ءبىز مۇناي قورىمىزدىڭ مولدىعى جاعىنان الەمدەگى مۇنايلى دەگەن 15 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا ەنەمىز. ەلدەگى مۇناي قورىنىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى وسى ۋاقىتقا دەيىن كەۋدەمىزدى كەرە ماقتاندىق، ماساتتاندىق. بىراق سوڭعى كەزدەرى «وسىنشا مول مۇناي قورىمىز بولا تۇرا نەلىكتەن ۇنەمى مۇناي ونىمدەرىنىڭ تاپشىلىعىنا ۇشىرايمىز. جىل سايىن جانارماي قىمباتتايدى. تاپشىلىق تۋىندايدى. سوندا قازاقتىڭ مۇنايى قايدا كەتىپ جاتىر» دەگەن ساۋال بۇقارانى ءجيى-ءجيى تولعانتىپ-اق ءجۇر. جاڭا 2020 جىل باستالعالى بەنزين تاعى قىمباتتادى. جىل سايىن قايتالاناتىن بۇل جايتتىڭ ءبىر شەشىمى بولار-بولماسىنا ەشبىر ينستانتسيانىڭ كەپىلدىك بەرەر ءتۇرى كورىنبەيدى. ال ەندى قاراپايىم حالىققا، راسىمەن دە، قايتپەك كەرەك؟ بولاشاقتا مەملەكەتتىك تۇرعىدا نە ىستەلىنۋى كەرەك؟
ويلاپ قاراساق، قازىر الەم ەلدەرىنىڭ باسىم بولىگىندە مۇنايدان كىر جۋعىش زاتتارى، ءارتۇرلى پلاستيكالىق زاتتار، كەڭسە زاتتارى، ءۇي جيھازدارىنا دەيىن الىنادى. مۇناي حيمياسىن جەتىك مەڭگەرگەن ەلدەر شيكى مۇنايدى تەرەڭ دەڭگەيدە ۇقساتىپ وتىر. ال ءبىز شيكى مۇنايدى سىرتقا ساتقانىمىزعا عانا ماقتانا الامىز. بۇكىل الەم قازىردە مۇناي شيكىزاتىنان الىناتىن ءونىم كورسەتكىشىن 92-94 پايىزعا دەيىن جەتكىزۋگە تالپىنىپ جاتىر. ءبىز، كەرىسىنشە، وندىرەتىن مۇنايدىڭ 90 پايىزىن شيكى كۇيىنشە ەكسپورتتاۋدامىز. ال ماماندار بۇل ارەكەتتىڭ كەرى اسەرى بۇدان ءارى دە تەرەڭدەي تۇسەتىنىن ايتۋدا.
بۇعان قاتىستى حيميا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور, حاكىم سۋەرباەۆ:
«بۇگىندە ءبىز مۇناي شيكىزاتىنىڭ از عانا بولىگىن موتور وتىندارى مەن ديزەلدى وتىن رەتىندە قولدانامىز. ونىڭ وزىندە وتاندىق تۇتىنۋشىلاردى اتالمىش ونىمدەرمەن تولىقتاي قامتاماسىز ەتۋگە قابىلەتىمىز جەتكىلىكسىز. قازىر بىرقاتار الەم ەلدەرى موتورلى وتىندارعا قاتىستى ەۋرو-5 ستاندارتىنا ەنىپ كەتتى. وكىنىشكە قاراي، قازاقستان بۇل مەجەدە ءالى ەۋرو-2 ستاندارتىنا يەك ارتىپ وتىر. مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ مۇناي وڭدەۋ سالاسىنىڭ كەنجەلەپ قالعاندىعىن ايعاقتاپ تۇر. نەگىزىنەن، دامۋشى جانە دامىعان ەلدەردە مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنىڭ قاسىندا مىندەتتى تۇردە مۇناي حيميا ءوندىرىسى بولادى. وسى ءوندىرىس ورىندارى ارقىلى ولار مۇنايدان قوسالقى ءونىم الادى. ال بىزدەگى اتىراۋ، شىمكەنت، پاۆلودار مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى تەك قانا موتور وتىندارىن شىعارىپ وتىرعاننىڭ وزىندە حالىقتى ساپالى جانار-جاعارمايمەن، ديزەلدى وتىنمەن قامتاماسىز ەتە الماي وتىر. تالداپ ايتاتىن بولساق، جالپى مۇناي وڭدەۋدىڭ بىرنەشە ءادىس-تاسىلدەرى بار: بىرىنشىدەن، ايداۋ، كرەكينگ، ريفورمينگ، گيدروكرەكينگ، گيدروتازالاۋ جانە باسقالار. مۇنايدان بىزدە، نەگىزىنەن، بەنزين، كەروسين، ديزەل وتىنى، مازۋت الىنادى. ءبىز وسى مازۋتقا دەيىن ءونىم الامىز دا ءارى قاراي قازبالامايمىز. ەڭ وكىنىشتىسى، بىزدە مۇناي قورى كوپ بولا تۇرا ءبىز بەنزيندى، ديزەل وتىنىن، ۇشاقتارعا قاجەتتى وتىندى، جاعارمايلاردى كورشىلەس رەسەي ەلىنەن يمپورتتايمىز. قانشا بايلىعىمىز بولا تۇرا وزگەنىڭ ونىمىنە كوز ءسۇزىپ جالتاقتايمىز. مىنە، وسى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن تەز ارادا مۇناي حيمياسىن جەتىلدىرۋدى قولعا العانىمىز ءجون. ارينە، بۇل ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت كەتەر، دەسەك تە، حيميا كىرمەيدى مەنىڭ ميىما دەگەن ەنجارلىقتان ارىلاتىن ۋاقىت جەتتى. وزگەلەر حيميالىق جولمەن مۇنايدان نەشە ءتۇرلى ءونىم الىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ ءبىر عانا جانار-جاعارماي الا الماۋىمىز وتە قىنجىلارلىق نارسە. مۇناي حيمياسىنا بويلاپ ەنۋ ءۇشىن بۇل ءۇردىستى ۇيرەنەتىن كەزەڭ الدەقاشان جەتتى»،-دەيدى.
جالپى، مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، ءبىزدىڭ مۇنايىمىزدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، مۇنايىمىزدىڭ قۇرامىندا كۇكىرت قوسىلىستارى كوپ. وسى جاعىنان العاندا مۇنداي مۇنايدى وڭدەپ ودان ءونىم الۋ كۇردەلىلەك. بۇعان قوسا، ءبىز تابيعي گازعا باي ەلمىز. ءبىزدىڭ گازىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى مۇنايىمىزعا ىلەسىپ شىعادى. وكىنىشتىسى، قازىردە وسى مۇنايمەن ىلەسىپ شىعاتىن ىلەسپە گازدى ۇقساتۋ جاعى دا بىزدە وتە تومەن. بۇعان قاتىستى ماماندار «تەك قانا پايدا تابۋدى كوزدەيتىن شەتەلدىك الپاۋىتتار بۇل جەردە قازاقتىڭ مۇنايىن عانا ەمەس، گازىن دا ىسىراپ ەتىپ وتىر» دەيدى.
بۇل رەتە ەكونوميست-عالىم جاڭاباي الدابەرگەنوۆ:
« ءبىز كەزدە، تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى مۇناي ءوندىرۋ، مۇناي وڭدەۋ سالالارىن ءوزىمىز يگەرىپ كەتە المادىق. بۇل تۇسىنىكتى دە ەدى. ول كەزدەرى حالىقتى جاپپاي كەدەيشىلىك جابىرقاتتى. بىلىكتى ماماندار مەن تەحنولوگيالىق بازامىز مۇلدە جوق بولدى. وسىدان بارىپ ءبىزدىڭ مۇناي-گاز سالاسىنا شەتەلدىكتەر دەندەپ ەنە باستادى. باسىندا ولار تابالدىرىعىمىزدان يمەنە اتتاسا، قازىر تىپتەن بيلەپ-توستەۋگە اينالدى. بۇعان دالەل، قازىردە سول شەتەلدىك مۇناي وڭدەۋشى كومپانيالار ەلىمىزدىڭ ەكولوگيالىق زاڭنامالارىن ورەسكەل بۇزىپ وتىرعانى ءوز الدىنا، قازاقتىڭ قۇقىن بۇزىپ، قول استىنداعى جۇمىسشىلارىنىڭ ەڭبەگىن قاناۋعا دەيىن بارىپ جاتىر. البەتتە، ولارعا قازاقتىڭ مۇناي حيمياسىنىڭ وركەندەگەنى قاجەت ەمەس. ولار شيكى مۇنايدى ەكسپورتتاۋ ارقىلى بايلىققا كەنەلىپ جاتىر. ءسوز جوق، مۇناي قازىناسىن ارمانسىز اقتارىپ-قوپارىپ جاتقان شەتەلدىكتەر مۇناي حيمياسىنا ينۆەستيتسيا سالۋى كەرەك. ەگەر ەلدە مۇناي حيمياسى وركەندەيتىن بولسا، وندا ءبىزدىڭ تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتارىمىز تۇگەل وزىمىزدەن وندىرىلەدى. ۇكىمەتتىڭ قۇلاعىنا «التىن سىرعا» دەپ قويالىق. بۇل تاراپتان ارنايى زاڭدار شىعارىلىپ، قاۋلى-قارارلار قابىلدانسا ءجون بولار ەدى. بىراق كوپ كەنىشتەردە ىلەسپە گاز اشىق اسپاندا ەش پايدالانىلماي جانىپ جاتىر. گازدىڭ بۇلاي اشىق اسپاندا جانۋى ەكولوگيالىق تۇرعىدا وتە زياندى. وسى رەتتە ايتارىم، وسى ماسەلەگە قاتىستى سالماعىن بويىنا جيعان شەشىمدەر قابىلداۋى كەرەك. وسى سالاداعى باقىلاۋ پاكەتىنىڭ باسىم ۇلەسى قازاقستاننىڭ ەنشىسىندە بولۋى قاجەت. بىلايشا ايتقاندا، «جىلىكتىڭ مايلى باسى بىزدىكى» بولۋى كەرەك قوي. ەڭ باستىسى، مۇناي حيمياسىن جەتىلدىرۋگە كۇش سالۋىمىز كەرەك. قازاقستانداعى مۇناي قورىنىڭ بولجامى 20-25 ملرد توننا. قازاقستانداعى جالپى گاز كورى 6 ترلن م3. مۇناي وندىرۋدەن دۇنيەجۇزىندە ون ەكىنشى ورىن الادى. سونىڭ 70 پايىزى قاراشىعاناقتىڭ ۇلەسىندە. بىلتىرعى جىلى مۇناي وڭدەۋ كولەمىن 82 ملن تونناعا جەتكىزىپ، ونىڭ 70 ملن تونناسىن ەكسپورتتاۋ جوسپارلانعان بولاتىن. جالپى، مۇنايىمىزدى شەتەلگە شيكى كۇيىنشە عانا ەكسپورتتاپ وتىرعان شەتەلدىك كومپانيالار مۇناي حيمياسىن جەتىك بىلەدى. بىراق ونى قازاققا ۇيرەتكىسى كەلمەيدى. سوندىقتان بۇل جەردە ماسەلەنى توتەسىنەن قويۋ كەرەك. جەرىندە ءبىر ءتۇيىر مۇنايى جوق جاپونيانىڭ قازىرگى جاعدايى قالاي؟ ولاردا بىزدەگى ءتارىزدى بەنزين «بەزگەگى» اي سايىن، جىل سايىن ورىن المايدى. سەبەبى ولار مۇناي حيمياسىن مەڭگەردى. قازاقستانداعى مۇناي وڭدەۋ تەحنولوگياسىنىڭ ەسكىرگەنى سونشا - ءبىز 1 توننا مۇنايدان 300-350 كەلى جانارماي الساق، رەسەيدىڭ زاۋىتتارى 1 توننادان 600-700 كەلى جانارماي شىعارادى. ەۋروپا مەن اقش-تا بۇل كورسەتكىش 800-870 كەلىنى قۇرايدى. مۇنداي تەحنيكالىق الەۋەتىمىزبەن جانارماي تاپشىلىعىمەن ءالى دە بەتپە-بەت كەلەمىز. سىرتتان كەلەتىن ونىمگە ءالى دە تاۋەلدى بولامىز. ال سىرتتان كەلەتىن ءونىمنىڭ باعاسى دا قۇبىلمالى بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى ەمەس پە»،-دەدى.
جالپى، وزگە ەلدەر وسى مۇناي-گاز سالاسىنا ايرىقشا نازار اۋدارادى. مۇنايدى اقىرىنا دەيىن وڭدەۋ ادىسىنە بۇگىندە گەرمانيا، يزرايل ءتارىزدى ەلدەر قاتتى نازار اۋدارۋدا. تىپتەن الىسقا بارماي-اق كورشى رەسەيدى مىسالعا الايىق، رەسەيدە تەك قانا وسى مۇناي حيميا ونەركاسىبىنە قاتىستى ماماندار دايىندايتىن ارنايى جوعارى وقۋ ورىندارى بار. ەڭ قىزىعى، ءبىز سونشالىقتى مۇناي قورىمىز مول بولا تۇرا، وسى سالاعا قاتىستى ءبىردى-ەكىلى فاكۋلتەتتەر اشۋمەن عانا شەكتەلىپ وتىرمىز. ول فاكۋلتەتتەردىڭ وزىندە مۇناي حيمياسىن تەرەڭدەپ وقىتپايدى. سوندىقتان ماسەلەگە عىلىمي تۇرعىدا ءمان بەرەتىن بولساق، مۇناي-گاز سالاسىن وركەندەتۋ ءۇشىن مىناداي جايتتارعا نازار اۋدارعان ءجون:
ا) مامان بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ كەرەك. ول ءۇشىن كورشى ەلدەردەگى ءتارىزدى ارنايى مۇناي حيميا ونەركاسىبىن تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن وقۋ ورىندارى اشىلۋى كەرەك. تەحنولوگيالىق بازامىز قۋاتتى بولۋى كەرەك. بىلىكتىلىكپەن قوسا، وتاندىق ءوندىرىس قۋاتتىلىعى دا ارتۋى قاجەت;
ءا) مۇناي ءوندىرۋشى، مۇناي وڭدەۋشى كومپانيالاردى مەملەكەت قاراماعىنا العانى ءجون. ويتكەنى ءبىز بارلىق تىزگىندى شەتەلدىك الپاۋىتتارعا بەرىپ قويدىق. مۇنىڭ اقىرى «جامان ءۇيدىڭ قوناعى بيلەيدى» دەگەنگە اكەلىپ وتىر;
ب) بۇدان سوڭ قانداي شەشىم قابىلدانسا دا حالىقتىڭ مۇددەسى ەسكەرىلۋى كەرەك. ەگەر اركىمگە ءبىر جالتاقتاپ، وزگە جۇرتتىڭ بابىن تابا بەرسەك، وندا كۇنى ەرتەڭ كەلەر ۇرپاقتىڭ الدىندا ديدارىمىزدىڭ تومەنشىكتەپ قالاتىنى حاق;
ۆ) زاڭ قاتايتىلۋى كەرەك;
گ) بۇدان سوڭ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىن مودەرنيزاتسيالاۋدى باستاۋ كەرەك. بۇل - مۇناي حيميا ونەركاسىبىنە جان بىتىرەتىن ءۇردىس.
قارلىعاش زارىققانقىزى،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
