Bız mūnai qorymyzdyŋ moldyǧy jaǧynan älemdegı mūnaily degen 15 memlekettıŋ qataryna enemız. Eldegı mūnai qorynyŋ köptıgıne bailanysty osy uaqytqa deiın keudemızdı kere maqtandyq, masattandyq. Bıraq soŋǧy kezderı «osynşa mol mūnai qorymyz bola tūra nelıkten ünemı mūnai önımderınıŋ tapşylyǧyna ūşyraimyz. Jyl saiyn janarmai qymbattaidy. Tapşylyq tuyndaidy. Sonda qazaqtyŋ mūnaiy qaida ketıp jatyr» degen saual būqarany jiı-jiı tolǧantyp-aq jür. Jaŋa 2020 jyl bastalǧaly benzin taǧy qymbattady. Jyl saiyn qaitalanatyn būl jaittyŋ bır şeşımı bolar-bolmasyna eşbır instansiianyŋ kepıldık berer türı körınbeidı. Al endı qarapaiym halyqqa, rasymen de, qaitpek kerek? Bolaşaqta memlekettık tūrǧyda ne ıstelınuı kerek?
Oilap qarasaq, qazır älem elderınıŋ basym bölıgınde mūnaidan kır juǧyş zattary, ärtürlı plastikalyq zattar, keŋse zattary, üi jihazdaryna deiın alynady. Mūnai himiiasyn jetık meŋgergen elder şikı mūnaidy tereŋ deŋgeide ūqsatyp otyr. Al bız şikı mūnaidy syrtqa satqanymyzǧa ǧana maqtana alamyz. Bükıl älem qazırde mūnai şikızatynan alynatyn önım körsetkışın 92-94 paiyzǧa deiın jetkızuge talpynyp jatyr. Bız, kerısınşe, öndıretın mūnaidyŋ 90 paiyzyn şikı küiınşe eksporttaudamyz. Al mamandar būl ärekettıŋ kerı äserı būdan ärı de tereŋdei tüsetının aituda.
Būǧan qatysty himiia ǧylymynyŋ doktory, professor, Hakım Suerbaev:
«Bügınde bız mūnai şikızatynyŋ az ǧana bölıgın motor otyndary men dizeldı otyn retınde qoldanamyz. Onyŋ özınde otandyq tūtynuşylardy atalmyş önımdermen tolyqtai qamtamasyz etuge qabıletımız jetkılıksız. Qazır bırqatar älem elderı motorly otyndarǧa qatysty Euro-5 standartyna enıp kettı. Ökınışke qarai, Qazaqstan būl mejede älı Euro-2 standartyna iek artyp otyr. Mūnyŋ özı bızdıŋ mūnai öŋdeu salasynyŋ kenjelep qalǧandyǧyn aiǧaqtap tūr. Negızınen, damuşy jäne damyǧan elderde mūnai öŋdeu zauyttarynyŋ qasynda mındettı türde mūnai himiia öndırısı bolady. Osy öndırıs oryndary arqyly olar mūnaidan qosalqy önım alady. Al bızdegı Atyrau, Şymkent, Pavlodar mūnai öŋdeu zauyttary tek qana motor otyndaryn şyǧaryp otyrǧannyŋ özınde halyqty sapaly janar-jaǧarmaimen, dizeldı otynmen qamtamasyz ete almai otyr. Taldap aitatyn bolsaq, jalpy mūnai öŋdeudıŋ bırneşe ädıs-täsılderı bar: bırınşıden, aidau, kreking, riforming, gidrokreking, gidrotazalau jäne basqalar. Mūnaidan bızde, negızınen, benzin, kerosin, dizel otyny, mazut alynady. Bız osy mazutqa deiın önım alamyz da ärı qarai qazbalamaimyz. Eŋ ökınıştısı, bızde mūnai qory köp bola tūra bız benzindı, dizel otynyn, ūşaqtarǧa qajettı otyndy, jaǧarmailardy körşıles Resei elınen importtaimyz. Qanşa bailyǧymyz bola tūra özgenıŋ önımıne köz süzıp jaltaqtaimyz. Mıne, osy mäselelerdı şeşu üşın tez arada mūnai himiiasyn jetıldırudı qolǧa alǧanymyz jön. Ärine, būl üşın bıraz uaqyt keter, desek te, himiia kırmeidı menıŋ miyma degen enjarlyqtan arylatyn uaqyt jettı. Özgeler himiialyq jolmen mūnaidan neşe türlı önım alyp jatqanda, bızdıŋ bır ǧana janar-jaǧarmai ala almauymyz öte qynjylarlyq närse. Mūnai himiiasyna boilap enu üşın būl ürdıstı üirenetın kezeŋ äldeqaşan jettı»,-deidı.
Jalpy, mamandardyŋ paiymdauynşa, bızdıŋ mūnaiymyzdyŋ bır erekşelıgı, mūnaiymyzdyŋ qūramynda kükırt qosylystary köp. Osy jaǧynan alǧanda mūndai mūnaidy öŋdep odan önım alu kürdelılek. Būǧan qosa, bız tabiǧi gazǧa bai elmız. Bızdıŋ gazymyzdyŋ basym köpşılıgı mūnaiymyzǧa ılesıp şyǧady. Ökınıştısı, qazırde osy mūnaimen ılesıp şyǧatyn ılespe gazdy ūqsatu jaǧy da bızde öte tömen. Būǧan qatysty mamandar «tek qana paida tabudy közdeitın şeteldık alpauyttar būl jerde qazaqtyŋ mūnaiyn ǧana emes, gazyn da ysyrap etıp otyr» deidı.
Būl rete ekonomist-ǧalym Jaŋabai Aldabergenov:
« Bız kezde, täuelsızdık alǧan jyldary mūnai öndıru, mūnai öŋdeu salalaryn özımız igerıp kete almadyq. Būl tüsınıktı de edı. Ol kezderı halyqty jappai kedeişılık jabyrqatty. Bılıktı mamandar men tehnologiialyq bazamyz mülde joq boldy. Osydan baryp bızdıŋ mūnai-gaz salasyna şeteldıkter dendep ene bastady. Basynda olar tabaldyryǧymyzdan imene attasa, qazır tıpten bilep-tösteuge ainaldy. Būǧan dälel, qazırde sol şeteldık mūnai öŋdeuşı kompaniialar elımızdıŋ ekologiialyq zaŋnamalaryn öreskel būzyp otyrǧany öz aldyna, qazaqtyŋ qūqyn būzyp, qol astyndaǧy jūmysşylarynyŋ eŋbegın qanauǧa deiın baryp jatyr. Älbette, olarǧa qazaqtyŋ mūnai himiiasynyŋ örkendegenı qajet emes. Olar şikı mūnaidy eksporttau arqyly bailyqqa kenelıp jatyr. Söz joq, mūnai qazynasyn armansyz aqtaryp-qoparyp jatqan şeteldıkter mūnai himiiasyna investisiia saluy kerek. Eger elde mūnai himiiasy örkendeitın bolsa, onda bızdıŋ tūrmysqa qajettı zattarymyz tügel özımızden öndırıledı. Ükımettıŋ qūlaǧyna «altyn syrǧa» dep qoialyq. Būl taraptan arnaiy zaŋdar şyǧarylyp, qauly-qararlar qabyldansa jön bolar edı. Bıraq köp kenışterde ılespe gaz aşyq aspanda eş paidalanylmai janyp jatyr. Gazdyŋ būlai aşyq aspanda januy ekologiialyq tūrǧyda öte ziiandy. Osy rette aitarym, osy mäselege qatysty salmaǧyn boiyna jiǧan şeşımder qabyldauy kerek. Osy saladaǧy baqylau paketınıŋ basym ülesı Qazaqstannyŋ enşısınde boluy qajet. Bylaişa aitqanda, «jılıktıŋ maily basy bızdıkı» boluy kerek qoi. Eŋ bastysy, mūnai himiiasyn jetıldıruge küş saluymyz kerek. Qazaqstandaǧy mūnai qorynyŋ boljamy 20-25 mlrd tonna. Qazaqstandaǧy jalpy gaz kory 6 trln m3. Mūnai öndıruden düniejüzınde on ekınşı oryn alady. Sonyŋ 70 paiyzy Qaraşyǧanaqtyŋ ülesınde. Byltyrǧy jyly mūnai öŋdeu kölemın 82 mln tonnaǧa jetkızıp, onyŋ 70 mln tonnasyn eksporttau josparlanǧan bolatyn. Jalpy, mūnaiymyzdy şetelge şikı küiınşe ǧana eksporttap otyrǧan şeteldık kompaniialar mūnai himiiasyn jetık bıledı. Bıraq ony qazaqqa üiretkısı kelmeidı. Sondyqtan būl jerde mäselenı tötesınen qoiu kerek. Jerınde bır tüiır mūnaiy joq Japoniianyŋ qazırgı jaǧdaiy qalai? Olarda bızdegı tärızdı benzin «bezgegı» ai saiyn, jyl saiyn oryn almaidy. Sebebı olar mūnai himiiasyn meŋgerdı. Qazaqstandaǧy mūnai öŋdeu tehnologiiasynyŋ eskırgenı sonşa - bız 1 tonna mūnaidan 300-350 kelı janarmai alsaq, Reseidıŋ zauyttary 1 tonnadan 600-700 kelı janarmai şyǧarady. Europa men AQŞ-ta būl körsetkış 800-870 kelını qūraidy. Mūndai tehnikalyq äleuetımızben janarmai tapşylyǧymen älı de betpe-bet kelemız. Syrttan keletın önımge älı de täueldı bolamyz. Al syrttan keletın önımnıŋ baǧasy da qūbylmaly bolatyny aitpasa da tüsınıktı emes pe»,-dedı.
Jalpy, özge elder osy mūnai-gaz salasyna airyqşa nazar audarady. Mūnaidy aqyryna deiın öŋdeu ädısıne bügınde Germaniia, İzrail tärızdı elder qatty nazar audaruda. Tıpten alysqa barmai-aq körşı Reseidı mysalǧa alaiyq, Reseide tek qana osy mūnai himiia önerkäsıbıne qatysty mamandar daiyndaityn arnaiy joǧary oqu oryndary bar. Eŋ qyzyǧy, bız sonşalyqty mūnai qorymyz mol bola tūra, osy salaǧa qatysty bırdı-ekılı fakultetter aşumen ǧana şektelıp otyrmyz. Ol fakultetterdıŋ özınde mūnai himiiasyn tereŋdep oqytpaidy. Sondyqtan mäselege ǧylymi tūrǧyda män beretın bolsaq, mūnai-gaz salasyn örkendetu üşın mynadai jaittarǧa nazar audarǧan jön:
a) Maman bılıktılıgın arttyru kerek. Ol üşın körşı elderdegı tärızdı arnaiy mūnai himiia önerkäsıbın tereŋdetıp oqytatyn oqu oryndary aşyluy kerek. Tehnologiialyq bazamyz quatty boluy kerek. Bılıktılıkpen qosa, otandyq öndırıs quattylyǧy da artuy qajet;
ä) Mūnai öndıruşı, mūnai öŋdeuşı kompaniialardy memleket qaramaǧyna alǧany jön. Öitkenı bız barlyq tızgındı şeteldık alpauyttarǧa berıp qoidyq. Mūnyŋ aqyry «jaman üidıŋ qonaǧy bileidı» degenge äkelıp otyr;
b) Būdan soŋ qandai şeşım qabyldansa da halyqtyŋ müddesı eskerıluı kerek. Eger ärkımge bır jaltaqtap, özge jūrttyŋ babyn taba bersek, onda künı erteŋ keler ūrpaqtyŋ aldynda didarymyzdyŋ tömenşıktep qalatyny haq;
v) Zaŋ qataityluy kerek;
g) Būdan soŋ mūnai öŋdeu zauyttaryn modernizasiialaudy bastau kerek. Būl - mūnai himiia önerkäsıbıne jan bıtıretın ürdıs.
Qarlyǧaş ZARYQQANQYZY,
«Adyrna» ūlttyq portaly
