Biz munaı qorymyzdyń moldyǵy jaǵynan álemdegi munaıly degen 15 memlekettiń qataryna enemiz. Eldegi munaı qorynyń kóptigine baılanysty osy ýaqytqa deıin keýdemizdi kere maqtandyq, masattandyq. Biraq sońǵy kezderi «osynsha mol munaı qorymyz bola tura nelikten únemi munaı ónimderiniń tapshylyǵyna ushyraımyz. Jyl saıyn janarmaı qymbattaıdy. Tapshylyq týyndaıdy. Sonda qazaqtyń munaıy qaıda ketip jatyr» degen saýal buqarany jıi-jıi tolǵantyp-aq júr. Jańa 2020 jyl bastalǵaly benzın taǵy qymbattady. Jyl saıyn qaıtalanatyn bul jaıttyń bir sheshimi bolar-bolmasyna eshbir ınstanııanyń kepildik berer túri kórinbeıdi. Al endi qarapaıym halyqqa, rasymen de, qaıtpek kerek? Bolashaqta memlekettik turǵyda ne istelinýi kerek?
Oılap qarasaq, qazir álem elderiniń basym bóliginde munaıdan kir jýǵysh zattary, ártúrli plastıkalyq zattar, keńse zattary, úı jıhazdaryna deıin alynady. Munaı hımııasyn jetik meńgergen elder shıki munaıdy tereń deńgeıde uqsatyp otyr. Al biz shıki munaıdy syrtqa satqanymyzǵa ǵana maqtana alamyz. Búkil álem qazirde munaı shıkizatynan alynatyn ónim kórsetkishin 92-94 paıyzǵa deıin jetkizýge talpynyp jatyr. Biz, kerisinshe, óndiretin munaıdyń 90 paıyzyn shıki kúıinshe eksporttaýdamyz. Al mamandar bul árekettiń keri áseri budan ári de tereńdeı túsetinin aıtýda.
Buǵan qatysty hımııa ǵylymynyń doktory, professor, Hakim Sýerbaev:
«Búginde biz munaı shıkizatynyń az ǵana bóligin motor otyndary men dızeldi otyn retinde qoldanamyz. Onyń ózinde otandyq tutynýshylardy atalmysh ónimdermen tolyqtaı qamtamasyz etýge qabiletimiz jetkiliksiz. Qazir birqatar álem elderi motorly otyndarǵa qatysty Eýro-5 standartyna enip ketti. Ókinishke qaraı, Qazaqstan bul mejede áli Eýro-2 standartyna ıek artyp otyr. Munyń ózi bizdiń munaı óńdeý salasynyń kenjelep qalǵandyǵyn aıǵaqtap tur. Negizinen, damýshy jáne damyǵan elderde munaı óńdeý zaýyttarynyń qasynda mindetti túrde munaı hımııa óndirisi bolady. Osy óndiris oryndary arqyly olar munaıdan qosalqy ónim alady. Al bizdegi Atyraý, Shymkent, Pavlodar munaı óńdeý zaýyttary tek qana motor otyndaryn shyǵaryp otyrǵannyń ózinde halyqty sapaly janar-jaǵarmaımen, dızeldi otynmen qamtamasyz ete almaı otyr. Taldap aıtatyn bolsaq, jalpy munaı óńdeýdiń birneshe ádis-tásilderi bar: birinshiden, aıdaý, krekıng, rıformıng, gıdrokrekıng, gıdrotazalaý jáne basqalar. Munaıdan bizde, negizinen, benzın, kerosın, dızel otyny, mazýt alynady. Biz osy mazýtqa deıin ónim alamyz da ári qaraı qazbalamaımyz. Eń ókinishtisi, bizde munaı qory kóp bola tura biz benzındi, dızel otynyn, ushaqtarǵa qajetti otyndy, jaǵarmaılardy kórshiles Reseı elinen ımporttaımyz. Qansha baılyǵymyz bola tura ózgeniń ónimine kóz súzip jaltaqtaımyz. Mine, osy máselelerdi sheshý úshin tez arada munaı hımııasyn jetildirýdi qolǵa alǵanymyz jón. Árıne, bul úshin biraz ýaqyt keter, desek te, hımııa kirmeıdi meniń mıyma degen enjarlyqtan arylatyn ýaqyt jetti. Ózgeler hımııalyq jolmen munaıdan neshe túrli ónim alyp jatqanda, bizdiń bir ǵana janar-jaǵarmaı ala almaýymyz óte qynjylarlyq nárse. Munaı hımııasyna boılap ený úshin bul úrdisti úırenetin kezeń áldeqashan jetti»,-deıdi.
Jalpy, mamandardyń paıymdaýynsha, bizdiń munaıymyzdyń bir ereksheligi, munaıymyzdyń quramynda kúkirt qosylystary kóp. Osy jaǵynan alǵanda mundaı munaıdy óńdep odan ónim alý kúrdelilek. Buǵan qosa, biz tabıǵı gazǵa baı elmiz. Bizdiń gazymyzdyń basym kópshiligi munaıymyzǵa ilesip shyǵady. Ókinishtisi, qazirde osy munaımen ilesip shyǵatyn ilespe gazdy uqsatý jaǵy da bizde óte tómen. Buǵan qatysty mamandar «tek qana paıda tabýdy kózdeıtin sheteldik alpaýyttar bul jerde qazaqtyń munaıyn ǵana emes, gazyn da ysyrap etip otyr» deıdi.
Bul rete ekonomıst-ǵalym Jańabaı Aldabergenov:
« Biz kezde, táýelsizdik alǵan jyldary munaı óndirý, munaı óńdeý salalaryn ózimiz ıgerip kete almadyq. Bul túsinikti de edi. Ol kezderi halyqty jappaı kedeıshilik jabyrqatty. Bilikti mamandar men tehnologııalyq bazamyz múlde joq boldy. Osydan baryp bizdiń munaı-gaz salasyna sheteldikter dendep ene bastady. Basynda olar tabaldyryǵymyzdan ımene attasa, qazir tipten bılep-tósteýge aınaldy. Buǵan dálel, qazirde sol sheteldik munaı óńdeýshi kompanııalar elimizdiń ekologııalyq zańnamalaryn óreskel buzyp otyrǵany óz aldyna, qazaqtyń quqyn buzyp, qol astyndaǵy jumysshylarynyń eńbegin qanaýǵa deıin baryp jatyr. Álbette, olarǵa qazaqtyń munaı hımııasynyń órkendegeni qajet emes. Olar shıki munaıdy eksporttaý arqyly baılyqqa kenelip jatyr. Sóz joq, munaı qazynasyn armansyz aqtaryp-qoparyp jatqan sheteldikter munaı hımııasyna ınvestıııa salýy kerek. Eger elde munaı hımııasy órkendeıtin bolsa, onda bizdiń turmysqa qajetti zattarymyz túgel ózimizden óndiriledi. Úkimettiń qulaǵyna «altyn syrǵa» dep qoıalyq. Bul taraptan arnaıy zańdar shyǵarylyp, qaýly-qararlar qabyldansa jón bolar edi. Biraq kóp kenishterde ilespe gaz ashyq aspanda esh paıdalanylmaı janyp jatyr. Gazdyń bulaı ashyq aspanda janýy ekologııalyq turǵyda óte zııandy. Osy rette aıtarym, osy máselege qatysty salmaǵyn boıyna jıǵan sheshimder qabyldaýy kerek. Osy saladaǵy baqylaý paketiniń basym úlesi Qazaqstannyń enshisinde bolýy qajet. Bylaısha aıtqanda, «jiliktiń maıly basy bizdiki» bolýy kerek qoı. Eń bastysy, munaı hımııasyn jetildirýge kúsh salýymyz kerek. Qazaqstandaǵy munaı qorynyń boljamy 20-25 mlrd tonna. Qazaqstandaǵy jalpy gaz kory 6 trln m3. Munaı óndirýden dúnıejúzinde on ekinshi oryn alady. Sonyń 70 paıyzy Qarashyǵanaqtyń úlesinde. Byltyrǵy jyly munaı óńdeý kólemin 82 mln tonnaǵa jetkizip, onyń 70 mln tonnasyn eksporttaý josparlanǵan bolatyn. Jalpy, munaıymyzdy shetelge shıki kúıinshe ǵana eksporttap otyrǵan sheteldik kompanııalar munaı hımııasyn jetik biledi. Biraq ony qazaqqa úıretkisi kelmeıdi. Sondyqtan bul jerde máseleni tótesinen qoıý kerek. Jerinde bir túıir munaıy joq Japonııanyń qazirgi jaǵdaıy qalaı? Olarda bizdegi tárizdi benzın «bezgegi» aı saıyn, jyl saıyn oryn almaıdy. Sebebi olar munaı hımııasyn meńgerdi. Qazaqstandaǵy munaı óńdeý tehnologııasynyń eskirgeni sonsha - biz 1 tonna munaıdan 300-350 keli janarmaı alsaq, Reseıdiń zaýyttary 1 tonnadan 600-700 keli janarmaı shyǵarady. Eýropa men AQSh-ta bul kórsetkish 800-870 kelini quraıdy. Mundaı tehnıkalyq áleýetimizben janarmaı tapshylyǵymen áli de betpe-bet kelemiz. Syrttan keletin ónimge áli de táýeldi bolamyz. Al syrttan keletin ónimniń baǵasy da qubylmaly bolatyny aıtpasa da túsinikti emes pe»,-dedi.
Jalpy, ózge elder osy munaı-gaz salasyna aıryqsha nazar aýdarady. Munaıdy aqyryna deıin óńdeý ádisine búginde Germanııa, Izraıl tárizdi elder qatty nazar aýdarýda. Tipten alysqa barmaı-aq kórshi Reseıdi mysalǵa alaıyq, Reseıde tek qana osy munaı hımııa ónerkásibine qatysty mamandar daıyndaıtyn arnaıy joǵary oqý oryndary bar. Eń qyzyǵy, biz sonshalyqty munaı qorymyz mol bola tura, osy salaǵa qatysty birdi-ekili fakýltetter ashýmen ǵana shektelip otyrmyz. Ol fakýltetterdiń ózinde munaı hımııasyn tereńdep oqytpaıdy. Sondyqtan máselege ǵylymı turǵyda mán beretin bolsaq, munaı-gaz salasyn órkendetý úshin mynadaı jaıttarǵa nazar aýdarǵan jón:
a) Maman biliktiligin arttyrý kerek. Ol úshin kórshi elderdegi tárizdi arnaıy munaı hımııa ónerkásibin tereńdetip oqytatyn oqý oryndary ashylýy kerek. Tehnologııalyq bazamyz qýatty bolýy kerek. Biliktilikpen qosa, otandyq óndiris qýattylyǵy da artýy qajet;
á) Munaı óndirýshi, munaı óńdeýshi kompanııalardy memleket qaramaǵyna alǵany jón. Óıtkeni biz barlyq tizgindi sheteldik alpaýyttarǵa berip qoıdyq. Munyń aqyry «jaman úıdiń qonaǵy bıleıdi» degenge ákelip otyr;
b) Budan soń qandaı sheshim qabyldansa da halyqtyń múddesi eskerilýi kerek. Eger árkimge bir jaltaqtap, ózge jurttyń babyn taba bersek, onda kúni erteń keler urpaqtyń aldynda dıdarymyzdyń tómenshiktep qalatyny haq;
v) Zań qataıtylýy kerek;
g) Budan soń munaı óńdeý zaýyttaryn modernızaııalaýdy bastaý kerek. Bul - munaı hımııa ónerkásibine jan bitiretin úrdis.
Qarlyǵash ZARYQQANQYZY,
«Adyrna» ulttyq portaly
