تاريحشى ماناش قوزىباەۆ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا: «حالىقتىڭ تاريحي ساناسىن وياتۋ – ءبىزدىڭ پارىزىمىز. بىراق، ءبىز وسى باعىتتا حالىقتان تىم ۇزاپ، اسىعىس كەتىپ بارا جاتقان سياقتىمىز»، – دەپ ەدى. ال، بۇگىندە تاريحشى، ارحەولوگتار مىڭداعان تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى تاپتى، زەرتتەدى. ءالى تابىلماي، نە زەرتتەلمەي جاتقانى قانشاما؟! قازىر دە مادەنيەتىمىزدى تاريحي ەسكەرتكىشتەر نەگىزىندە تانۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋدى. ەسكى جادىگەرلەردى سويلەتە بىلسەك، رۋحاني تاريحىمىزدى دا بىلگەن بولار ەدىك. ال، بىزدەگى تابىلعان نەبىر كەرەمەت ەسكەرتكىشتەر ءالى «سويلەمەي» جاتىر. «تاس كەرەڭ»، «مىلقاۋ» سياقتى. ال، ءسىز ارىعا بارماي رەسەيدىڭ مۋزەيلەرىنە بارا قالىڭىزشى، «سايراپ» تۇرادى. ونى جاساعان كىم؟ قانداي كۇش وسىنداي كەرەمەت قىلعان؟ ول حالىقتىڭ رۋحى قانداي ەدى سول كەزدە؟ التىن كيىم كيگىزىپ، باتىر قىلعان نە كۇش؟ وسى سياقتى كوپتەگەن سۇراقتار شەشىمىن تاپپاي، ءبىز، اسىرەسە جاس ۇرپاق ءوز مادەنيەتىن جاتسىنۋدى قويماس. ال، ەندى وعان جان بەرىپ، ماناش اعامىز ايتقانداي حالىقتىڭ يگىلىگىنە، كادەسىنە جارايتىنداي قىلىپ، قالاي “سويلەتە” الامىز؟ مىنە، وسى ساۋالداردى ارحەولوگ، تاريحشى عالىمدار مەن جازۋشىعا قويىپ، تالقىعا سالدىق. قۇرمەتتى وقىرمان، ءسىز دە ءوز ويىڭىزدى ورتاعا سالىڭىز.
Cەرىك اجىعالي،
ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ەتنولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
– ارحەولوگتاردىڭ، تاريحشىلاردىڭ التىن تابۋى، ىزدەۋى مىندەتتى ەمەس، قاراپايىم ارتەفاكتىلەر تاپسا دا عىلىمي جۇيەلەۋ كەرەك. بىراق بۇلاي جاساۋ ازايدى. قازاقستاننىڭ باتىسىن عانا الساق، ارال-كاسپي وڭىرىندە مىڭداعان قازاق ەسكەرتكىشتەرى بار. ءبىر عانا شوپان-اتا جەراستى مەشىتىنىڭ اينالاسىندا كوزگە كورىنەر ەكى مىڭداي ەسكەرتكىش كەزدەسەدى. ال، باتىس قازاقستان، ماڭعىستاۋ، اقتوبە، اتىراۋ ايماقتارىندا 100 مىڭنان استام تاريحي ەسكەرتكىش بار.
ءبىز ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ ەسكەرتكىشتەرىنە كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك. بۇگىندە قازاقتىڭ ەسكەرتكىشتانۋى دەگەن سالانى دامىتۋ ءۇشىن باعدارلاما دايىنداپ جاتىرمىز. ول ءۇش سالادان: مەموريالدىق، ءدىني عۇرىپتىق ارحيتەكتۋراسى (ساعانا تام، مەشىت، مەدرەسە، كۇمبەز، قۇلپىتاستار، قابىرتاستار ت.ب.), 19, 20-شى عاسىردىڭ باسىندا پايدا بولعان قازاقتىڭ ءداستۇرلى قىستاۋلارى، اراب ارپىمەن جازىلعان ەسكەرتكىشتەردىڭ قازاق تىلىندەگى ەپيگرافيكاسى (مىسالى، اۋليەلەردىڭ جاتقان جەرىن تابۋعا قاجەت). بۇلار ءالى زەرتتەلمەي كەلەدى. زيراتتار مەن قىستاۋلار قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىن، مەملەكەتتىلىگىن دالەلدەيتىن بەلگى. سوندىقتان ءبىز سولاردى زەرتتەۋىمىز، ەسەپكە الۋىمىز كەرەك.
«مادەني مۇرادا» ەڭ وزەكتىسى – قازاقتىڭ ەسكەرتكىشتانۋى. بۇگىندە قانشاما ەسكەرتكىشتەر جويىلىپ، بۇزىلىپ بارا جاتىر. سول سەبەپتى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قورعاۋ كەرەك. زاتتاي دەرەكتەر – مادەنيەتىمىزدىڭ كورىنىسى، وركەنيەتتىڭ بەلگىسى. ارقا جانە باتىستاعى ەسكەرتكىشتەر قازاقتىڭ زامانىندا وركەنيەتتى ەل بولعانىن دالەلدەيدى. سوندىقتان، بۇل – يدەولوگيالىق ۇلكەن ماسەلە. ءبىزدىڭ دالادا كوشپەلىلىك بيىك مادەنيەت بولدى. بۇنى وتىرىقشى مادەنيەتكە قويىلاتىن تالاپ تۇرعىسىنان باعالاماۋىمىز كەرەك. كيىز ءۇي قۇرىلىسى، دومبىرا، قوبىز، مال شارۋاشالىعى، وي ەركىندىگى، اقپاراتتىق مادەنيەت – قازاق جانە ونىڭ باباسى تۋدىرعان دۇنيەلەر. الەمدىك وركەنيەتكە قازاق وسىنداي وزىق ۇلەس قوسقان. ءبىز، قازاقتار – ۇلى دالا وركەنيەتىنىڭ مۇراگەرىمىز. ءبىز سوناۋ مودە شانيۋيدەن باستاپ كەلە جاتقان تاريحىمىزداعى داستۇرلەردى جۇرەگىمىزدە ساقتاۋىمىز كەرەك.
سادۋاقاس اعىتاەۆ،
«قازقايتاجوندەۋ» رەسپۋبليكالىق-مەملەكەتتىك كاسىپورنىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جوبالاۋ فيليالىنىڭ ديرەكتورى:
– نەگىزىندە، تابىلعان نارسەنىڭ ءبارى عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەلىپ بولعان جوق. بۇل پروتسەسس ءالى بىتكەن جوق. ويتكەنى وندا جاسالعان ماتەريالداردىڭ تەحنولوگياسى، ونداعى ستيليستيكالىق بۇرىنعى ىستەلىنگەن باسقا كيىمدەرمەن بايلانىستىلىعى، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا العان ورنى دەگەن ماسەلەلەردىڭ بارلىعى اشىلعان جوق. بۇل سالادا جۇمىس ىستەيتىن مامانداردىڭ قولىنا ول تيگەن جوق. قازىرگى كۇنى سىزدەردىڭ كورىپ وتىرعاندارىڭىز تەك قانا رەستاۆراتورلاردىڭ جەردەن تاۋىپ الىپ، عىلىمي تۇرعىدان قالپىنا كەلتىرىلگەن مودەلى عانا.
– ال، ونىڭ يدەولوگيالىق ناسيحاتى قاتار ءجۇرۋى ءتيىس ەمەس پە؟
– قاتار ءجۇرۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ماتەريال ءالى ەشكىمنىڭ قولىنا تيگەن جوق. ەكىنشىدەن، ول ماتەريال كىتاپقا تۇسكەننەن كەيىن تاراتىلعان جوق. ونىڭ تەحنولوگيالىق جاعى ءالى اشىلىپ جازىلعان جوق. وعان ءبىر جاعىنان مەملەكەتتىك تۇرعىدان سۇرانىس بولۋى دا كەرەك. اقشا ءبولىنىپ، ونىڭ تەحنولوگياسىن، ستيليستيكالىق بايلانىستىلىعىن جازىڭدار، ونىڭ نەگىزى قايدان شىعادى، قايدا اپارادى، بىرىمەن-ءبىرى قالاي بايلانىستى، ءبىرىنشىسى قايسىسى، ەكىنشىسى قايسىسى، قايسىسى قاي تايپاعا ءتان دەگەن ماسەلەلەردىڭ ءالى باسى اشىلعان جوق. سوندىقتان دا ەلدىڭ اراسىنا ءالى تارالماي جاتىر.
– بۇل قانشا جىلعا سوزىلۋى مۇمكىن؟
– بۇرىن كەشەندى ينستيتۋتتار بولدى عوي. قۇرامىندا بارلىق مامانى بار. قازىر مۇنىمەن اينالىساتىن مەكەمەلەردىڭ بارلىعى «ۋزكي سپەتسياليستەر». حيميكتەردىڭ جانىندا بىردە-ءبىر تاريحشى، رەستاۆراتور، ارحەولوگ جوق. ەندى بۇل ماتەريال ەكىنشى ءبىر مەكەمەنىڭ قولىنا ءتۇسۋى كەرەك. ول ءۇشىن مەملەكەتتىك سۇرانىس كەرەك، بولماسا، تالاپ قويىلۋى كەرەك. اقشاسىن ءبولىپ، «مىنانى ءبۇيت!» دەۋى كەرەك. بۇرىنعى كەشەندى ينستيتۋتتار جوعالىپ، جەكەلەگەن مەكەمەلەردىڭ پايدا بولعانىنىڭ كەسىرى. بۇل ينستيتۋتتىڭ قۇرامىندا 170-200 ادام بولادى. ماتەريال بارلىق بولىمگە بىردەي تۇسەدى. اقپارات جاتپايتىن، بىردەن تاراپ وتىراتىن. قازىر بىرەۋدىڭ دۇنيەسىن ول بىتىرمەيىنشە، بارىپ الا المايسىڭ.
– وسىنىڭ سالدارىنان كەنجە قالىپ جاتقان جوقپىز با؟
– ارينە، كەنجە قالدىق. ويتكەنى بۇگىنگى تاڭدا ناسيحاتتالاتىن نارسەلەر كوپ. مىسالى، ءبىزدى كوشپەندى-كوشپەندى دەپ ايتا بەرەدى. قازاقتىڭ 4 مىڭ جىل بۇرىن قالالار سالعانىن ەشكىم بىلە بەرمەيدى. 3 مىڭ جىل بۇرىن سىر بويىندا ءۇش قاباتتى جۇزدەگەن قالالار بولعان. ونى دا ناسيحاتتاپ جاتقان جوقپىز. قازىر مالىمەت الماسۋ قيىنداپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە، عالىمدار مەن بىلاي دەپ ەدىم، سونى پايدالانىپتى دەگەن وكپە-رەنىش تە بار. بۇلاي بولماۋى كەرەك. اڭگىمە حالىقتىكى. مامان عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەپ اشىپ بەردى مە، سولاي تاراپ كەتۋى كەرەك. ەل تەزىرەك ءوزىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىن تانۋى كەرەك. تەزىرەك تارالۋىن تالاپ ەتۋى كەرەك. ونىمەن اينالىساتىن مينيسترلىكتەردىڭ بىردەن-ءبىر جۇمىسى.
مارات سەمبى،
تاريحشى:
– بۇرىن دا، قازىر دە ەسكەرتكىشتەر جاقسى زەرتتەلگەن، كوپ اشىلعان. حالىققا كەڭ تاراماعانى جۋرناليستەردىڭ كىناسى. ويتكەنى، سەندەر سول تاريحشىلاردىڭ، ارحەولوگتاردىڭ جۇمىستارىن ءتۇسىندىرىپ، ايتىپ، جاريالاساڭدار، وندا حالىققا جەتەدى. عىلىمي ەڭبەكتەر كىشكەنتاي تيراجبەن شىعادى. جانە ونى وقيتىندار عالىمدار عانا. ال، قوعامدىق، تانىمدىق گازەتتەر مىڭداعان تيراجبەن تارالادى. ونى مىڭداعان ادام وقيدى. سەبەپ سوندا.
– ال، سىزدەر جۋرناليستەرمەن قانشالىقتى بايلانىستاسىزدار؟
– وزىڭدەي جۋرناليست كەلىپ، “مارات اعا، ايتىپ بەرىڭىزشى” دەمەسە، جۇرە بەرەمىز.
– تاريحشى، ارحەولوگ مامانداردىڭ تاراپىنان وسىنى بىلسە ەكەن دەپ، ءبىرىنشى جاريالاۋعا ۇمتىلۋ، تالپىنۋ جوق پا؟
– وندا مىناداي پروبلەما بولىپ تۇر. عالىم ەڭبەگىن عىلىمي-تانىمدىق جۋرنالعا بەرىپ قانا قويادى دا، باسقاعا ءمان دە بەرمەيدى. جۋرناليستەردىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر سالانى عانا جازادى. سول مادەنيەت، تاريح سالاسىن جازاتىندار، كوڭىل ءبولىپ جۇرگەندەر جازادى. قازىر تاريحشىلاردىڭ وزدەرى دە ازايىپ بارادى. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە سونداي ماتەريالدار عىلىمي-تانىمدىق سەريامەن مىڭداعان تيراجبەن جارىق كورەتىن. قازاقستاندا ونداي جانر قالىپتاسقان جوق. قاراپايىم حالىق عالىمداردىڭ نە ىستەپ جاتقانىنان حابارسىز.
تولەن ابدىك،
جازۋشى:
– ءوزىنىڭ وتكەنىن، تاريحىن زەرتتەۋ ارقىلى تاريحي سانا قالىپتاسادى. اۋەلى تاريحي سانا، سوسىن ۇلتتىق سانا قالىپتاسادى. ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋى ارقىلى ۇلتتىق سانا قالىپتاسادى. جەرىمىزدە قۇندى تاريحي جادىگەرلەر جەتەرلىك: ماڭعىستاۋداعى بەكەت اتا مەشىتى، اتىراۋداعى سارايشىق قالاسى جانە سول سياقتى باتىس ايماقتاردا جاقسى ساقتالعان كونە قىپشاق مادەنيەتى. تاريحي زەرتتەۋ جۇمىستارى، تابىلعان ارحەولوگيالىق زاتتاردى دۇرىستاپ تۇبەگەيلى زەرتتەۋ ارقىلى تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋعا بولادى دەپ ويلايمىن. سوسىن بارىپ ۇلتتىق يدەولوگيانى سارالاۋ كەرەك. قاراعاندىدان جاقىندا «التىن ادام» تابىلدى. قوستاناي مەن چەليابينسكىنىڭ شەگاراسىندا ارقايىم دەگەن كونە قالا بار، ونى رەسەيلىك عالىمدار باسقالاي زەرتتەپ ءجۇر. ال، نارىمبەتوۆا دەگەن تاريحشىنىڭ سول قالانىڭ ەرتەدەگى تۇركىلەردىڭ قالاسى ەكەنىن دالەلدەگەن مونوگرافياسى جارىق كوردى. مىنە، وسىنداي تۇشىمدى جانە دالەلدى زەرتتەۋمەن مادەنيەتىمىز تانىلادى، مويىندالادى. ال وسى سەكىلدى زەرتتەۋلەردىڭ ءبارى شاشىراپ جاتىر. وسىلاردى جيناقتاپ، جۇيەلەپ كونتسەپتۋالدى دۇنيە جازۋ، ايتۋ كەرەك. ءبىر نارسەنى تاۋىپ الىپ، ماقتانشاقتىققا ۇرىنىپ، نە قۇرعاق جارنامالاپ، تازا يدەولوگيا دەپ وتىرىكتى شىنداي قىلىپ، جالاۋلاتىپ جازۋ دۇرىس ەمەس، بۇدان ەل دامىمايدى.
تابىلعان تاريحي زاتتاردى سويلەتە ءبىلۋ، ونىڭ تاريحي تەرەڭىنە ءۇڭىلىپ، يا بولماسا، الەمدىك تاريحپەن سالىستىرىپ زەرتتەۋ دەگەن – ۇلكەن نارسە. سوندىقتان تاريحي ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەگەندە شىنايى، اسىپ تا، تاسىپ تا، كەمشىن دە تۇسپەي، دالەلدى زەردەلەۋگە تىرىسۋىمىز كەرەك. اتويلاۋدىڭ قاجەتى جوق. تارازىمىز ءتۇزۋ بولۋ كەرەك، ءار زاتتىڭ تۋرا دالەلى بولماسا، ەشقاشان جانە ەشكىم مويىندامايدى…
تاريحي زەرتتەۋلەردىڭ حالىققا جەتپەي جاتاتىنى راس. بىراق كوپ جازۋشىلار تاريحي تاقىرىپتى جازىپ ءجۇر. جازۋشىلاردىڭ بۇل جازعانىنان زيان جوق. ولار ايتا بىلەدى، جەتكىزە بىلەدى. سوندىقتان بار تاريحتى كوركەمدەپ جەتكىزۋدە ادەبيەتتىڭ ءرولى ۇلكەن. قويشىعارا سالعاراۇلى، ءابىش كەكىلباەۆ سىندى جازۋشىلار تاريحي ماسەلەدە قالام تارتتى، سونداي-اق انەس سارايدىڭ «نوعايلى» دەگەن كىتابى وتە كەرەمەت. تاريحشىلاردىڭ بۇلاي جازعانىن كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. جالپى، تاريحتا فانتازيا دا بولۋى كەرەك.
ارينە، تاريحتى زەرتتەگەندە ارتىق، كەم كەتەتىنى دە بولادى، بىراق مادەنيەت دامىپ، كوتەرىلگەندە ءبىر ارناعا تۇسەدى. رۋحاني تاريحىمىزدى جەتكىزە الماي جاتقانىمىز دا راس. ارعى تۇگىلى، بەرىدەگى الاش تاريحىن دۇرىس زەرتتەي الماي جاتىرمىز. ارعى تاريحتى بىلمەي بۇگىنگى تاريحتى ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان تەك دالەلدى زەرتتەۋ كەرەك.
بەكمۇحامبەت نۇرمۇحامبەتوۆ,
ەسىك قالاسىنان تابىلعان ەڭ ءبىرىنشى «التىن ادامدى» زەرتتەگەن تۇڭعىش ارحەولوگ:
– ءبىزدىڭ اتا مۇرامىزدىڭ بۇگىنگە دەيىنگى ساباقتاستىعى كەم دەگەندە 5 مىڭ جىل. زاتتاي مادەنيەت كورىنىپ تۇرادى. سول 5 مىڭ جىلدان بۇگىنگى ارالىققا دەيىن مۇرالاردى جالعاساڭ، ۇرپاق ساباقتاستىعى مەن تاريحىمىزدىڭ ارقاۋى ۇزىلمەگەندىگى كورىنىپ تۇرادى. بۇل – انىق. ال مۇنى ءوزىمىزدىڭ رۋحاني دۇنيەمىزگە پايدالانا الماي جاتىرمىز. سەبەبى، وتارلىق قامىتتان قۇتىلعانىمىزعا 20 جىل بولدى. مىنە، سودان بەرى عانا قولعا الىپ جاتىرمىز. ءبىز قولداعى باردىڭ ءمانىن اشىپ ايتا الماي كەلگەنبىز.
مىسالى، «التىن ادامدى» تانۋدى ايتادى. ونىڭ تەرەڭ، ءماندى تاريحى بار. وسى ۋاقىتقا شەيىن كەيبىرەۋ ەسكى ادەتپەن «ەسىك جاۋىنگەرى» دەپ كەلە جاتىر. ال، تاۋەلسىز قازاقستاندا ءبىزدىڭ تانۋىمىز ول – پاتشا، پاتشازادا. ساق زامانىندا بىزدە مەملەكەت بولعان. ەلتاڭباداعى قاناتتى، ءمۇيىزدى قوس پىراق نەدەن الىنعان؟ ول – «التىن ادامنىڭ» تاجىنەن تابارىك. ءتاجدى كىم كيەدى؟ – پاتشا كيەدى. ال پاتشا نەگە كيەدى؟ – مەملەكەتى ءۇشىن، مەملەكەتىنىڭ بولعاندىعى ءۇشىن. ءبىز ساق كەزىندە مەملەكەتتىك دارەجەدە بولدىق دەگەن ءسوز. ال ونى قازىرگى تاپسىرشىلەر ءتۇرلى نارسەنى تاۋىپ الىپ تۇسىندىرگىسى كەلەدى. مەكتەپتەردە رامىزدەرىمىزدى ءار ءتۇرلى تۇسىندىرەدى. رامىزدەر – رۋحاني مادەنيەتىمىزدىڭ كورىنىسى بولعان زاتتاي دەرەكتەردى سويلەتىپ وتىرىپ جاسالعان. رۋحتى كوتەرەر رامىزدەن باستاپ قولعا الۋ كەرەك. بۇل ۇلكەن شارۋا.
سوندىقتان اتا مۇرانى، كونە مۇرانى قازاقتىڭ ءيىسى شىعىپ تۇراتىنداي دۇنيە ەتىپ، ءتۇسىندىرۋدىڭ جولى دا، ءجونى دە بار. مەنىڭ بۇگىنگى دوكتور، كانديدات عالىمداردان ءۇمىتىم جوق. ونىڭ قورعاۋداعى يدەولوگياسى، ۇستاعان «تۋى» بولەك. ءدال وسى كۇنى رۋحاني قازاقيلىق تۇرعىدا ديسسەرتاتسيا قورعالعان جوق. مەن ناعىز قازاقتىڭ جانىن، تاريحىن ءتۇسىندىرىپ بەرە الاتىن ديسسەرتاتسيانى 10 جىلدان كەيىن كۇتەمىن.
«مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا ەسىكتە ساق بابالارىمىز جاتقان ەسكى قورعان – قورىق-مۇراجايدا جۇمىس جاسايمىن. مەن ءۇشىن بۇل – ۇلكەن عيباداتحانا. بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن بابالارىنا تاعزىم ەتەتىن عيباداتحانا بولۋ كەرەك. تۋريستەر ءۇشىن تۋريزم، قازاقتار ءۇشىن عيباداتحانا. مەن وسىمەن اينالىسىپ جاتىرمىن. ول جەرگە بارعاندا ۇرپاقتارى بابالارىنا دۇعاسىن وقىپ كەتۋى كەرەك. مىنە، ۇرپاق ساباقتاستىعى دەگەن. بابالارىمەن ماقتانۋ كەرەك ولار.
ساۋالنامانى دايىنداعان
داۋرەن سەيىتجانۇلى
«ءۇش قيان».
