24.07.07 j.
Budan ári maıjol – asfalt. Eki kúngi «ánshilikti» qoıyp, qalǵyp ketippin. Qalǵyp emes, qalyń uıqyǵa basyppyn. Kózimdi ashsam… Aınala kók jasyl, jýsannyń ıisi burqyraıdy. Tań sibirleı atyp keledi. Eki jolshy (mońǵolsha júrgizýshini solaı ataıdy) anadaıda kók shóptiń ústinde kósilip turyp uıyqtap jatyr. Úsh kúngi joldan, shóleıtten, qumnan keıin mynaý salqyn bel, jasyl jer, samal jel jumaq sııaqty kórindi maǵan. Sóıtsek, bul Qańǵaı ústirtiniń naǵyz ózi eken. Qaraqorym, Ordabalyq, Kúltegin men Bilge qaǵannyń eskertkishi turǵan Hosho – aıdam, Orhon ózeni – Túrkiniń jer uıyǵy — Ótúken qoınaýynyń ókpe tusy eken. Seksen shaqyrym burylsaq izdegen Jıdelibaısynǵa jetedi ekenbiz. Amal joq, betalys – Ulanbatyr. Alda–eki júz elý shaqyrym jol bar.
Túrkiniń kindigi kesildi-mis deıtin – Týlý – Toly ózenine keldik. Aıaldama jasadyq. Myńǵyrǵan mal. Bes júz metrde bir qora qoı, eshki, úıirli jylqy, tipti dońyz da qorsyldap Tolyǵa bas qoıyp jatyr. Sýdyń ózinen maldyń shaıyr ıisi shyǵady. Bet aýzyńdy jýýǵa dátiń jetpeıdi. Sýretke túsýmen shekteldik.
Kórer qyzyǵymyz ben shyjyǵymyz alda eken. Lýńnan – Tolydan – Ulanbatyrǵa deıingi joldy jóndep jatyr eken. Jıek joldardyń shańy jol kórsetpeıdi. Aspan da, jer de, kókjıek te shańnyń astynda qalǵan. Salyp jatqan qytaılar eken. Ulanbatyrǵa deıingi kópirlerdiń bárin buzyp, jańǵyrtyp otyrypty. Asfaltty qyryp tastapty. Al maı tóseý Lýńnyń mańynda, sonda júz elý – eki júz shaqyrym jolǵa kirip shyǵyp, shańnyń astynda júrgeniń… Ǵaryshker Gýrragchanyń aýyly jol shetinde, eńseli eken. Halyq batyryn syılaǵandarynyń belgisi. Týly – Toly ózeni taýdy ońtústikke qaraı oraǵytyp ótip, Ulanbatyrdyń ortasynan ótedi eken.
Keshki alty mólsherinde (úsh-tórt saǵatta jetemiz degen jerge) qalaǵa keldik. Tileýińdi bergir Qarjaýbaı «Órgóó» qonaq úıinen oryn alyp qoıypty. Kire sala sebezgige júgirdik.
Munda – Qyrymbek Altynbekuly, Zeınolla Samashev júr eken. Arqa-jarqa amandastyq. Erteńinde saǵat ekide Orhonǵa júrip ketetin bolyp kelistik, jeke kólik jaldaý máselesin Qarjaýbaı sheshti.
Keshke Qarjaý, Qyrym, Seńgil, Nurgúl, Ámıná bárimiz birge as ishtik. Úsheýimiz biraz qaljyńdasyp, qýjyńdasyp aldyq. Qyrymnyń ata-babasyn (tóre), Qarjaýbaıdyń otyz jyl ómiri ótken qalasyndaǵy oıdaǵysy men qyrdaǵysyn túgendep, olar da meniń túp-tuqııanymdy qazyp, Taıan hannyń altyn shańyraǵyna (shyndyǵynda da bar eken) qondyrmaqshy bolyp talaı jerge baryp qaıttyq.
Ulanbatyr — Boǵda taýynyń ortasynda, Týlý – Toly ózeniniń boıynda, uzynynan-uzaq sozylǵan bir kósheniń eki jaǵyna ornalasqan qala eken. Mıllıon adam turady-mys. Maǵan Semeıge jete qabyl «qatyn» — qala sııaqty kórindi. Endi ǵana etegin jıyp, boıyn tiktep keledi eken. Salynyp jatqan qurylystyń deni qytaıdiki sııaqty. Al ózderi qytaı dese kózderi baqjań ete qalady. Ábden júregine tıip, zátte bolǵan. Mońǵoldardyń «Sovet odaǵyn saǵynyp qarsy alýy da» sol qytaıdyń qursaýynan qutylýdyń amaly bolsa kerek. Orystyń qoltyǵyna tyǵylǵany da, áli de tyǵyla bergisi keletini sol sııaqty.
25.07.2007j.
Ulanbatyrǵa túnep shyqtyq. Jaqsy tynyqtyq. Batmýnh atty «jolshyny» tańdadyq. Jıyrma eki jasar bala. Alǵashqy sapary. Shaqyrymyna tórt júz túgirik, bul shaqyrymy tórt júz teńgege teń. Joldyń qıyndyǵyn eseptesek, arzan (Tonykók eskertkishine barǵanda shaqyrymyna eki júz elý túgirikten tóledik). Ámıná (bizdiń qosaǵymyz da Qarjaýbaıdyń qaryq qylamyn degenine senip qap, bizben birge qosaqtalyp júrgen edi) aqsha aýystyrdy, fotoplenkany, kameranyń taspasyn kóshirdi. Men tarıh ınstıtýtynyń labaratorııasyna baryp, El- Etmsh qaǵannyń jazý tasyn, Saqsaıda muzdan qazylǵan aǵash úıdiń bórenelerin, qazba zattaryn kórdim. Saǵat ekide shyqtyq. Birden dúkenderdi aralap, karta izdedim. Bireýin emes, ekeýin aldym. Onyń qyzyǵyn Irkýtskige jetkenshe kórdik. Jerdi, joldy aıyrýǵa úlken kómegi tıdi. Jazýǵa da septigi tıeri sózsiz. Ásirese, óziń júrgen jerdiń nobaıy men jer attaryn bilýge septigi zor. Joldyń jónin biletin bir kisini almastyrady.
Qala syrtynda Z.Samashevti uzaq kúttik. Kesh qaraıa shyǵyp, Týlý – Toly ózeniniń boıynda qondyq.
26.07.2007 j.
Ulanbatyr – Qaraqorym – Ordabalyq – Hotyn – Rashan (Arasan) – aǵan-sum (Aqmeshit) – Hosho aıdam – Ongıı – Bulǵyn — Dashılen – Ulanbatyr.
Bul kúni arheolog Zeınolla Samashevtiń qazaq–mońǵol arheologııalyq ekspedıııasymen birge Qaraqorymǵa bet aldyq. Ulanbatyrdan shyqqandaǵy 180 shaqyrym joldy qaıta jóndep jatqandyqtan da, Toly (Týla) ózeniniń jaǵasyna qondyq. Ózen laı, las, bas-aıaǵynda túgel malshylar otyrǵandyqtan da sýy ishýge, ne jýynýǵa kelmedi. Sýdan shýash ıisi shyǵyp turady eken.
Saǵat tańǵy 6-da turyp shaı iship, 7-de jolǵa shyǵyp, túski saǵat 11 shamasynda Kógen (Kogmen — ?) taýynyń aıryǵyndaǵy Tarnyn gy — ózeniniń qyrqasyndaǵy qorymdaǵy Qaǵan tasty kórdik. Basy joq. Jony, jaǵasy, arqasy tutastaı oıý-órnek. Árıne, qorym qazylǵan. Negizgi atrıbýttary – taǵantasy, qosymsha balbaldar, músinderden túk te joq. Tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Baıyr (Baıar) Dóvgoıdyń aıtýynsha qorymnyń tasynyń jartysyn tas jolǵa tósepti. Buryn tóbeniń ústindegi tóbe sııaqty bop úıilip jatady eken. Ár top óz múddesi boıynsha jumys jasady: sýretke túsirdi, ólshedi, jer baǵdaryn syzdy. Mundaı órnekti qaǵantas eshqaıda joq eken. Tilshi ǵalym Nápil Bázilhan maǵan: «Kógen, Kógen taýy anaý», – dedi batys soltústikti nusqap. Men: «Kógman taýy osy emes pe?» – dep Baıyrǵa qaradym. Ol úndemedi. Al sonyń arǵy shetinde Arǵynaty qyraty kógerip kórinip tur. Qalaıda jeri quıqaly, qaraǵaıly, butaly.
Osy aradan jol ekige aıyryldy. Ońtústikke burylǵany – baıaǵy, Arpakerge-Avaıkerge tartady. Júregimiz zyrq ete qaldy. Ekinshisi, Órqanǵaıǵa aparady. Tal túste Qaraqorymǵa keldik. Qalany syrttaı kórdik. Eń uly maqsatymyz – kók túriktiń astanasy Ordabalyq bolǵandyqtan da, top jetekshisi Zeınolla aǵamyz sonda baryp toqtap, shatyr tigip, qonys tebýdi uıǵardy. Keshki 4.30-da Ordabalyqqa keldik. Aldymyzda – Órqanǵaı – uly Ótúken taýy. Ortadaǵy Orhon jazyǵynda – Ordabalyq. Shyǵys soltústigi – Orhon ózeni. Qarsy bettegi Qosho-aıdamnan (jergilikti karta boıynsha Tarbaǵataıdan) Kúltegin men Bilge qaǵannyń eskertkishi bizge qarap tur eken. Tek Orhonnan ótkel taýyp ótsek bolǵany.
Qala aýmaǵy 5+5 sharshy shaqyrymdaı. Uly Orhon jazyǵynyń ortasyna ornalasqan. 843 jyly qyrǵyz ben oıǵyrlardyń birlesken qaǵanaty talqandaǵan. Qalany sońǵy qorǵaǵan jaýynger – Qula Shor. Aıqasqa jeti ret kirip, aqyry jetinshi atymen birge at tuıaǵyna taptalyp ólgen.Qula Shordyń sózin tyńdamaǵan Tonykóktiń qyzy Búbibegim tutqynǵa túsip, Shıan qalasyna kúńdikke emes, kúndikke jiberilip, qusalyqpen ómir ótkizgen. Sóıtip, Kók túrik qaǵanatynyń qulaǵan, kúıregen jeri osy Ordabalyq. Qorǵannyń shyǵys betinde 500 metrdeı jerde bıiktigi 4 metrlik qulpytas tur. Oıǵyr hannyń ózine qoıdyrǵan tasy. Túrik, oıǵyr, qytaı álipbıinde «Táńir tekti Táńirge bolmysh…» dep bastalatyn epıtafııasyn jazdyrypty. Nápil Bázilhan men túrkolog Oraz Sapashev mátindi oqydy. Jastar Orhonnyń jaǵasyna shatyr tigýge ketti. Biz – «qarttar»: Zeınolla, Baıyr úsheýimiz qalanyń orynyn araladyq. Serik Aman men Máýlen Bekenov qalanyń kartografııasyn túsirýge kiristi. Arheolog Aman Ońǵar da «kór kórýge» kirisip ketti. Óz isterin jatyq bilgendikten de eshkimde jumysy joq, birden kameralary men ólsheýish quraldaryn, qaǵaz-qaryndashyn ala júgiredi. Z.Samashevtiń ekspedıııasynyń bul jolǵy júginiń negizgi salmaǵy da solarda sııaqty.
Biz de qalanyń úıindisine shyǵyp, ár tóbeni bir sholyp, ótken dáýirdiń belgisin izdedik. Buryn da orys arheologi Kıselev qazba jumysyn júrgizipti. Endi ol tizgindi nemister qolǵa alypty. Zekeńniń – Zeınollanyń jantalasyp júrip japondar men nemisterdiń aldyn orap sholý jumystaryn júrgizýiniń bir sebebi osy eken. Mynadaı alyp qorǵandy tolyq zertteý 30-40 jyldyń jumysy, sondyqtan da birikken halyqaralyq ǵylymı ekspedıııa qurýǵa mońǵoldardy kóndirý maqsatyna shyndap kirisken jaıy bar. Tikeleı tarıhyna qatysty bolǵandyqtan da Qazaqstannyń da ǵylymı múddesi qorǵalýy tıis – degen talap qoıypty.
Qalanyń orny Otyrardy elestetkenimen de, mundaǵy burynǵy ǵımarattardyń silemi anyq baıqalady. Qazyna, jasaýyl, baqaýyl, tosqaýyl, kúzetshi, sherý alańy, elshi qabyldaý ǵımaraty, qaǵannyń taq oryny, minájathana, qorǵannyń artyndaǵy begimder qalashyǵy, ásker jınalatyn alań, bár-bári de menmundalap tur. Tórdegi sazdan quıylǵan dyńnyń ǵana mazmun-mindeti tolyq ashylmapty. Qalanyń syrty – kúre aryqpen qorshalǵan. Onyń syrty áskerı qorǵan. Munaralardyń orny da bederlenip tur. Jıyrma shaqyrym aınalasy tegis qorǵan tóbeler. Tas balbaldar, tıirmen tastary, qabyrǵalardyń, irgetastardyń órnektelgen synyqtary attap basqan saıyn shárkeıińniń tumsyǵyn qaǵady. Sol syntastardyń qadasy kókjıekke deıin kózińdi súrindiredi. Bul aradan dúnıeniń tórt buryshy túgel kórinedi eken. Qas dushpannyń qalaı qapyda qaldyrǵanyna tańqalasyń. Biraq, tańqalatyn da eshteńesi joq, ony biz jaqsy bilemiz, baıaǵy sol ishki alaýyzdyq. Qyrǵyz ben oıǵyrdyń oıran áskeri qamalap turǵanda da Búbibegim kúndestigin jasap, Bilge qaǵannyń basqa áıelden týǵan balalaryn qorǵandy qorǵaýǵa jetkizbeı, jelkesin qıǵan. Ashynǵan Qula Shor abyz jaýǵa jalǵyz attanyp…ajalyn tapqan.
O, sorly taǵdyr! O, armanda ketken kók túrikter! O, meniń qasıetti ata-babam!
Jumyr jerdiń tóri – keshegi Ótúken, búgingi Ór Qanǵaı dep bilgen ekensiń. Jasynnyń ábilhaıat sýy – Orhon (Ór qon) ózeni ekenin bilgen ekensiń. Dúnıeniń týra ortasy – jer kindigi Orhon jazyǵy ekenin bilgensiń sen. Keıin urpaqtaryń Jeruıyq, Jıdelibaısyn dep izdeıtin «qutty qoınaýdyń» Orhon jazyǵy ekenin de bildiń. Sondyqtan da sol araǵa Ordabalyqty Orhonnyń jaǵasyna saldyń. Qorǵanyń da, qaǵanyń da, qolbasyń da myqty, jaýyngeriń jaýger edi. Ony da bilip, tasqa qashap jazdyrdyń sen. Sonda, sonda deımin-aý, arytyńnyń birligin saqtaýdy nege ǵana bilmeı qaldyń eken?! Dep qorǵantóbeniń basynda nazalanyp turyp…
Ótúkenniń batys shoqysyna ıegin tosyp, batyp bara jatqan kúndi kórip…tańǵajaıyp qubylysty jańalyq ashtym. Mynaý shynynda da ǵajap qoı. Qanǵaı-Ótúken Azııadaǵy eń bıik jáne ulanǵaıyr ústirt. Ór Qanǵaı — Ór Ótúken sonyń keýde tóstigi. Orhon jazyǵy — ór qonys. Kún Ótúkenniń tumsyǵynan – Qaraqorymnan kóterilip shyǵady da, kúnuzaq Ótúkenniń taq tóbesinen tónip, ony kúnshýaqqa malyp, keshke Ótúkenniń ekinshi tumsyǵynan – Ongın kóli tusynan batady eken. Kólbemeı, kóldeneńdemeı, týra jarty shańyraqty boılap ótedi. Túngi Aı da týra solaı jarty sheńber jasaıdy. Kún men Aıdyń atysy men batysyn kóne túrikter – kók túrikter kıiz úıde otyryp kóz qıyǵymen qarsy alyp, kóz qıyǵymen uzatyp salǵan eken. Shyǵysy – Qaraqorym. Ońtústigi — Ótúken. Batysy – Ongın kóli, soltústigi, ıaǵnı, qarsy aldy – Tarbaǵataı taýy – Qosho aıdam. Qala tórt burysh. Onyń syrty sý. Onyń syrty – qorym. Ol qorǵannyń syrty 1+1 shaqyrymdaı taǵy úlken qorǵan. Úlken qaqpasy shyǵysqa qaraǵan. Qysh qumyra, qysh shatyr, órnekti tas dińgekterdiń shaǵyndylary shashylyp jatyr (Álqıssa, Ordabalyqtyń orynyn kóre turyp, onyń osydan on-on bes jylǵy buryn túsirilgen sýretterine qaraǵanda qatty buzylyp, qabyrǵalary jermen-jeksen tartyp, bıik minijáthananyń sonshama tez mújilip ketkenine tań qalǵanmyn. Ony qorǵan mańyndaǵy úıezdegen jylqy men úıelegen qoılardan kórip, ishim ashyǵan. Biraq kúni keshe qytaılar túsirgen «Shyńǵyshan» fılmin kórip otyryp, kóne qalanyń nege sonshama shuǵyl jermen-jeksen tatqanyn bildim. Fılmniń bir bólimi osy qalanyń ishinde túsirilipti. Munaranyń basyna qurylystar salynypty. Qalany qalyń ásker shańdatyp júr…Tarıhı shyndyqty kórsetý nıeti durys, biraq myń úsh júz jyl ýaqyt úkimine shydaǵan qala, mıllıardtyń salmaǵyn kótere almapty. Kóz aldymyzda kóne qala kúltóbege solaı aınalypty. Oǵan kimniń qabyrǵasy qaıysar deshi?!).
Keshke kók túrikterdiń árýaǵyna baǵyshtap qoı soıǵyzyp, qymyz satyp alyp, ekspedıııa múshelerine iltıpat bildirdim. Nápil batasyn jasap, Nurgúl qandyjap jasap, Ámına etin múshelep, basyn Baıyrǵa tarttyq. Ol mońǵolsha óz rásimin jasap, kúmis tostaǵannan arhı ishti.
Aıly tún. Salqyn samal. Kók maısa. Tynyp aǵatyn Orhon ózeniniń aǵysynyń syryly. Shemendengen taldardyń japyraq sybdyry. Saryala qazdyń suńqyly, Úırektiń qıqýy. Dóńgelenip týǵan Aıdyń tóbeden sebezgilep quıylǵan aq sáýlesi. Qolmen basqan mór sııaqty dóp-dóńgelek kókjıek. Qanǵaı da, Tarbaǵataı da dóńgelene qalypty. Uıqyńdy sılaıtyn-aq tún. Shatyrdaǵylar tynyqty. Keýdeńe úrip tartyp sıǵyzyp alatyn emes. Kózińdi jumsań kórgen túsiń ǵaıyp bolatyndaı. Aýasyn juta-juta, mynaý ǵajaıypqa sener-senbesińdi bilmeı …uıqyǵa jutylasyń.
27.07.2007 j.
Tańsáriniń sulýy-aı deseńshi. Qaraqorymnan sarǵaıyp kóterilip, Qanǵaıdyń – Ótúkenniń ıyǵyna basyn súıegen erke kún sulý. Taǵy da saryala qazdyń syńqyly, úırektiń qanat sýsyly. Jylqynyń dúbiri… Áýeli aq baltyrly aspuzyl mońǵol kelinshegi, sodan keıin Zeınolla aǵamyz oıandy. Tańǵy 8-de ekspedıııasymen birge Ordabalyqty taǵy da kórip, sýretke, beıneli taspaǵa túsirdik. Ámına Zeınolla aǵamyzdan suhbat jazyp aldy. Olar qala men aınalasyn zertteýge kiristi, biz Qaraqorymǵa kettik. Joldaǵy eskertkishterge tań qaldyq. Biz keshe bul aranyń barlyǵyn adymdap ólshep shyqqanbyz. Sonda da túgel ańǵarmappyz. Shyǵys qaqpanyń aldy – maıdan. Munara – tutastaı saz balshyqtan, arasyna bórene salyp quıylǵan. Bir qatar sary saz balshyq, ekinshi qatar qıyrshyq qum balshyq. Bir qabyrǵanyń úsh jerinde úlken úsh qýys bar. Astynda ne bary belgisiz. Z.Samashev pen Baıyr professor rásimdik ǵıbadathana deıdi. Osynshama úlken munarany (bıiktigi men eni 15-20 metrdeı) tutastaı balshyqtan quıyp shyǵýdyń mánisi ne? Astynda qýys kórinedi, onda qandaı da bir rásim ótýi múmkin. Betbaq daladaǵy máıitti ýaqytsha saqtaıtyn saǵanalar sııaqty mindetti atqarǵan joq pa eken? Mysaly, Kúltegin men Bilge qaǵannyń denesi qashan qoıylǵansha (Táńirge bergenshe) máıiti 40 kúnnen artyq saqtaldy emes pe. Bul, árıne, dolbar, ebepke sebep izdegendik.
Qaraqorymǵa bardyq. Búkil Eýro-Azııa ǵalymdary ornyn izdep, qııaldaǵan jer. Qanǵaıdyń — Ótúkenniń tumsyǵynda. Orhon ózeniniń shyǵys jaǵasy. Munda kóne Qaraqorymnyń ústine HÚI ǵasyrda salynǵan puthanalar saqtalypty. Qaǵandar sonyń syrtynda turǵan delinedi. Zady, qytaılardyń bir túnniń ishinde jappaı baýyzdaýynan aman qaıtqan,baǵy taıǵan handardyń múttaıym tusynda taqýalar saraıdyń ornyna puthana salsa kerek. Bul da jer de tórtburyshtanyp salynǵan. Kóne qala kúltóbege aınalǵan. HH ǵasyrdyń 20-30 jyldary puthanalardyń denin buzypty. Birazy ǵana saqtalypty. Býdda rásimhanasyn kórdik. Sýretter men músinderden Myqan aǵashy, úsh ólshemdi álem, úsh ómir týraly mol maǵlumat aldyq. Ortasyndaǵy han saraıynyń orynyna nemister qazba jumysyn júrgizip jatyr eken. Qazirgi kózge kóringeni jáı úıindi ǵana. Puthananyń syrtynda máńgilik bıliktiń nysany – úlken tasbaqa músini saqtalypty. Han ordasynyń ornyna taǵy da sol nemister qazba jumysyn júrgizip jatyr.Endi olarǵa japondar qosylmaq.
Túste shatyrǵa qaıtyp keldik. Tústen keıin Qatyn taýdy aralap, kóne qorymdar men tastaǵy ıeroglıfterdi kórdik. Men de qaǵys qalǵan arqardyń sýretin «taýyp», «eshkili bop» oljalanyp qaldym. Eskertkish búkil Orhon jazyǵynda shashylyp jatyr. Ásirese, dıirmen tas kóp. Bir Buǵytas kórdik. Zeınolla Samashev pen Nápil Bazylhan, Oraz betinde jazýy bar, ábden óship ketken eken dedi. Baıyr úndemedi. Qarjaýbaı bilmeıtin bul neǵylǵan jazý? Óz basym tańbasy qaısy, jazýy qaısy, ajyrata almadym. Múmkin, kásibı saýatsyzdyq shyǵar..
Túnde taǵy da sol Orhonnyń jaǵasyndaǵy shatyrǵa qondyq.
Mine, barsha túrik qaýymynyń túsine kiretin Ótúken taýy. Ótúken qoınaýy, Ótúken – Orhon jazyǵy. Endi tańerteń Orhon ózeni bulaqtanyp bastalyp, Jarǵantaı men Orhon bop eki shatqa bólinip ketken Sat (Shat) aýylyna baryp, kóne qala aǵan (Shaǵan) sumdy – Aqmeshitti kórmekpiz.
Taǵy da sol Orhonnyń aıly túni, dóńgelengen dúnıe, kógergen kókjıek. Uly tynyshtyq. Maǵan mońǵoldardyń jylqysy pysqyrynbaıtyn – kisinemeıtin, sıyry yńyranbaıtyn – móńiremeıtin, qoıy kúıis qaıyryp – mańyramaıtyn, ıti úrmeıtin sııaqty kórindi. Áıtpese, Orhondy boılaı 500 metr saıyn bir-bir otar qoı, úıirli jylqy júr. Túnde solardyń bir tosyn dybysy shalynbady. Ózderi de, maldary da qalyń uıqyny kásip etkendeı.
28.07.2007 j.
Tańerteń 6.30 da jolǵa shyǵyp, Qatyn sumyna keldik. Ortalyqta eskertkish tas tur. Nápil men Oraz oqyp edi, bul mánjurlar bılegen tusta jazylǵan jazý eken. Onda Jarǵantaı ózeniniń aty bar.
Baıyr men jas mońǵol ǵalymy Mýnhtýlga Rınchınhoral Jarǵantaı ózenin órlep, Qanǵaıdyń ishine bastady. Tebinge aınalǵan Orhon jazyǵy barǵan saıyn jasańdanyp, jotalar men qyrattar ormandanyp, kún kóńildenip sala berdi. Ár bes júz metr saıyn úıirli kıiz úı, úıir-úıir jylqy, otar-otar eshkisi aralas qoı. Bir kezde shoqynyń basynan nysanaly Myqan aǵashy kórindi. Shyńdaǵy qaraǵaı. Ózinen basqa aınalasynda eshteńe joq. Ózgesin kesip áketti deıin deseń – tomar, túbir joq. Sýretke túsirdik. Al kelesi kúngeı betinen qalyń orman bastaldy.
Jarǵantaı – keń ańǵarly ózen eken, eki taýdyń ortasy 2-3 shaqyrymdaı ózek. Bir kezde oń-sol jaqtaǵy bıik shoqylardan munaralar sııaqty menmundalap qorǵan tóbeler kórindi. Eki jaqtan jarysa qaraýyldaıdy. Zeınolla aǵamyz túse qalyp, sýretke túsirip, dúrbimen qarap jatyr.
… Bul qorymdar uly qorymdar. Hýndar, kók túrikter ata-babasyn bıik taýdyń basyndaǵy qorymǵa jerlegen. Múmkin, Kúltegin men Bilge qaǵannyń súıegi de solardyń arasynda jatqan shyǵar.
Qanǵaıdy boılaı 90 shaqyrym ishke kirip, Sat (Shat) aýylyna, Rashan (Arasan) demalys orny ornalasqan eldi mekenge keldik. Orhon – sol jaqtaǵy shatqaldan bastalyp, shyǵysqa qaraı oratyla aǵady eken. Oń jaqtaǵy ańǵardan Jarǵantaı ózenshesi bastalady..
Muqym alqap aq shańqan aqboz kıiz úılerge toly. Myńǵyrǵan mal.
Biz jylqylar úıezdep, qodastar «qulaǵynda oınap» júrgen úlken eski qalanyń ornyna keldik. aǵan ýmǵa (Shaǵanǵa) – Aqmeshitke (Qarjaýbaısha), Aqqorymǵa keldik. Ordabalyqtan kólemi sál shaǵyn. Biraq qurylymy jaǵynan uqsas. Tórt buryshty qorǵan. Baıyr professor puthana bolǵan deıdi. Táńirge tabynǵandardyń rásithanasy. Jan-jaǵy ormandy taý, kógaldy jazyq. Oń jaǵynda – Jarǵantaı, sol jaǵynda – Orhon bulaǵy.
Táńirdiń nury tunsa tunǵandaı jer. Gobı Altaı men Qaraqorymnyń ystyǵynan soń mynaý– jumaqtyń ózindeı kórindi.
Biz tańdana, tamsana júrip, Qazaqstannyń týyn jelbiretip turyp ekspedıııamen qoshtastyq. Olar «sóz qazatyn emes, kór qazatyn» zertteý jumysyn júrgizbek.
Endigi betalys – Qaraqorym arqyly Qosha-aıdamǵa, Kúltegin men Bilge qaǵannyń eskertkishi. Qasıetti, ańsarly ustyn.
Saǵat túski 2-de ańsarly Bilge qaǵan men Kúlteginniń jazba eskertkishine keldik. Maıjoldy túrikter salyp jatyr eken. Joldyń qos qaptalyn qýalaǵan qumdy quıyndar aldyńa túsip ap esile boraıdy. Qaraǵandy – búrgendi, qumdaýyt jer eken. Shyǵystan batysqa qaraı Qańǵaı – Otken taýy sozylyp jatyr, ortada Orhon ózeni men Orhon jazyǵy, kúnbatysta Ongın kóli, Tarbaǵataı taýy, ol aradan Bulǵyn aımaǵy bastalady. Joldyń sol jaq shetindegi salynyp jatqan ańǵarǵa toqtadyq.
Biz ómir boıy tik turǵan kúıinde elestetip kelgen ańsarly eskertkish tastarymyz aldymyzda sulap jatqanyn kórgende óne boıymyz sýyp ketti. Sóıtsek, túrikter Bilge qaǵan men Kúltegin jazýynan kóshirme jasaǵanda hımııalyq zattardy paıdalanypty.Ýly qosyndy zattar tastaǵy jazýdy qopsytyp, qabyrshaqtap ketipti. Sodan mońǵol – túrik arasynda biraz yrǵasý bolyp, aqyry túrikter ańǵar salyp, tas eskertkishterdi soǵan kóshirip, ornyna kóshirme tastar qoımaq eken. Barlyq eskertkish tastardy jıyp, shatyrdyń astyna qoıypty. Qytaıdyń jasandy shatyryn kún jep,jel qaǵyp, byt-shytyn shyǵarypty. Jelmen qosa dar-dar aıyrylyp jatyr. Qyshtardy qapqa salyp ákep, úıip tastapty. Mońǵol qurylysshylary júr. Nıkolaı atty orys prorab bar eken. Ýkraınadan. Ony munda qaı qudaı aıdap ákeldi eken. Árıne, aqsha qudaıy. Biraq myna tas jazýlardyń qadir-qasıetin ol shirkin bile me eken?!
Balbal tastar men tasbaqanyń synyqtaryn, kıizge oraýly Kúlteginniń ustynynyń betin ashqyzyp, sýretke túsirdik. Janynda kúldibadamdaý, dórekileý domalatylǵan, gıpsten jasalǵan kóshirmesi jatyr. Ekeýine kezek-kezek qaradym. Ekeýiniń de jaǵdaıy múshkil eken. Biraq Kúlteginniń ustynyn ustap kórgende-aq uly bir qýat, kúsh boıyma quıyldy. Sezgenim tastyń salmaǵy. Som tas. Aýyr tas. «Qasıetti» syn tas. Dúnıeniń barlyq salmaǵyn salmaqtap, túrkiniń taǵdyrly júgin kóterip, sulap túsip jatyr… Jat. Biraq tastyń betindegi jazýlar, Máńgilik óshpe! – dedik ishteı. Bilge qaǵannyń ustyny ańǵar ishine engizilip, tik tórt burysh taǵanǵa qoıylypty. Qasyna Kúlteginge oryn daıyndapty. Tasbaqasyz. Sharshy, ortasy oıyq týmba. Qyrkúıekte sonda qoıylmaq. Oryndaryn baryp kórdik. Sýretke tústik. Orhonnyń jazyǵyndaı emes, bul aradaǵy jer yńǵaıy batysqa sulaı jambastaıdy eken. Balbal tastar qataryn tizip baryp batys betkeıdegi Ongın kóline tireledi eken. Orhon jazyǵynan qaraǵanda kúnniń batatyn tusy da sol – Ongın kóli. Kók túrikter ómirin de, ólimin de Kúnmen ólshegen. Kúlteginniń de ómir kúni batty degen emeýrin bul. Al balbal tastar onyń ómir jolyndaǵy basynan keshken batyrlyq dáýreniniń belgisi. Buzylǵan kóńilimiz solaı boldy ma, joq, shyndyǵynda da tabıǵat solaı uıǵardy ma, bilmeımin, Kún de qabaǵyn túıip, túnere berdi. Ókinishtisi vıdeonyń maıy da sol araǵa kelgende bitip qaldy. Qyrsyq!
Sonsha ańsarly kóńil aýanymen kelgende, qasıetti ustyndardyń jaırap jatqany ókinishti. Biraq amal bar ma?
(Jalpy Qosho-aıdam men Aq ottaǵy kóne jazba eskertkishterdi túrikter ıemdenip alypty. Aıyby úshin – ańǵar, jazasy úshin – jol salypty. Túptep kelsek bul jazýlar túrikten góri bizge jaqyn edi ǵoı. Kezinde suraý nege salmadyq? Kóshirmesin kórip kókiregimizdi kergenmen, óshpeıtindi óshirip jatsa, ol maqtanymyz qaı maqtan?!. Nesine jetisemiz osy biz? Tonykóktiń basynda da sol jaǵdaı. Tasty túrikterdiń ózi qashap ornatqandaı, basyna jarnamasyn jasap, týynyń qadasyn qaǵypty. Tonykóktiń de músintastaryn ańǵarǵa jıyp, úıip tastapty. Bul saqtaý ma, joq, sandyraq pa? Áıteýir ózim túsinbegen bir jaı boldy. Sonda biz qaıdamyz? Kóshirmesine qarap móńireı bergenimiz be? Mundaı uly jazbasyn orystar áskermen de, saıasatpen de, ǵylymmen de qorǵaıdy. Partııa bop bólinip, alashapqyn saılaýdan-aq shabylyp, ulttyń máıegin iritip, tuqymymyz tıtyqtap bitetin boldy-aý).
Munda Qarjaýbaı Sartqojauly men Zeınolla Samashevtiń, Baıyr Dovgóıdiń, Qyrym Altynbektiń ǵylmı ekspedıııalary bizden keıin kelmek. Olardyń qolynan ne keledi?
Qosh, Kúltegin! Kóriskenshe. Endi kelgende ornyńnan tik turǵanyńdy kóreıin! Biz de batysqa bet aldyq. Ongın kóli arqyly Bulǵyn aımaǵyna óttik. Osy kóldiń mańynda 4 shaqyrym jerde Shiliń hoto-Shıli qystaq degen kóne túrki qalasy bar. Eki-úsh kúnnen keıin Z.Samashev sonda qos tigip, zertteý jasamaq.
Kók túrik órkenıettiń shoqtyǵy ári kúltóbesi bolǵan, Orhon jazyǵy, qosh!
Dashılen – Baıannur arqyly Týlaǵa-Tolyǵa jetip, áldenip, kóz kórgen buralańmen Ulanbatyrǵa qyr jolymen jettik. Mońǵoldyń minezin bildiretin bir qyzyq jaıtty jaza keteıin. Týla-Tolydan shyqqan soń qyr jolyna tústik. Batmýnh bir mashınanyń «jolaýshysymen» sóılesip, artyńnan erip otyraıyn dedi. 10 shaqyrym júrdik. Kúre jol qıys qaldy. Batmýnh qýyp jetip, taǵy da joldyń jónin surady. Júre toqtap, júre toqtap, kenet aldyńǵy oryndyqtaǵy saqaldy meni kórdi de, baj ete qalyp, kilt qyrǵa buryldy. Batmýnh ta buryldy. Qaıta jolǵa túsip, keri Týla-Tolyǵa tartty. Shań ilestirer emes. Batmýnh biraz qýyp, keri qaıttyq. Kúldik te, kúdiktendik te. Ne sebep, neden qoryqty, aldyǵa ketpeı keri nege qashty?
Sol túsiniksiz kúıinde qaldy. Esesine biz ońdy qyr jolymen júrip jol qysqarttyq.
Otyr ma eken Qarjaýbaı,
Jatyr ma eken Qarjaýbaı.
Qabaǵymyz qatýly,
Jańbyr jaýmaı, qar jaýmaı,-
dep Ulanbatyrǵa tańǵy saǵat 4-te jettik.
«Órgoodegi» orynǵa bireýler túnep shyqty. Erteńinde qaıtadan №10 bólmege kirip, jýynyp-shaıynyp, jan shaqyrdyq.
29.07.2007 j.
Kúndiz arheologııa ınstıtýtynyń laboratorııa–mýzeıine taǵy da baryp, El-Etmısh qaǵannyń jazýyn, Saqsaıdaǵy qorǵannan tabylǵan aǵash úıdi sýretke, vıdeoǵa túsirdik. Astana men Almatydaǵy balalarmen sóılestik. Suńqarmen sóılesip turyp, ony týǵan kúnimen quttyqtaýdy umytyp ketippiz.
Tústen keıin aqsha aýystyrdyq. «Mońǵol» qonaq úıine bardyq. Han saraıy – Qaraqorymnyń úlgisimen salynypty. Kereıdiń, Naımannyń, Qońyrattyń ataýly ordasy bar eken. Taıan hannyń ordasyna kirip, sýretke tústik. Baıan-Ólgııdiń kıgiz úıi tigýli tur. Ánshi qyz jasapty. Bári de bıznes. Esik aldynda búrkit tur. Úıdiń jasaýy da kelisti. Jumys isteıtin stýdent jigitter. Ár nárseniń narqyn aıtyp taq-taq etedi.
Keshke Búbibegimniń úıinde qonaqta boldyq. Kelin Saltanattyń «qoıý qyzyl, ystyq shaıyn tegin» ǵana ishtik.
Erteń Tonykókke júremiz.
30.07.2007 j.
Tonykókke jańbyrlatyp jettik. Ulanbatyrdan 70 shaqyrym, shyǵys ońtústikte. Boǵda taýynyń tý syrtynda. Jolda Shyńǵyshanǵa soǵylyp jatqan eskertkishti burylyp baryp kórdik. Shyǵys soltústikke qarap, qamshysyn qolyna ustap tur. Bıiktigi alty qabat úımen teń. Ǵajap! Nege shyǵys soltústikke qarap tur? –degenimizde, sol tustaǵy taý ishindegi demalys úıin nusqap tur-mys dedi. Biz sengen boldyq, olar sendirgen boldy. Biraq ótirigimizdi eki jaqtyń ishi de sezip turdy.
Sodan endi Tonykókke bet aldyq. Maıjoldan 15 shaqyrymdaı jazyqta ornalasypty. Ornalasqan jeri de jasań. Tóskeı. Aınalasy ashyq jazyq. Bizben qatarlasa aǵylshyndar da keldi. Eki jazýy da tikesinen tik tur. Týra, «Eger men bolmasam!..» – dep keýdesin soqqan Tonykóktiń ózi sııaqty ór, mysy aınalasyn basyp tur. Eskertkishtiń aldynan tizilgen balbal tastar da uzynnan uzaq sozylyp, qarsy aldyndaǵy jataǵan qyrattan asyp jatyr.
… Tonykóktiń ózi qalaı jylap jyr jazsa, kún de solaı jylap turdy. Tastaǵy jazýlardyń arasynan sý tamshylary jylǵalaı tamady, ol da jylaǵandaı. Biz de jylap turdyq. Ekeýlesip jyladyq. Keýdemde óksik te joq, ókinish te joq, biraq kózimnen jas tıylmady. Jańbyr jaýyp turǵandyqtan da kóz jasy men jańbyr tamshysy qosylyp, janymdaǵylar ańǵarmaı qaldy. «Súıseińzshi tasty. Qushaqtap súıińiz!» – deıdi Nurgúl qaryndasymyz. Oǵan da júrek, dát kerek eken. Tek alaqanymmen sıpaı berdim de, ishteı jazýdaǵy sózdi jatqa kúbirleı berdim. «Eger sen – Tonykók bolmasań, eger seniń qaǵanyń bolmasa… túrki jurty bolar ma edi, joq pa! Sol úshin qara terińdi tóktiń, qyzyl qanyńdy aǵyzdyń! Sol úshin de Taǵzym saǵan, Tonykók ata!» Bul bir uly áser boldy.
Jazýdyń aldyńǵy jaǵyndaǵy jota — Baıan ań, al ońtústik beti – Aq ot atalady eken. Aq ot – aq betegeli, jaısań jazyq. Mine, myń eki júz elý jyldan beri jerdiń sol ataýy áli saqtalyp keledi. Ǵajap! Kók otta (Hohotta) túrki eliniń týyn tikken Tonykók Aq otta ósıetin tasqa bádizdetipti.
Janynda eskertkish tastar jınalǵan, túrikter salǵan ańǵar bar eken. Júrek shym ete qaldy.
Kórsetkishte: mońǵol, túrik jáne túriktiń «Tıka» fırmasynyń týy salynǵan. Sonda, biz qaıdamyz?! Qyrǵyzstan men Grýzııaǵa, Reseıge «dostyq kómek usynǵan» bizdiń alpaýyt kópesterimiz qaıda – degen suraq taǵy kókeıge tyǵyldy. Jańbyrlatyp qaıttyq. Qosh, abyz baba!
1.08.2007 j.
Bıletti rettedik. Kóne túrkiniń qasıetti ydysy – Kúmis tostaǵan aldyq. Túıe júninen basylǵan ár túrli kıimderdi sheteldik saıahatshylar tańsyq kóredi eken. Biz úshin syıly buıym. Almaǵa týǵan kúnine dep eskertkish úshin mońǵoldyń asyl tasy bar syrǵa, júzik, alqa aldyq. Sonymen qaltanyń túbi de qaǵyldy. Keshke Qyrymdy Qarjaýbaıǵa qosyp qonaq etip, qoshtasý rásimin jasadyq..
2.08.2007 j.
Saǵat 1.50-de vokzalǵa kelip, poezben Reseı arqyly elge attandyq.
Mine, 12 kúnge sozylǵan Mońǵolııa saparynan Baıkal arqyly qaıtyp baramyz. Áser degen ushan teńiz. Ulanbatyrdan shyqqannan keıin bir saǵattan soń jer bederi jotalanyp, áýeli taldy, qaıyńdy toǵaı, sodan soń kádimgi qyratty orman bastaldy. Jan-jaqtan jamyraǵan bulaqtar ózenge ulasyp, jotalar qyrlanyp, oıpattarǵa óń kirip, jasań tarta berdi. Múldem sengisiz tabıǵat qoınyna kiresiń. Shı men betege jumyrylyp ósken. Appaq-appaq kıiz úıler de burynǵydaı shańdanyp, bozań tartpaı, saı-ózekterdiń, qyrly taýlardyń, taldy ózenderdiń óńin kirgizip tur. Úıir-úıir jylqy, otar-otar qoı, tabyndy sıyr jerdi súısine emedi. Tebinder tozbaǵan. Burynǵy úmitsizdiktiń jibin úzip jiberdi. Adamǵa senim beredi. Aǵyn sýdaǵy balyqtarǵa qurylǵan sharbaqtar da ózgeshelik tanytady. Úıleri de eńseli.
Óndiristiń jýan judyryǵy túıilip tur.
Áıteýir burynǵy ańyzaq keptirgen óńeshti samal men salqyn aýa, ormandy buıra jota, quıqaly oıpat sýsyndatady. Uzynqara (Zuunhara – jazyqtyń ortasynda shoqpar bas uzyntura shoqynyń aty sııaqty, jol sony aınalyp ótedi) men Baıangoldyń (Baı ózen) adamdary, áıelderi ońtústiktegideı emes som kórindi. Osydan bylaı Orhon ózeni Darhan, Sýhebatyr qalasyn janap ótip, Qııaqtyǵa baryp tireledi. Iaǵnı, kók túrik qaǵanaty men Shyńǵys zamanyndaǵy «Orman kisileri» – Orman eli bastalady. Shyńǵystyń ózi jańaǵy myń bulaq jamyrap shyǵatyn Kenteı (Bas, orta, aıaq Kenteı) jotasynda týǵan. Saýyry men jelke-jıegi qazir mynadaı bolǵanda, myń jyl buryn qandaı týyrylyp turdy deseńizshi. Endigi sapar, Alla buıyrsa, Kerýlen men Onon, Kenteı jotasyna tússe, bir qaıyrly sapar bolar edi…
Átteń, asýlar men shoqy basyndaǵy aǵashtar mońǵoldardyń óziniń sırek saqal-murtyndaı andaǵaılap qalypty. Jer attaryna qarasaq – Mońǵolııany – Qazaqstanǵa, ne Qazaqstannyń qartasyn Mońǵolııaǵa kóshirip ákelgendeı kórinedi. Tek jolda kezikken bulaqtardyń atyn ǵana atap óteıin: Altyn bulaq, Or bulaq, Tal bulaq, Bal bulaq, Qurban bulaq, Bor bulaq, Baıan bulaq, Gun bulaq, Temir bulaq, Ar bulaq; sonymen qatar Myń sý (Mın gol), Mergen, Baıanaýyl, Shaǵan, Shaǵantoǵaı, Aqot (Tonykóktiń eskertkishiniń ońtústigindegi aq betegeli jon), Baıanjúrek (Baıanzureeh), Qarǵaly, Bulǵyn, ońtústik Quby Altaı (Gobı Altaı) shólindegi Altyn bulaq, Arýan tal, Ulan oba, Jalba, Arasan (Rashan), Jarǵalant, Jyrǵalant, Áınek, Túnel, Bosqyn tóbe, Qara oba, Arǵalan (Arǵanaty), Shyńǵystaı, Qatynsý, Qatynbulaq sııaqty óte tanys jer attary kezdesti. Ony bylaı qoıǵanda Uly Ótýken jotasyndaǵy buryn naımandar (myń jyl buryn)mekendegen dáýirdegi jer attary áli de Tarbaǵataı, Ulytaý, Kishitaý, Naımankúre dep atalady eken. Beıne bir jerin de, attaryn da, elderin de kóterip ákep qondyra salǵandaı. Alysta qalǵan atamekenine degen saǵynyshyn jer atyna berip baryp tynys alǵandaı…
Ońtústik jáne ortalyq mońǵol jazyǵy otar-otar qoıdyń tuıaǵymen túte-tútesi shyǵyp, tozańdap, qum ıirip, ystyq shyjǵyryp, sony shaǵyl dala aýyrsynyp turǵandaı kórinýshi edi…
Mine, Darhanǵa keldik. Batystaǵy alys kógildir taýdy oraǵytyp, bizben jarysa Orhon ózeni soltústikke bet alyp barady. Tolysqan tolqyny irilengen, qýat alǵan. Al biz onyń jańa ǵana shymnan mólt-mólt etip jylankózdenip shyǵyp, bastaýdan tunǵan sábı lebin kórgenbiz. Onda pák, móldir, jýas edi…
Darhan – qabatty úıleri kóp, sergek, óndiristi qala (kómir shyǵady. Shahtada buryn qazaqtar istegen. Qazir azaıǵan… – dep estidim).
Mine, Orhonmen qamyttasyp kelemiz. Taldy, qaıyńdy, shıli, kók ózekti ózendi boılaı órlep, shekaraǵa jettik.
Mońǵol jaǵy jaqsy qarady.
Qosh, Orhon!
Tursyn JURTBAI,
«Túrkistan».
