) انادايدا كوك ءشوپتiڭ ۇستiندە كوسiلiپ تۇرىپ ۇيىقتاپ جاتىر. ءۇش كۇنگi جولدان، شولەيتتەن، قۇمنان كەيiن مىناۋ سالقىن بەل، جاسىل جەر، سامال جەل جۇماق سياقتى كورiندi ماعان. سويتسەك، بۇل قاڭعاي ءۇستiرتiنiڭ ناعىز ءوزi ەكەن. قاراقورىم، وردابالىق، كۇلتەگiن مەن بiلگە قاعاننىڭ ەسكەرتكiشi تۇرعان حوشو – تسايدام، ورحون وزەنi – تۇركiنiڭ جەر ۇيىعى — وتۇكەن قويناۋىنىڭ وكپە تۇسى ەكەن. سەكسەن شاقىرىم بۇرىلساق iزدەگەن جيدەلiبايسىنعا جەتەدi ەكەنبiز. امال جوق، بەتالىس – ۇلانباتىر. الدا–ەكi ءجۇز ەلۋ شاقىرىم جول بار.
تۇركiنiڭ كiندiگi كەسiلدi-مiس دەيتiن – تۋلۋ – تولى وزەنiنە كەلدiك. ايالداما جاسادىق. مىڭعىرعان مال. بەس ءجۇز مەتردە بiر قورا قوي، ەشكi, ءۇيiرلi جىلقى، تiپتi دوڭىز دا قورسىلداپ تولىعا باس قويىپ جاتىر. سۋدىڭ وزiنەن مالدىڭ شايىر يiسi شىعادى. بەت اۋزىڭدى جۋعا ءداتiڭ جەتپەيدi. سۋرەتكە تۇسۋمەن شەكتەلدiك.
كورەر قىزىعىمىز بەن شىجىعىمىز الدا ەكەن. لۋڭنان – تولىدان – ۇلانباتىرعا دەيiنگi جولدى جوندەپ جاتىر ەكەن. جيەك جولداردىڭ شاڭى جول كورسەتپەيدi. اسپان دا، جەر دە، كوكجيەك تە شاڭنىڭ استىندا قالعان. سالىپ جاتقان قىتايلار ەكەن. ۇلانباتىرعا دەيiنگi كوپiرلەردiڭ ءبارiن بۇزىپ، جاڭعىرتىپ وتىرىپتى. اسفالتتى قىرىپ تاستاپتى. ال ماي توسەۋ لۋڭنىڭ ماڭىندا، سوندا ءجۇز ەلۋ – ەكi ءجۇز شاقىرىم جولعا كiرiپ شىعىپ، شاڭنىڭ استىندا جۇرگەنiڭ… عارىشكەر گۋرراگچانىڭ اۋىلى جول شەتiندە، ەڭسەلi ەكەن. حالىق باتىرىن سىيلاعاندارىنىڭ بەلگiسi. تۋلى – تولى وزەنi تاۋدى وڭتۇستiككە قاراي وراعىتىپ ءوتiپ، ۇلانباتىردىڭ ورتاسىنان وتەدi ەكەن.
كەشكi التى مولشەرiندە ء(ۇش-ءتورت ساعاتتا جەتەمiز دەگەن جەرگە) قالاعا كەلدiك. تiلەۋiڭدi بەرگiر قارجاۋباي «ورگوو» قوناق ۇيiنەن ورىن الىپ قويىپتى. كiرە سالا سەبەزگiگە جۇگiردiك.
مۇندا – قىرىمبەك التىنبەكۇلى، زەينوللا ساماشەۆ ءجۇر ەكەن. ارقا-جارقا امانداستىق. ەرتەڭiندە ساعات ەكiدە ورحونعا ءجۇرiپ كەتەتiن بولىپ كەلiستiك، جەكە كولiك جالداۋ ماسەلەسiن قارجاۋباي شەشتi.
كەشكە قارجاۋ، قىرىم، سەڭگiل، نۇرگۇل، ءامينا ءبارiمiز بiرگە اس iشتiك. ۇشەۋiمiز بiراز قالجىڭداسىپ، قۋجىڭداسىپ الدىق. قىرىمنىڭ اتا-باباسىن (تورە), قارجاۋبايدىڭ وتىز جىل ءومiرi وتكەن قالاسىنداعى ويداعىسى مەن قىرداعىسىن تۇگەندەپ، ولار دا مەنiڭ ءتۇپ-تۇقيانىمدى قازىپ، تايان حاننىڭ التىن شاڭىراعىنا (شىندىعىندا دا بار ەكەن) قوندىرماقشى بولىپ تالاي جەرگە بارىپ قايتتىق.
ۇلانباتىر — بوعدا تاۋىنىڭ ورتاسىندا، تۋلۋ – تولى وزەنiنiڭ بويىندا، ۇزىنىنان-ۇزاق سوزىلعان بiر كوشەنiڭ ەكi جاعىنا ورنالاسقان قالا ەكەن. ميلليون ادام تۇرادى-مىس. ماعان سەمەيگە جەتە قابىل «قاتىن» — قالا سياقتى كورiندi. ەندi عانا ەتەگiن جيىپ، بويىن تiكتەپ كەلەدi ەكەن. سالىنىپ جاتقان قۇرىلىستىڭ دەنi قىتايدiكi سياقتى. ال وزدەرi قىتاي دەسە كوزدەرi باقجاڭ ەتە قالادى. ابدەن جۇرەگiنە تيiپ، زاتتە بولعان. موڭعولداردىڭ «سوۆەت وداعىن ساعىنىپ قارسى الۋى دا» سول قىتايدىڭ قۇرساۋىنان قۇتىلۋدىڭ امالى بولسا كەرەك. ورىستىڭ قولتىعىنا تىعىلعانى دا، ءالi دە تىعىلا بەرگiسi كەلەتiنi سول سياقتى.
25.07.2007ج.
ۇلانباتىرعا تۇنەپ شىقتىق. جاقسى تىنىقتىق. باتمۋنح اتتى «جولشىنى» تاڭدادىق. جيىرما ەكi جاسار بالا. العاشقى ساپارى. شاقىرىمىنا ءتورت ءجۇز تۇگiرiك، بۇل شاقىرىمى ءتورت ءجۇز تەڭگەگە تەڭ. جولدىڭ قيىندىعىن ەسەپتەسەك، ارزان (تونىكوك ەسكەرتكiشiنە بارعاندا شاقىرىمىنا ەكi ءجۇز ەلۋ تۇگiرiكتەن تولەدiك). ءامينا (بiزدiڭ قوساعىمىز دا قارجاۋبايدىڭ قارىق قىلامىن دەگەنiنە سەنiپ قاپ، بiزبەن بiرگە قوساقتالىپ جۇرگەن ەدi) اقشا اۋىستىردى، فوتوپلەنكانى، كامەرانىڭ تاسپاسىن كوشiردi. مەن تاريح ينستيتۋتىنىڭ لاباراتورياسىنا بارىپ، ەل- ەتمش قاعاننىڭ جازۋ تاسىن، ساقسايدا مۇزدان قازىلعان اعاش ءۇيدiڭ بورەنەلەرiن، قازبا زاتتارىن كوردiم. ساعات ەكiدە شىقتىق. بiردەن دۇكەندەردi ارالاپ، كارتا iزدەدiم. بiرەۋiن ەمەس، ەكەۋiن الدىم. ونىڭ قىزىعىن يركۋتسكiگە جەتكەنشە كوردiك. جەردi, جولدى ايىرۋعا ۇلكەن كومەگi تيدi. جازۋعا دا سەپتiگi تيەرi ءسوزسiز. اسiرەسە، ءوزiڭ جۇرگەن جەردiڭ نوبايى مەن جەر اتتارىن بiلۋگە سەپتiگi زور. جولدىڭ ءجونiن بiلەتiن بiر كiسiنi الماستىرادى.
قالا سىرتىندا ز.ساماشەۆتi ۇزاق كۇتتiك. كەش قارايا شىعىپ، تۋلۋ – تولى وزەنiنiڭ بويىندا قوندىق.
26.07.2007 ج.
ۇلانباتىر – قاراقورىم – وردابالىق – حوتىن – راشان (اراسان) – تساعان-سۇم (اقمەشiت) – حوشو تسايدام – ونگي – بۇلعىن — داشيلەن – ۇلانباتىر.
بۇل كۇنi ارحەولوگ زەينوللا ساماشەۆتiڭ قازاق–موڭعول ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىمەن بiرگە قاراقورىمعا بەت الدىق. ۇلانباتىردان شىققانداعى 180 شاقىرىم جولدى قايتا جوندەپ جاتقاندىقتان دا، تولى (تۋلا) وزەنiنiڭ جاعاسىنا قوندىق. وزەن لاي، لاس، باس-اياعىندا تۇگەل مالشىلار وتىرعاندىقتان دا سۋى iشۋگە، نە جۋىنۋعا كەلمەدi. سۋدان شۋاش يiسi شىعىپ تۇرادى ەكەن.
ساعات تاڭعى 6-دا تۇرىپ شاي iشiپ، 7-دە جولعا شىعىپ، تۇسكi ساعات 11 شاماسىندا كوگەن (كوگمەن — ؟) تاۋىنىڭ ايرىعىنداعى تارنىن گى — وزەنiنiڭ قىرقاسىنداعى قورىمداعى قاعان تاستى كوردiك. باسى جوق. جونى، جاعاسى، ارقاسى تۇتاستاي ويۋ-ورنەك. ارينە، قورىم قازىلعان. نەگiزگi اتريبۋتتارى – تاعانتاسى، قوسىمشا بالبالدار، مۇسiندەردەن تۇك تە جوق. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بايىر (بايار) دوۆگويدىڭ ايتۋىنشا قورىمنىڭ تاسىنىڭ جارتىسىن تاس جولعا توسەپتi. بۇرىن توبەنiڭ ۇستiندەگi توبە سياقتى بوپ ءۇيiلiپ جاتادى ەكەن. ءار توپ ءوز مۇددەسi بويىنشا جۇمىس جاسادى: سۋرەتكە ءتۇسiردi, ولشەدi, جەر باعدارىن سىزدى. مۇنداي ورنەكتi قاعانتاس ەشقايدا جوق ەكەن. تiلشi عالىم ءناپiل ءبازiلحان ماعان: «كوگەن، كوگەن تاۋى اناۋ»، – دەدi باتىس سولتۇستiكتi نۇسقاپ. مەن: «كوگمان تاۋى وسى ەمەس پە؟» – دەپ بايىرعا قارادىم. ول ۇندەمەدi. ال سونىڭ ارعى شەتiندە ارعىناتى قىراتى كوگەرiپ كورiنiپ تۇر. قالايدا جەرi قۇيقالى، قاراعايلى، بۇتالى.
وسى ارادان جول ەكiگە ايىرىلدى. وڭتۇستiككە بۇرىلعانى – باياعى، ارپاكەرگە-اۆايكەرگە تارتادى. جۇرەگiمiز زىرق ەتە قالدى. ەكiنشiسi, ورقانعايعا اپارادى. تال تۇستە قاراقورىمعا كەلدiك. قالانى سىرتتاي كوردiك. ەڭ ۇلى ماقساتىمىز – كوك تۇرiكتiڭ استاناسى وردابالىق بولعاندىقتان دا، توپ جەتەكشiسi زەينوللا اعامىز سوندا بارىپ توقتاپ، شاتىر تiگiپ، قونىس تەبۋدi ۇيعاردى. كەشكi 4.30-دا وردابالىققا كەلدiك. الدىمىزدا – ورقانعاي – ۇلى وتۇكەن تاۋى. ورتاداعى ورحون جازىعىندا – وردابالىق. شىعىس سولتۇستiگi – ورحون وزەنi. قارسى بەتتەگi قوشو-تسايدامنان (جەرگiلiكتi كارتا بويىنشا تارباعاتايدان) كۇلتەگiن مەن بiلگە قاعاننىڭ ەسكەرتكiشi بiزگە قاراپ تۇر ەكەن. تەك ورحوننان وتكەل تاۋىپ وتسەك بولعانى.
قالا اۋماعى 5+5 شارشى شاقىرىمداي. ۇلى ورحون جازىعىنىڭ ورتاسىنا ورنالاسقان. 843 جىلى قىرعىز بەن ويعىرلاردىڭ بiرلەسكەن قاعاناتى تالقانداعان. قالانى سوڭعى قورعاعان جاۋىنگەر – قۇلا شور. ايقاسقا جەتi رەت كiرiپ، اقىرى جەتiنشi اتىمەن بiرگە ات تۇياعىنا تاپتالىپ ولگەن.قۇلا شوردىڭ ءسوزiن تىڭداماعان تونىكوكتiڭ قىزى بۇبiبەگiم تۇتقىنعا ءتۇسiپ، شيان قالاسىنا كۇڭدiككە ەمەس، كۇندiككە جiبەرiلiپ، قۇسالىقپەن ءومiر وتكiزگەن. ءسويتiپ، كوك تۇرiك قاعاناتىنىڭ قۇلاعان، كۇيرەگەن جەرi وسى وردابالىق. قورعاننىڭ شىعىس بەتiندە 500 مەتردەي جەردە بيiكتiگi 4 مەترلiك قۇلپىتاس تۇر. ويعىر حاننىڭ وزiنە قويدىرعان تاسى. تۇرiك، ويعىر، قىتاي الiپبيiندە «ءتاڭiر تەكتi تاڭiرگە بولمىش…» دەپ باستالاتىن ەپيتافياسىن جازدىرىپتى. ءناپiل ءبازiلحان مەن تۇركولوگ وراز ساپاشەۆ ءماتiندi وقىدى. جاستار ورحوننىڭ جاعاسىنا شاتىر تiگۋگە كەتتi. بiز – «قارتتار»: زەينوللا، بايىر ۇشەۋiمiز قالانىڭ ورىنىن ارالادىق. سەرiك امان مەن ماۋلەن بەكەنوۆ قالانىڭ كارتوگرافياسىن تۇسiرۋگە كiرiستi. ارحەولوگ امان وڭعار دا «كور كورۋگە» كiرiسiپ كەتتi. ءوز iستەرiن جاتىق بiلگەندiكتەن دە ەشكiمدە جۇمىسى جوق، بiردەن كامەرالارى مەن ولشەۋiش قۇرالدارىن، قاعاز-قارىنداشىن الا جۇگiرەدi. ز.ساماشەۆتiڭ ەكسپەديتسياسىنىڭ بۇل جولعى جۇگiنiڭ نەگiزگi سالماعى دا سولاردا سياقتى.
بiز دە قالانىڭ ۇيiندiسiنە شىعىپ، ءار توبەنi بiر شولىپ، وتكەن ءداۋiردiڭ بەلگiسiن iزدەدiك. بۇرىن دا ورىس ارحەولوگi كيسەلەۆ قازبا جۇمىسىن جۇرگiزiپتi. ەندi ول تiزگiندi نەمiستەر قولعا الىپتى. زەكەڭنiڭ – زەينوللانىڭ جانتالاسىپ ءجۇرiپ جاپوندار مەن نەمiستەردiڭ الدىن وراپ شولۋ جۇمىستارىن جۇرگiزۋiنiڭ بiر سەبەبi وسى ەكەن. مىناداي الىپ قورعاندى تولىق زەرتتەۋ 30-40 جىلدىڭ جۇمىسى، سوندىقتان دا بiرiككەن حالىقارالىق عىلىمي ەكسپەديتسيا قۇرۋعا موڭعولداردى كوندiرۋ ماقساتىنا شىنداپ كiرiسكەن جايى بار. تiكەلەي تاريحىنا قاتىستى بولعاندىقتان دا قازاقستاننىڭ دا عىلىمي مۇددەسi قورعالۋى تيiس – دەگەن تالاپ قويىپتى.
قالانىڭ ورنى وتىراردى ەلەستەتكەنiمەن دە، مۇنداعى بۇرىنعى عيماراتتاردىڭ سiلەمi انىق بايقالادى. قازىنا، جاساۋىل، باقاۋىل، توسقاۋىل، كۇزەتشi, شەرۋ الاڭى، ەلشi قابىلداۋ عيماراتى، قاعاننىڭ تاق ورىنى، ءمiناجاتحانا، قورعاننىڭ ارتىنداعى بەگiمدەر قالاشىعى، اسكەر جينالاتىن الاڭ، ءبار-ءبارi دە مەنمۇندالاپ تۇر. توردەگi سازدان قۇيىلعان دىڭنىڭ عانا مازمۇن-مiندەتi تولىق اشىلماپتى. قالانىڭ سىرتى – كۇرە ارىقپەن قورشالعان. ونىڭ سىرتى اسكەري قورعان. مۇنارالاردىڭ ورنى دا بەدەرلەنiپ تۇر. جيىرما شاقىرىم اينالاسى تەگiس قورعان توبەلەر. تاس بالبالدار، تيiرمەن تاستارى، قابىرعالاردىڭ، iرگەتاستاردىڭ ورنەكتەلگەن سىنىقتارى اتتاپ باسقان سايىن شاركەيiڭنiڭ تۇمسىعىن قاعادى. سول سىنتاستاردىڭ قاداسى كوكجيەككە دەيiن كوزiڭدi سۇرiندiرەدi. بۇل ارادان دۇنيەنiڭ ءتورت بۇرىشى تۇگەل كورiنەدi ەكەن. قاس دۇشپاننىڭ قالاي قاپىدا قالدىرعانىنا تاڭقالاسىڭ. بiراق، تاڭقالاتىن دا ەشتەڭەسi جوق، ونى بiز جاقسى بiلەمiز، باياعى سول iشكi الاۋىزدىق. قىرعىز بەن ويعىردىڭ ويران اسكەرi قامالاپ تۇرعاندا دا بۇبiبەگiم كۇندەستiگiن جاساپ، بiلگە قاعاننىڭ باسقا ايەلدەن تۋعان بالالارىن قورعاندى قورعاۋعا جەتكiزبەي، جەلكەسiن قيعان. اشىنعان قۇلا شور ابىز جاۋعا جالعىز اتتانىپ…اجالىن تاپقان.
و، سورلى تاعدىر! و، ارماندا كەتكەن كوك تۇرiكتەر! و، مەنiڭ قاسيەتتi اتا-بابام!
جۇمىر جەردiڭ ءتورi – كەشەگi وتۇكەن، بۇگiنگi ءور قانعاي دەپ بiلگەن ەكەنسiڭ. جاسىننىڭ ءابiلھايات سۋى – ورحون ء(ور قون) وزەنi ەكەنiن بiلگەن ەكەنسiڭ. دۇنيەنiڭ تۋرا ورتاسى – جەر كiندiگi ورحون جازىعى ەكەنiن بiلگەنسiڭ سەن. كەيiن ۇرپاقتارىڭ جەرۇيىق، جيدەلiبايسىن دەپ iزدەيتiن «قۇتتى قويناۋدىڭ» ورحون جازىعى ەكەنiن دە بiلدiڭ. سوندىقتان دا سول اراعا وردابالىقتى ورحوننىڭ جاعاسىنا سالدىڭ. قورعانىڭ دا، قاعانىڭ دا، قولباسىڭ دا مىقتى، جاۋىنگەرiڭ جاۋگەر ەدi. ونى دا بiلiپ، تاسقا قاشاپ جازدىردىڭ سەن. سوندا، سوندا دەيمiن-اۋ، ارىتىڭنىڭ بiرلiگiن ساقتاۋدى نەگە عانا بiلمەي قالدىڭ ەكەن؟! دەپ قورعانتوبەنiڭ باسىندا نازالانىپ تۇرىپ…
وتۇكەننiڭ باتىس شوقىسىنا يەگiن توسىپ، باتىپ بارا جاتقان كۇندi كورiپ…تاڭعاجايىپ قۇبىلىستى جاڭالىق اشتىم. مىناۋ شىنىندا دا عاجاپ قوي. قانعاي-وتۇكەن ازياداعى ەڭ بيiك جانە ۇلانعايىر ءۇستiرت. ءور قانعاي — ءور وتۇكەن سونىڭ كەۋدە توستiگi. ورحون جازىعى — ءور قونىس. كۇن وتۇكەننiڭ تۇمسىعىنان – قاراقورىمنان كوتەرiلiپ شىعادى دا، كۇنۇزاق وتۇكەننiڭ تاق توبەسiنەن ءتونiپ، ونى كۇنشۋاققا مالىپ، كەشكە وتۇكەننiڭ ەكiنشi تۇمسىعىنان – ونگين كولi تۇسىنان باتادى ەكەن. كولبەمەي، كولدەنەڭدەمەي، تۋرا جارتى شاڭىراقتى بويلاپ وتەدi. تۇنگi اي دا تۋرا سولاي جارتى شەڭبەر جاسايدى. كۇن مەن ايدىڭ اتىسى مەن باتىسىن كونە تۇرiكتەر – كوك تۇرiكتەر كيiز ۇيدە وتىرىپ كوز قيىعىمەن قارسى الىپ، كوز قيىعىمەن ۇزاتىپ سالعان ەكەن. شىعىسى – قاراقورىم. وڭتۇستiگi — وتۇكەن. باتىسى – ونگين كولi, سولتۇستiگi, ياعني، قارسى الدى – تارباعاتاي تاۋى – قوشو تسايدام. قالا ءتورت بۇرىش. ونىڭ سىرتى سۋ. ونىڭ سىرتى – قورىم. ول قورعاننىڭ سىرتى 1+1 شاقىرىمداي تاعى ۇلكەن قورعان. ۇلكەن قاقپاسى شىعىسقا قاراعان. قىش قۇمىرا، قىش شاتىر، ورنەكتi تاس دiڭگەكتەردiڭ شاعىندىلارى شاشىلىپ جاتىر (القيسسا، وردابالىقتىڭ ورىنىن كورە تۇرىپ، ونىڭ وسىدان ون-ون بەس جىلعى بۇرىن تۇسiرiلگەن سۋرەتتەرiنە قاراعاندا قاتتى بۇزىلىپ، قابىرعالارى جەرمەن-جەكسەن تارتىپ، بيiك ءمiنiجاتحانانىڭ سونشاما تەز ءمۇجiلiپ كەتكەنiنە تاڭ قالعانمىن. ونى قورعان ماڭىنداعى ۇيەزدەگەن جىلقى مەن ۇيەلەگەن قويلاردان كورiپ، iشiم اشىعان. بiراق كۇنi كەشە قىتايلار تۇسiرگەن «شىڭعىسحان» فيلمiن كورiپ وتىرىپ، كونە قالانىڭ نەگە سونشاما شۇعىل جەرمەن-جەكسەن تاتقانىن بiلدiم. فيلمنiڭ بiر ءبولiمi وسى قالانىڭ iشiندە ءتۇسiرiلiپتi. مۇنارانىڭ باسىنا قۇرىلىستار سالىنىپتى. قالانى قالىڭ اسكەر شاڭداتىپ ءجۇر…تاريحي شىندىقتى كورسەتۋ نيەتi دۇرىس، بiراق مىڭ ءۇش ءجۇز جىل ۋاقىت ۇكiمiنە شىداعان قالا، ميللياردتىڭ سالماعىن كوتەرە الماپتى. كوز الدىمىزدا كونە قالا كۇلتوبەگە سولاي اينالىپتى. وعان كiمنiڭ قابىرعاسى قايىسار دەشi?!).
كەشكە كوك تۇرiكتەردiڭ ارۋاعىنا باعىشتاپ قوي سويعىزىپ، قىمىز ساتىپ الىپ، ەكسپەديتسيا مۇشەلەرiنە iلتيپات بiلدiردiم. ءناپiل باتاسىن جاساپ، نۇرگۇل قاندىجاپ جاساپ، ءامينا ەتiن مۇشەلەپ، باسىن بايىرعا تارتتىق. ول موڭعولشا ءوز ءراسiمiن جاساپ، كۇمiس توستاعاننان ارحي iشتi.
ايلى ءتۇن. سالقىن سامال. كوك مايسا. تىنىپ اعاتىن ورحون وزەنiنiڭ اعىسىنىڭ سىرىلى. شەمەندەنگەن تالداردىڭ جاپىراق سىبدىرى. سارىالا قازدىڭ سۇڭقىلى، ۇيرەكتiڭ قيقۋى. دوڭگەلەنiپ تۋعان ايدىڭ توبەدەن سەبەزگiلەپ قۇيىلعان اق ساۋلەسi. قولمەن باسقان ءمور سياقتى ءدوپ-دوڭگەلەك كوكجيەك. قانعاي دا، تارباعاتاي دا دوڭگەلەنە قالىپتى. ۇيقىڭدى سيلايتىن-اق ءتۇن. شاتىرداعىلار تىنىقتى. كەۋدەڭە ءۇرiپ تارتىپ سيعىزىپ الاتىن ەمەس. كوزiڭدi جۇمساڭ كورگەن ءتۇسiڭ عايىپ بولاتىنداي. اۋاسىن جۇتا-جۇتا، مىناۋ عاجايىپقا سەنەر-سەنبەسiڭدi بiلمەي …ۇيقىعا جۇتىلاسىڭ.
27.07.2007 ج.
ءتاڭسارiنiڭ سۇلۋى-اي دەسەڭشi. قاراقورىمنان سارعايىپ كوتەرiلiپ، قانعايدىڭ – وتۇكەننiڭ يىعىنا باسىن سۇيەگەن ەركە كۇن سۇلۋ. تاعى دا سارىالا قازدىڭ سىڭقىلى، ۇيرەكتiڭ قانات سۋسىلى. جىلقىنىڭ ءدۇبiرi… اۋەلi اق بالتىرلى اسپۇزىل موڭعول كەلiنشەگi, سودان كەيiن زەينوللا اعامىز وياندى. تاڭعى 8-دە ەكسپەديتسياسىمەن بiرگە وردابالىقتى تاعى دا كورiپ، سۋرەتكە، بەينەلi تاسپاعا تۇسiردiك. ءامينا زەينوللا اعامىزدان سۇحبات جازىپ الدى. ولار قالا مەن اينالاسىن زەرتتەۋگە كiرiستi, بiز قاراقورىمعا كەتتiك. جولداعى ەسكەرتكiشتەرگە تاڭ قالدىق. بiز كەشە بۇل ارانىڭ بارلىعىن ادىمداپ ولشەپ شىققانبىز. سوندا دا تۇگەل اڭعارماپپىز. شىعىس قاقپانىڭ الدى – مايدان. مۇنارا – تۇتاستاي ساز بالشىقتان، اراسىنا بورەنە سالىپ قۇيىلعان. بiر قاتار سارى ساز بالشىق، ەكiنشi قاتار قيىرشىق قۇم بالشىق. بiر قابىرعانىڭ ءۇش جەرiندە ۇلكەن ءۇش قۋىس بار. استىندا نە بارى بەلگiسiز. ز.ساماشەۆ پەن بايىر پروفەسسور راسiمدiك عيباداتحانا دەيدi. وسىنشاما ۇلكەن مۇنارانى (بيiكتiگi مەن ەنi 15-20 مەتردەي) تۇتاستاي بالشىقتان قۇيىپ شىعۋدىڭ ءمانiسi نە؟ استىندا قۋىس كورiنەدi, وندا قانداي دا بiر ءراسiم ءوتۋi مۇمكiن. بەتباق دالاداعى ءمايiتتi ۋاقىتشا ساقتايتىن ساعانالار سياقتى مiندەتتi اتقارعان جوق پا ەكەن؟ مىسالى، كۇلتەگiن مەن بiلگە قاعاننىڭ دەنەسi قاشان قويىلعانشا (تاڭiرگە بەرگەنشە) ءمايiتi 40 كۇننەن ارتىق ساقتالدى ەمەس پە. بۇل، ارينە، دولبار، ەبەپكە سەبەپ iزدەگەندiك.
قاراقورىمعا باردىق. بۇكiل ەۋرو-ازيا عالىمدارى ورنىن iزدەپ، قيالداعان جەر. قانعايدىڭ — وتۇكەننiڭ تۇمسىعىندا. ورحون وزەنiنiڭ شىعىس جاعاسى. مۇندا كونە قاراقورىمنىڭ ۇستiنە ءحۇI عاسىردا سالىنعان پۇتحانالار ساقتالىپتى. قاعاندار سونىڭ سىرتىندا تۇرعان دەلiنەدi. زادى، قىتايلاردىڭ بiر ءتۇننiڭ iشiندە جاپپاي باۋىزداۋىنان امان قايتقان،باعى تايعان حانداردىڭ ءمۇتتايىم تۇسىندا تاقۋالار سارايدىڭ ورنىنا پۇتحانا سالسا كەرەك. بۇل دا جەر دە ءتورتبۇرىشتانىپ سالىنعان. كونە قالا كۇلتوبەگە اينالعان. حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى پۇتحانالاردىڭ دەنiن بۇزىپتى. بiرازى عانا ساقتالىپتى. بۋددا ءراسiمحاناسىن كوردiك. سۋرەتتەر مەن مۇسiندەردەن مىقان اعاشى، ءۇش ولشەمدi الەم، ءۇش ءومiر تۋرالى مول ماعلۇمات الدىق. ورتاسىنداعى حان سارايىنىڭ ورىنىنا نەمiستەر قازبا جۇمىسىن جۇرگiزiپ جاتىر ەكەن. قازiرگi كوزگە كورiنگەنi ءجاي ءۇيiندi عانا. پۇتحانانىڭ سىرتىندا ماڭگiلiك بيلiكتiڭ نىسانى – ۇلكەن تاسباقا ءمۇسiنi ساقتالىپتى. حان ورداسىنىڭ ورنىنا تاعى دا سول نەمiستەر قازبا جۇمىسىن جۇرگiزiپ جاتىر.ەندi ولارعا جاپوندار قوسىلماق.
تۇستە شاتىرعا قايتىپ كەلدiك. تۇستەن كەيiن قاتىن تاۋدى ارالاپ، كونە قورىمدار مەن تاستاعى يەروگليفتەردi كوردiك. مەن دە قاعىس قالعان ارقاردىڭ سۋرەتiن «تاۋىپ»، «ەشكiلi بوپ» ولجالانىپ قالدىم. ەسكەرتكiش بۇكiل ورحون جازىعىندا شاشىلىپ جاتىر. اسiرەسە، ديiرمەن تاس كوپ. بiر بۇعىتاس كوردiك. زەينوللا ساماشەۆ پەن ءناپiل بازىلحان، وراز بەتiندە جازۋى بار، ابدەن ءوشiپ كەتكەن ەكەن دەدi. بايىر ۇندەمەدi. قارجاۋباي بiلمەيتiن بۇل نەعىلعان جازۋ؟ ءوز باسىم تاڭباسى قايسى، جازۋى قايسى، اجىراتا المادىم. مۇمكiن، كاسiبي ساۋاتسىزدىق شىعار..
تۇندە تاعى دا سول ورحوننىڭ جاعاسىنداعى شاتىرعا قوندىق.
مiنە، بارشا تۇرiك قاۋىمىنىڭ تۇسiنە كiرەتiن وتۇكەن تاۋى. وتۇكەن قويناۋى، وتۇكەن – ورحون جازىعى. ەندi تاڭەرتەڭ ورحون وزەنi بۇلاقتانىپ باستالىپ، جارعانتاي مەن ورحون بوپ ەكi شاتقا ءبولiنiپ كەتكەن سات (شات) اۋىلىنا بارىپ، كونە قالا تساعان (شاعان) سۇمدى – اقمەشiتتi كورمەكپiز.
تاعى دا سول ورحوننىڭ ايلى ءتۇنi, دوڭگەلەنگەن دۇنيە، كوگەرگەن كوكجيەك. ۇلى تىنىشتىق. ماعان موڭعولداردىڭ جىلقىسى پىسقىرىنبايتىن – كiسiنەمەيتiن، سيىرى ىڭىرانبايتىن – موڭiرەمەيتiن، قويى كۇيiس قايىرىپ – ماڭىرامايتىن، يتi ۇرمەيتiن سياقتى كورiندi. ايتپەسە، ورحوندى بويلاي 500 مەتر سايىن بiر-بiر وتار قوي، ءۇيiرلi جىلقى ءجۇر. تۇندە سولاردىڭ بiر توسىن دىبىسى شالىنبادى. وزدەرi دە، مالدارى دا قالىڭ ۇيقىنى كاسiپ ەتكەندەي.
28.07.2007 ج.
تاڭەرتەڭ 6.30 دا جولعا شىعىپ، قاتىن سۇمىنا كەلدiك. ورتالىقتا ەسكەرتكiش تاس تۇر. ءناپiل مەن وراز وقىپ ەدi, بۇل ءمانجۇرلار بيلەگەن تۇستا جازىلعان جازۋ ەكەن. وندا جارعانتاي وزەنiنiڭ اتى بار.
بايىر مەن جاس موڭعول عالىمى مۋنحتۋلگا رينچينحورال جارعانتاي وزەنiن ورلەپ، قانعايدىڭ iشiنە باستادى. تەبiنگە اينالعان ورحون جازىعى بارعان سايىن جاساڭدانىپ، جوتالار مەن قىراتتار ورماندانىپ، كۇن كوڭiلدەنiپ سالا بەردi. ءار بەس ءجۇز مەتر سايىن ءۇيiرلi كيiز ءۇي، ءۇيiر-ءۇيiر جىلقى، وتار-وتار ەشكiسi ارالاس قوي. بiر كەزدە شوقىنىڭ باسىنان نىسانالى مىقان اعاشى كورiندi. شىڭداعى قاراعاي. وزiنەن باسقا اينالاسىندا ەشتەڭە جوق. وزگەسiن كەسiپ اكەتتi دەيiن دەسەڭ – تومار، ءتۇبiر جوق. سۋرەتكە تۇسiردiك. ال كەلەسi كۇنگەي بەتiنەن قالىڭ ورمان باستالدى.
جارعانتاي – كەڭ اڭعارلى وزەن ەكەن، ەكi تاۋدىڭ ورتاسى 2-3 شاقىرىمداي وزەك. بiر كەزدە وڭ-سول جاقتاعى بيiك شوقىلاردان مۇنارالار سياقتى مەنمۇندالاپ قورعان توبەلەر كورiندi. ەكi جاقتان جارىسا قاراۋىلدايدى. زەينوللا اعامىز تۇسە قالىپ، سۋرەتكە ءتۇسiرiپ، دۇربiمەن قاراپ جاتىر.
… بۇل قورىمدار ۇلى قورىمدار. حۋندار، كوك تۇرiكتەر اتا-باباسىن بيiك تاۋدىڭ باسىنداعى قورىمعا جەرلەگەن. مۇمكiن، كۇلتەگiن مەن بiلگە قاعاننىڭ سۇيەگi دە سولاردىڭ اراسىندا جاتقان شىعار.
قانعايدى بويلاي 90 شاقىرىم iشكە كiرiپ، سات (شات) اۋىلىنا، راشان (اراسان) دەمالىس ورنى ورنالاسقان ەلدi مەكەنگە كەلدiك. ورحون – سول جاقتاعى شاتقالدان باستالىپ، شىعىسقا قاراي وراتىلا اعادى ەكەن. وڭ جاقتاعى اڭعاردان جارعانتاي وزەنشەسi باستالادى..
مۇقىم القاپ اق شاڭقان اقبوز كيiز ۇيلەرگە تولى. مىڭعىرعان مال.
بiز جىلقىلار ۇيەزدەپ، قوداستار «قۇلاعىندا ويناپ» جۇرگەن ۇلكەن ەسكi قالانىڭ ورنىنا كەلدiك. تساعان تسۋمعا (شاعانعا) – اقمەشiتكە (قارجاۋبايشا), اققورىمعا كەلدiك. وردابالىقتان كولەمi ءسال شاعىن. بiراق قۇرىلىمى جاعىنان ۇقساس. ءتورت بۇرىشتى قورعان. بايىر پروفەسسور پۇتحانا بولعان دەيدi. تاڭiرگە تابىنعانداردىڭ ءراسiتحاناسى. جان-جاعى ورماندى تاۋ، كوگالدى جازىق. وڭ جاعىندا – جارعانتاي، سول جاعىندا – ورحون بۇلاعى.
ءتاڭiردiڭ نۇرى تۇنسا تۇنعانداي جەر. گوبي التاي مەن قاراقورىمنىڭ ىستىعىنان سوڭ مىناۋ– جۇماقتىڭ وزiندەي كورiندi.
بiز تاڭدانا، تامسانا ءجۇرiپ، قازاقستاننىڭ تۋىن جەلبiرەتiپ تۇرىپ ەكسپەديتسيامەن قوشتاستىق. ولار «ءسوز قازاتىن ەمەس، كور قازاتىن» زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگiزبەك.
ەندiگi بەتالىس – قاراقورىم ارقىلى قوشا-تسايدامعا، كۇلتەگiن مەن بiلگە قاعاننىڭ ەسكەرتكiشi. قاسيەتتi, اڭسارلى ۇستىن.
ساعات تۇسكi 2-دە اڭسارلى بiلگە قاعان مەن كۇلتەگiننiڭ جازبا ەسكەرتكiشiنە كەلدiك. مايجولدى تۇرiكتەر سالىپ جاتىر ەكەن. جولدىڭ قوس قاپتالىن قۋالاعان قۇمدى قۇيىندار الدىڭا ءتۇسiپ اپ ەسiلە بورايدى. قاراعاندى – بۇرگەندi, قۇمداۋىت جەر ەكەن. شىعىستان باتىسقا قاراي قاڭعاي – وتكەن تاۋى سوزىلىپ جاتىر، ورتادا ورحون وزەنi مەن ورحون جازىعى، كۇنباتىستا ونگين كولi, تارباعاتاي تاۋى، ول ارادان بۇلعىن ايماعى باستالادى. جولدىڭ سول جاق شەتiندەگi سالىنىپ جاتقان اڭعارعا توقتادىق.
بiز ءومiر بويى تiك تۇرعان كۇيiندە ەلەستەتiپ كەلگەن اڭسارلى ەسكەرتكiش تاستارىمىز الدىمىزدا سۇلاپ جاتقانىن كورگەندە ونە بويىمىز سۋىپ كەتتi. سويتسەك، تۇرiكتەر بiلگە قاعان مەن كۇلتەگiن جازۋىنان كوشiرمە جاساعاندا حيميالىق زاتتاردى پايدالانىپتى.ۋلى قوسىندى زاتتار تاستاعى جازۋدى قوپسىتىپ، قابىرشاقتاپ كەتiپتi. سودان موڭعول – تۇرiك اراسىندا بiراز ىرعاسۋ بولىپ، اقىرى تۇرiكتەر اڭعار سالىپ، تاس ەسكەرتكiشتەردi سوعان كوشiرiپ، ورنىنا كوشiرمە تاستار قويماق ەكەن. بارلىق ەسكەرتكiش تاستاردى جيىپ، شاتىردىڭ استىنا قويىپتى. قىتايدىڭ جاساندى شاتىرىن كۇن جەپ،جەل قاعىپ، بىت-شىتىن شىعارىپتى. جەلمەن قوسا دار-دار ايىرىلىپ جاتىر. قىشتاردى قاپقا سالىپ اكەپ، ءۇيiپ تاستاپتى. موڭعول قۇرىلىسشىلارى ءجۇر. نيكولاي اتتى ورىس پروراب بار ەكەن. ۋكراينادان. ونى مۇندا قاي قۇداي ايداپ اكەلدi ەكەن. ارينە، اقشا قۇدايى. بiراق مىنا تاس جازۋلاردىڭ قادiر-قاسيەتiن ول شiركiن بiلە مە ەكەن؟!
بالبال تاستار مەن تاسباقانىڭ سىنىقتارىن، كيiزگە وراۋلى كۇلتەگiننiڭ ۇستىنىنىڭ بەتiن اشقىزىپ، سۋرەتكە تۇسiردiك. جانىندا كۇلدiبادامداۋ، دورەكiلەۋ دومالاتىلعان، گيپستەن جاسالعان كوشiرمەسi جاتىر. ەكەۋiنە كەزەك-كەزەك قارادىم. ەكەۋiنiڭ دە جاعدايى مۇشكiل ەكەن. بiراق كۇلتەگiننiڭ ۇستىنىن ۇستاپ كورگەندە-اق ۇلى بiر قۋات، كۇش بويىما قۇيىلدى. سەزگەنiم تاستىڭ سالماعى. سوم تاس. اۋىر تاس. «قاسيەتتi» سىن تاس. دۇنيەنiڭ بارلىق سالماعىن سالماقتاپ، تۇركiنiڭ تاعدىرلى جۇگiن كوتەرiپ، سۇلاپ ءتۇسiپ جاتىر… جات. بiراق تاستىڭ بەتiندەگi جازۋلار، ماڭگiلiك وشپە! – دەدiك iشتەي. بiلگە قاعاننىڭ ۇستىنى اڭعار iشiنە ەنگiزiلiپ، تiك ءتورت بۇرىش تاعانعا قويىلىپتى. قاسىنا كۇلتەگiنگە ورىن دايىنداپتى. تاسباقاسىز. شارشى، ورتاسى ويىق تۋمبا. قىركۇيەكتە سوندا قويىلماق. ورىندارىن بارىپ كوردiك. سۋرەتكە تۇستiك. ورحوننىڭ جازىعىنداي ەمەس، بۇل اراداعى جەر ىڭعايى باتىسقا سۇلاي جامباستايدى ەكەن. بالبال تاستار قاتارىن تiزiپ بارىپ باتىس بەتكەيدەگi ونگين كولiنە تiرەلەدi ەكەن. ورحون جازىعىنان قاراعاندا كۇننiڭ باتاتىن تۇسى دا سول – ونگين كولi. كوك تۇرiكتەر ءومiرiن دە، ءولiمiن دە كۇنمەن ولشەگەن. كۇلتەگiننiڭ دە ءومiر كۇنi باتتى دەگەن ەمەۋرiن بۇل. ال بالبال تاستار ونىڭ ءومiر جولىنداعى باسىنان كەشكەن باتىرلىق داۋرەنiنiڭ بەلگiسi. بۇزىلعان كوڭiلiمiز سولاي بولدى ما، جوق، شىندىعىندا دا تابيعات سولاي ۇيعاردى ما، بiلمەيمiن، كۇن دە قاباعىن ءتۇيiپ، تۇنەرە بەردi. وكiنiشتiسi ۆيدەونىڭ مايى دا سول اراعا كەلگەندە بiتiپ قالدى. قىرسىق!
سونشا اڭسارلى كوڭiل اۋانىمەن كەلگەندە، قاسيەتتi ۇستىنداردىڭ جايراپ جاتقانى وكiنiشتi. بiراق امال بار ما؟
(جالپى قوشو-تسايدام مەن اق وتتاعى كونە جازبا ەسكەرتكiشتەردi تۇرiكتەر يەمدەنiپ الىپتى. ايىبى ءۇشiن – اڭعار، جازاسى ءۇشiن – جول سالىپتى. تۇپتەپ كەلسەك بۇل جازۋلار تۇرiكتەن گورi بiزگە جاقىن ەدi عوي. كەزiندە سۇراۋ نەگە سالمادىق؟ كوشiرمەسiن كورiپ كوكiرەگiمiزدi كەرگەنمەن، وشپەيتiندi ءوشiرiپ جاتسا، ول ماقتانىمىز قاي ماقتان؟!. نەسiنە جەتiسەمiز وسى بiز؟ تونىكوكتiڭ باسىندا دا سول جاعداي. تاستى تۇرiكتەردiڭ ءوزi قاشاپ ورناتقانداي، باسىنا جارناماسىن جاساپ، تۋىنىڭ قاداسىن قاعىپتى. تونىكوكتiڭ دە ءمۇسiنتاستارىن اڭعارعا جيىپ، ءۇيiپ تاستاپتى. بۇل ساقتاۋ ما، جوق، ساندىراق پا؟ ايتەۋiر ءوزiم تۇسiنبەگەن بiر جاي بولدى. سوندا بiز قايدامىز؟ كوشiرمەسiنە قاراپ موڭiرەي بەرگەنiمiز بە؟ مۇنداي ۇلى جازباسىن ورىستار اسكەرمەن دە، ساياساتپەن دە، عىلىممەن دە قورعايدى. پارتيا بوپ ءبولiنiپ، الاشاپقىن سايلاۋدان-اق شابىلىپ، ۇلتتىڭ مايەگiن iرiتiپ، تۇقىمىمىز تيتىقتاپ بiتەتiن بولدى-اۋ).
مۇندا قارجاۋباي سارتقوجاۇلى مەن زەينوللا ساماشەۆتiڭ، بايىر دوۆگويدiڭ، قىرىم التىنبەكتiڭ عىلمي ەكسپەديتسيالارى بiزدەن كەيiن كەلمەك. ولاردىڭ قولىنان نە كەلەدi?
قوش، كۇلتەگiن! كورiسكەنشە. ەندi كەلگەندە ورنىڭنان تiك تۇرعانىڭدى كورەيiن! بiز دە باتىسقا بەت الدىق. ونگين كولi ارقىلى بۇلعىن ايماعىنا وتتiك. وسى كولدiڭ ماڭىندا 4 شاقىرىم جەردە شiلiڭ حوتو-شيلi قىستاق دەگەن كونە تۇركi قالاسى بار. ەكi-ءۇش كۇننەن كەيiن ز.ساماشەۆ سوندا قوس تiگiپ، زەرتتەۋ جاساماق.
كوك تۇرiك وركەنيەتتiڭ شوقتىعى ءارi كۇلتوبەسi بولعان، ورحون جازىعى، قوش!
داشيلەن – باياننۇر ارقىلى تۋلاعا-تولىعا جەتiپ، الدەنiپ، كوز كورگەن بۇرالاڭمەن ۇلانباتىرعا قىر جولىمەن جەتتiك. موڭعولدىڭ مiنەزiن بiلدiرەتiن بiر قىزىق جايتتى جازا كەتەيiن. تۋلا-تولىدان شىققان سوڭ قىر جولىنا تۇستiك. باتمۋنح بiر ماشينانىڭ «جولاۋشىسىمەن» سويلەسiپ، ارتىڭنان ەرiپ وتىرايىن دەدi. 10 شاقىرىم جۇردiك. كۇرە جول قيىس قالدى. باتمۋنح قۋىپ جەتiپ، تاعى دا جولدىڭ ءجونiن سۇرادى. جۇرە توقتاپ، جۇرە توقتاپ، كەنەت الدىڭعى ورىندىقتاعى ساقالدى مەنi كوردi دە، باج ەتە قالىپ، كiلت قىرعا بۇرىلدى. باتمۋنح تا بۇرىلدى. قايتا جولعا ءتۇسiپ، كەرi تۋلا-تولىعا تارتتى. شاڭ iلەستiرەر ەمەس. باتمۋنح بiراز قۋىپ، كەرi قايتتىق. كۇلدiك تە، كۇدiكتەندiك تە. نە سەبەپ، نەدەن قورىقتى، الدىعا كەتپەي كەرi نەگە قاشتى؟
سول تۇسiنiكسiز كۇيiندە قالدى. ەسەسiنە بiز وڭدى قىر جولىمەن ءجۇرiپ جول قىسقارتتىق.
وتىر ما ەكەن قارجاۋباي،
جاتىر ما ەكەن قارجاۋباي.
قاباعىمىز قاتۋلى،
جاڭبىر جاۋماي، قار جاۋماي،-
دەپ ۇلانباتىرعا تاڭعى ساعات 4-تە جەتتiك.
«ورگوودەگi» ورىنعا بiرەۋلەر تۇنەپ شىقتى. ەرتەڭiندە قايتادان №10 بولمەگە كiرiپ، جۋىنىپ-شايىنىپ، جان شاقىردىق.
29.07.2007 ج.
كۇندiز ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ لابوراتوريا–مۋزەيiنە تاعى دا بارىپ، ەل-ەتميش قاعاننىڭ جازۋىن، ساقسايداعى قورعاننان تابىلعان اعاش ءۇيدi سۋرەتكە، ۆيدەوعا تۇسiردiك. استانا مەن الماتىداعى بالالارمەن سويلەستiك. سۇڭقارمەن سويلەسiپ تۇرىپ، ونى تۋعان كۇنiمەن قۇتتىقتاۋدى ۇمىتىپ كەتiپپiز.
تۇستەن كەيiن اقشا اۋىستىردىق. «موڭعول» قوناق ۇيiنە باردىق. حان سارايى – قاراقورىمنىڭ ۇلگiسiمەن سالىنىپتى. كەرەيدiڭ، نايماننىڭ، قوڭىراتتىڭ اتاۋلى ورداسى بار ەكەن. تايان حاننىڭ ورداسىنا كiرiپ، سۋرەتكە تۇستiك. بايان-ولگيدiڭ كيگiز ءۇيi تiگۋلi تۇر. ءانشi قىز جاساپتى. ءبارi دە بيزنەس. ەسiك الدىندا بۇركiت تۇر. ءۇيدiڭ جاساۋى دا كەلiستi. جۇمىس iستەيتiن ستۋدەنت جiگiتتەر. ءار نارسەنiڭ نارقىن ايتىپ تاق-تاق ەتەدi.
كەشكە بۇبiبەگiمنiڭ ۇيiندە قوناقتا بولدىق. كەلiن سالتاناتتىڭ «قويۋ قىزىل، ىستىق شايىن تەگiن» عانا iشتiك.
ەرتەڭ تونىكوككە جۇرەمiز.
30.07.2007 ج.
تونىكوككە جاڭبىرلاتىپ جەتتiك. ۇلانباتىردان 70 شاقىرىم، شىعىس وڭتۇستiكتە. بوعدا تاۋىنىڭ تۋ سىرتىندا. جولدا شىڭعىسحانعا سوعىلىپ جاتقان ەسكەرتكiشتi بۇرىلىپ بارىپ كوردiك. شىعىس سولتۇستiككە قاراپ، قامشىسىن قولىنا ۇستاپ تۇر. بيiكتiگi التى قابات ۇيمەن تەڭ. عاجاپ! نەگە شىعىس سولتۇستiككە قاراپ تۇر؟ –دەگەنiمiزدە، سول تۇستاعى تاۋ iشiندەگi دەمالىس ءۇيiن نۇسقاپ تۇر-مىس دەدi. بiز سەنگەن بولدىق، ولار سەندiرگەن بولدى. بiراق وتiرiگiمiزدi ەكi جاقتىڭ iشi دە سەزiپ تۇردى.
سودان ەندi تونىكوككە بەت الدىق. مايجولدان 15 شاقىرىمداي جازىقتا ورنالاسىپتى. ورنالاسقان جەرi دە جاساڭ. توسكەي. اينالاسى اشىق جازىق. بiزبەن قاتارلاسا اعىلشىندار دا كەلدi. ەكi جازۋى دا تiكەسiنەن تiك تۇر. تۋرا، «ەگەر مەن بولماسام!..» – دەپ كەۋدەسiن سوققان تونىكوكتiڭ ءوزi سياقتى ءور، مىسى اينالاسىن باسىپ تۇر. ەسكەرتكiشتiڭ الدىنان تiزiلگەن بالبال تاستار دا ۇزىننان ۇزاق سوزىلىپ، قارسى الدىنداعى جاتاعان قىراتتان اسىپ جاتىر.
… تونىكوكتiڭ ءوزi قالاي جىلاپ جىر جازسا، كۇن دە سولاي جىلاپ تۇردى. تاستاعى جازۋلاردىڭ اراسىنان سۋ تامشىلارى جىلعالاي تامادى، ول دا جىلاعانداي. بiز دە جىلاپ تۇردىق. ەكەۋلەسiپ جىلادىق. كەۋدەمدە وكسiك تە جوق، وكiنiش تە جوق، بiراق كوزiمنەن جاس تيىلمادى. جاڭبىر جاۋىپ تۇرعاندىقتان دا كوز جاسى مەن جاڭبىر تامشىسى قوسىلىپ، جانىمداعىلار اڭعارماي قالدى. «سۇيسەiڭزشi تاستى. قۇشاقتاپ ءسۇيiڭiز!» – دەيدi نۇرگۇل قارىنداسىمىز. وعان دا جۇرەك، ءدات كەرەك ەكەن. تەك الاقانىممەن سيپاي بەردiم دە، iشتەي جازۋداعى ءسوزدi جاتقا كۇبiرلەي بەردiم. «ەگەر سەن – تونىكوك بولماساڭ، ەگەر سەنiڭ قاعانىڭ بولماسا… تۇركi جۇرتى بولار ما ەدi, جوق پا! سول ءۇشiن قارا تەرiڭدi توكتiڭ، قىزىل قانىڭدى اعىزدىڭ! سول ءۇشiن دە تاعزىم ساعان، تونىكوك اتا!» بۇل بiر ۇلى اسەر بولدى.
جازۋدىڭ الدىڭعى جاعىنداعى جوتا — بايان تساڭ، ال وڭتۇستiك بەتi – اق وت اتالادى ەكەن. اق وت – اق بەتەگەلi, جايساڭ جازىق. مiنە، مىڭ ەكi ءجۇز ەلۋ جىلدان بەرi جەردiڭ سول اتاۋى ءالi ساقتالىپ كەلەدi. عاجاپ! كوك وتتا (حوحوتتا) تۇركi ەلiنiڭ تۋىن تiككەن تونىكوك اق وتتا وسيەتiن تاسقا بادiزدەتiپتi.
جانىندا ەسكەرتكiش تاستار جينالعان، تۇرiكتەر سالعان اڭعار بار ەكەن. جۇرەك شىم ەتە قالدى.
كورسەتكiشتە: موڭعول، تۇرiك جانە تۇرiكتiڭ «تيكا» فيرماسىنىڭ تۋى سالىنعان. سوندا، بiز قايدامىز؟! قىرعىزستان مەن گرۋزياعا، رەسەيگە «دوستىق كومەك ۇسىنعان» بiزدiڭ الپاۋىت كوپەستەرiمiز قايدا – دەگەن سۇراق تاعى كوكەيگە تىعىلدى. جاڭبىرلاتىپ قايتتىق. قوش، ابىز بابا!
1.08.2007 ج.
بيلەتتi رەتتەدiك. كونە تۇركiنiڭ قاسيەتتi ىدىسى – كۇمiس توستاعان الدىق. تۇيە جۇنiنەن باسىلعان ءار ءتۇرلi كيiمدەردi شەتەلدiك ساياحاتشىلار تاڭسىق كورەدi ەكەن. بiز ءۇشiن سىيلى بۇيىم. الماعا تۋعان كۇنiنە دەپ ەسكەرتكiش ءۇشiن موڭعولدىڭ اسىل تاسى بار سىرعا، جۇزiك، القا الدىق. سونىمەن قالتانىڭ ءتۇبi دە قاعىلدى. كەشكە قىرىمدى قارجاۋبايعا قوسىپ قوناق ەتiپ، قوشتاسۋ ءراسiمiن جاسادىق..
2.08.2007 ج.
ساعات 1.50-دە ۆوكزالعا كەلiپ، پوەزبەن رەسەي ارقىلى ەلگە اتتاندىق.
مiنە، 12 كۇنگە سوزىلعان موڭعوليا ساپارىنان بايكال ارقىلى قايتىپ بارامىز. اسەر دەگەن ۇشان تەڭiز. ۇلانباتىردان شىققاننان كەيiن بiر ساعاتتان سوڭ جەر بەدەرi جوتالانىپ، اۋەلi تالدى، قايىڭدى توعاي، سودان سوڭ كادiمگi قىراتتى ورمان باستالدى. جان-جاقتان جامىراعان بۇلاقتار وزەنگە ۇلاسىپ، جوتالار قىرلانىپ، ويپاتتارعا ءوڭ كiرiپ، جاساڭ تارتا بەردi. مۇلدەم سەنگiسiز تابيعات قوينىنا كiرەسiڭ. شي مەن بەتەگە جۇمىرىلىپ وسكەن. اپپاق-اپپاق كيiز ۇيلەر دە بۇرىنعىداي شاڭدانىپ، بوزاڭ تارتپاي، ساي-وزەكتەردiڭ، قىرلى تاۋلاردىڭ، تالدى وزەندەردiڭ ءوڭiن كiرگiزiپ تۇر. ءۇيiر-ءۇيiر جىلقى، وتار-وتار قوي، تابىندى سيىر جەردi سۇيسiنە ەمەدi. تەبiندەر توزباعان. بۇرىنعى ۇمiتسiزدiكتiڭ جiبiن ءۇزiپ جiبەردi. ادامعا سەنiم بەرەدi. اعىن سۋداعى بالىقتارعا قۇرىلعان شارباقتار دا وزگەشەلiك تانىتادى. ۇيلەرi دە ەڭسەلi.
ءوندiرiستiڭ جۋان جۇدىرىعى ءتۇيiلiپ تۇر.
ايتەۋiر بۇرىنعى اڭىزاق كەپتiرگەن وڭەشتi سامال مەن سالقىن اۋا، ورماندى بۇيرا جوتا، قۇيقالى ويپات سۋسىنداتادى. ۇزىنقارا (زۇۇنحارا – جازىقتىڭ ورتاسىندا شوقپار باس ۇزىنتۇرا شوقىنىڭ اتى سياقتى، جول سونى اينالىپ وتەدi) مەن بايانگولدىڭ (باي وزەن) ادامدارى، ايەلدەرi وڭتۇستiكتەگiدەي ەمەس سوم كورiندi. وسىدان بىلاي ورحون وزەنi دارحان، سۋحەباتىر قالاسىن جاناپ ءوتiپ، قياقتىعا بارىپ تiرەلەدi. ياعني، كوك تۇرiك قاعاناتى مەن شىڭعىس زامانىنداعى «ورمان كiسiلەرi» – ورمان ەلi باستالادى. شىڭعىستىڭ ءوزi جاڭاعى مىڭ بۇلاق جامىراپ شىعاتىن كەنتەي (باس، ورتا، اياق كەنتەي) جوتاسىندا تۋعان. ساۋىرى مەن جەلكە-جيەگi قازiر مىناداي بولعاندا، مىڭ جىل بۇرىن قانداي تۋىرىلىپ تۇردى دەسەڭiزشi. ەندiگi ساپار، اللا بۇيىرسا، كەرۋلەن مەن ونون، كەنتەي جوتاسىنا تۇسسە، بiر قايىرلى ساپار بولار ەدi…
اتتەڭ، اسۋلار مەن شوقى باسىنداعى اعاشتار موڭعولداردىڭ ءوزiنiڭ سيرەك ساقال-مۇرتىنداي انداعايلاپ قالىپتى. جەر اتتارىنا قاراساق – موڭعوليانى – قازاقستانعا، نە قازاقستاننىڭ قارتاسىن موڭعولياعا كوشiرiپ اكەلگەندەي كورiنەدi. تەك جولدا كەزiككەن بۇلاقتاردىڭ اتىن عانا اتاپ وتەيiن: التىن بۇلاق، ور بۇلاق، تال بۇلاق، بال بۇلاق، قۇربان بۇلاق، بور بۇلاق، بايان بۇلاق، گۇن بۇلاق، تەمiر بۇلاق، ار بۇلاق; سونىمەن قاتار مىڭ سۋ (مين گول), مەرگەن، باياناۋىل، شاعان، شاعانتوعاي، اقوت (تونىكوكتiڭ ەسكەرتكiشiنiڭ وڭتۇستiگiندەگi اق بەتەگەلi جون), بايانجۇرەك (بايانزۇرەەح), قارعالى، بۇلعىن، وڭتۇستiك قۇبى التاي (گوبي التاي) شولiندەگi التىن بۇلاق، ارۋان تال، ۇلان وبا، جالبا، اراسان (راشان), جارعالانت، جىرعالانت، اينەك، تۇنەل، بوسقىن توبە، قارا وبا، ارعالان (ارعاناتى), شىڭعىستاي، قاتىنسۋ، قاتىنبۇلاق سياقتى وتە تانىس جەر اتتارى كەزدەستi. ونى بىلاي قويعاندا ۇلى وتۋكەن جوتاسىنداعى بۇرىن نايماندار (مىڭ جىل بۇرىن)مەكەندەگەن داۋiردەگi جەر اتتارى ءالi دە تارباعاتاي، ۇلىتاۋ، كiشiتاۋ، نايمانكۇرە دەپ اتالادى ەكەن. بەينە بiر جەرiن دە، اتتارىن دا، ەلدەرiن دە كوتەرiپ اكەپ قوندىرا سالعانداي. الىستا قالعان اتامەكەنiنە دەگەن ساعىنىشىن جەر اتىنا بەرiپ بارىپ تىنىس العانداي…
وڭتۇستiك جانە ورتالىق موڭعول جازىعى وتار-وتار قويدىڭ تۇياعىمەن تۇتە-تۇتەسi شىعىپ، توزاڭداپ، قۇم يiرiپ، ىستىق شىجعىرىپ، سونى شاعىل دالا اۋىرسىنىپ تۇرعانداي كورiنۋشi ەدi…
مiنە، دارحانعا كەلدiك. باتىستاعى الىس كوگiلدiر تاۋدى وراعىتىپ، بiزبەن جارىسا ورحون وزەنi سولتۇستiككە بەت الىپ بارادى. تولىسقان تولقىنى iرiلەنگەن، قۋات العان. ال بiز ونىڭ جاڭا عانا شىمنان ءمولت-ءمولت ەتiپ جىلانكوزدەنiپ شىعىپ، باستاۋدان تۇنعان ءسابي لەبiن كورگەنبiز. وندا پاك، ءمولدiر، جۋاس ەدi…
دارحان – قاباتتى ۇيلەرi كوپ، سەرگەك، ءوندiرiستi قالا (كومiر شىعادى. شاحتادا بۇرىن قازاقتار iستەگەن. قازiر ازايعان… – دەپ ەستiدiم).
مiنە، ورحونمەن قامىتتاسىپ كەلەمiز. تالدى، قايىڭدى، شيلi, كوك وزەكتi وزەندi بويلاي ورلەپ، شەكاراعا جەتتiك.
موڭعول جاعى جاقسى قارادى.
قوش، ورحون!
تۇرسىن جۇرتباي،
«تۇركىستان».
