Bizdiń eskertkishter nege «sóılemeıdi»?

3680
Adyrna.kz Telegram

Tarıhshy Manash Qozybaev táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda: «Halyqtyń tarıhı sanasyn oıatý – bizdiń paryzymyz. Biraq, biz osy baǵytta halyqtan tym uzap, asyǵys ketip bara jatqan sııaqtymyz», – dep edi. Al, búginde tarıhshy, arheologtar myńdaǵan tarıhı-mádenı eskertkishterdi tapty, zerttedi. Áli tabylmaı, ne zerttelmeı jatqany qanshama?! Qazir de mádenıetimizdi tarıhı eskertkishter negizinde tanýdyń múmkindigi týdy. Eski jádigerlerdi sóılete bilsek, rýhanı tarıhymyzdy da bilgen bolar edik. Al, bizdegi tabylǵan nebir keremet eskertkishter áli «sóılemeı» jatyr. «Tas kereń», «mylqaý» sııaqty. Al, siz aryǵa barmaı Reseıdiń mýzeılerine bara qalyńyzshy, «saırap» turady. Ony jasaǵan kim? Qandaı kúsh osyndaı keremet qylǵan? Ol halyqtyń rýhy qandaı edi sol kezde? Altyn kıim kıgizip, batyr qylǵan ne kúsh? Osy sııaqty kóptegen suraqtar sheshimin tappaı, biz, ásirese jas urpaq óz mádenıetin jatsynýdy qoımas. Al, endi oǵan jan berip, Manash aǵamyz aıtqandaı halyqtyń ıgiligine, kádesine jaraıtyndaı qylyp, qalaı “sóılete” alamyz? Mine, osy saýaldardy arheolog, tarıhshy ǵalymdar men jazýshyǵa qoıyp, talqyǵa saldyq. Qurmetti oqyrman, siz de óz oıyńyzdy ortaǵa salyńyz.

Cerik ÁJIǴALI,
Sh.Ýálıhanov atyndaǵy tarıh jáne etnologııa ınstıtýty etnologııa bóliminiń meńgerýshisi, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor:

– Arheologtardyń, tarıhshylardyń altyn tabýy, izdeýi mindetti emes, qarapaıym artefaktiler tapsa da ǵylymı júıeleý kerek. Biraq bulaı jasaý azaıdy. Qazaqstannyń batysyn ǵana alsaq, Aral-Kaspıı óńirinde myńdaǵan qazaq eskertkishteri bar. Bir ǵana Shopan-ata jerasty meshitiniń aınalasynda kózge kóriner eki myńdaı eskertkish kezdesedi. Al, Batys Qazaqstan, Mańǵystaý, Aqtóbe, Atyraý aımaqtarynda 100 myńnan astam tarıhı eskertkish bar.
Biz eń aldymen qazaqtyń eskertkishterine kóńil bólýimiz kerek. Búginde qazaqtyń eskertkishtanýy degen salany damytý úshin baǵdarlama daıyndap jatyrmyz. Ol úsh saladan: memorıaldyq, dinı ǵuryptyq arhıtektýrasy (saǵana tam, meshit, medrese, kúmbez, qulpytastar, qabirtastar t.b.), 19, 20-shy ǵasyrdyń basynda paıda bolǵan qazaqtyń dástúrli qystaýlary, arab árpimen jazylǵan eskertkishterdiń qazaq tilindegi epıgrafıkasy (mysaly, áýlıelerdiń jatqan jerin tabýǵa qajet). Bular áli zerttelmeı keledi. Zırattar men qystaýlar Qazaqstannyń terrıtorııasyn, memlekettiligin dáleldeıtin belgi. Sondyqtan biz solardy zertteýimiz, esepke alýymyz kerek.
«Mádenı murada» eń ózektisi – qazaqtyń eskertkishtanýy. Búginde qanshama eskertkishter joıylyp, buzylyp bara jatyr. Sol sebepti memlekettik deńgeıde qorǵaý kerek. Zattaı derekter – mádenıetimizdiń kórinisi, órkenıettiń belgisi. Arqa jáne batystaǵy eskertkishter qazaqtyń zamanynda órkenıetti el bolǵanyn dáleldeıdi. Sondyqtan, bul – ıdeologııalyq úlken másele. Bizdiń dalada kóshpelilik bıik mádenıet boldy. Buny otyryqshy mádenıetke qoıylatyn talap turǵysynan baǵalamaýymyz kerek. Kıiz úı qurylysy, dombyra, qobyz, mal sharýashalyǵy, oı erkindigi, aqparattyq mádenıet – qazaq jáne onyń babasy týdyrǵan dúnıeler. Álemdik órkenıetke qazaq osyndaı ozyq úles qosqan. Biz, qazaqtar – uly Dala órkenıetiniń muragerimiz. Biz sonaý Móde shanıýıden bastap kele jatqan tarıhymyzdaǵy dástúrlerdi júregimizde saqtaýymyz kerek.

Sádýaqas AǴYTAEV,
«Qazqaıtajóndeý» respýblıkalyq-memlekettik kásipornynyń ǵylymı-zertteý jobalaý fılıalynyń dırektory:

– Negizinde, tabylǵan nárseniń bári ǵylymı turǵyda zerttelip bolǵan joq. Bul proess áli bitken joq. Óıtkeni onda jasalǵan materıaldardyń tehnologııasy, ondaǵy stılıstıkalyq burynǵy istelingen basqa kıimdermen baılanystylyǵy, bizdiń tarıhymyzda alǵan orny degen máselelerdiń barlyǵy ashylǵan joq. Bul salada jumys isteıtin mamandardyń qolyna ol tıgen joq. Qazirgi kúni sizderdiń kórip otyrǵandaryńyz tek qana restavratorlardyń jerden taýyp alyp, ǵylymı turǵydan qalpyna keltirilgen modeli ǵana.
– Al, onyń ıdeologııalyq nasıhaty qatar júrýi tıis emes pe?
– Qatar júrýi múmkin emes. Óıtkeni materıal áli eshkimniń qolyna tıgen joq. Ekinshiden, ol materıal kitapqa túskennen keıin taratylǵan joq. Onyń tehnologııalyq jaǵy áli ashylyp jazylǵan joq. Oǵan bir jaǵynan memlekettik turǵydan suranys bolýy da kerek. Aqsha bólinip, onyń tehnologııasyn, stılıstıkalyq baılanystylyǵyn jazyńdar, onyń negizi qaıdan shyǵady, qaıda aparady, birimen-biri qalaı baılanysty, birinshisi qaısysy, ekinshisi qaısysy, qaısysy qaı taıpaǵa tán degen máselelerdiń áli basy ashylǵan joq. Sondyqtan da eldiń arasyna áli taralmaı jatyr.
– Bul qansha jylǵa sozylýy múmkin?
– Buryn keshendi ınstıtýttar boldy ǵoı. Quramynda barlyq mamany bar. Qazir munymen aınalysatyn mekemelerdiń barlyǵy «ýzkıı speıalıster». Hımıkterdiń janynda birde-bir tarıhshy, restavrator, arheolog joq. Endi bul materıal ekinshi bir mekemeniń qolyna túsýi kerek. Ol úshin memlekettik suranys kerek, bolmasa, talap qoıylýy kerek. Aqshasyn bólip, «mynany búıt!» deýi kerek. Burynǵy keshendi ınstıtýttar joǵalyp, jekelegen mekemelerdiń paıda bolǵanynyń kesiri. Bul ınstıtýttyń quramynda 170-200 adam bolady. Materıal barlyq bólimge birdeı túsedi. Aqparat jatpaıtyn, birden tarap otyratyn. Qazir bireýdiń dúnıesin ol bitirmeıinshe, baryp ala almaısyń.
– Osynyń saldarynan kenje qalyp jatqan joqpyz ba?
– Árıne, kenje qaldyq. Óıtkeni búgingi tańda nasıhattalatyn nárseler kóp. Mysaly, bizdi kóshpendi-kóshpendi dep aıta beredi. Qazaqtyń 4 myń jyl buryn qalalar salǵanyn eshkim bile bermeıdi. 3 myń jyl buryn Syr boıynda úsh qabatty júzdegen qalalar bolǵan. Ony da nasıhattap jatqan joqpyz. Qazir málimet almasý qıyndap ketti. Onyń ústine, ǵalymdar men bylaı dep edim, sony paıdalanypty degen ókpe-renish te bar. Bulaı bolmaýy kerek. Áńgime halyqtiki. Maman ǵylymı turǵydan dáleldep ashyp berdi me, solaı tarap ketýi kerek. El tezirek óziniń rýhanı dúnıesin tanýy kerek. Tezirek taralýyn talap etýi kerek. Onymen aınalysatyn mınıstrlikterdiń birden-bir jumysy.

Marat SEMBI,
tarıhshy:

– Buryn da, qazir de eskertkishter jaqsy zerttelgen, kóp ashylǵan. Halyqqa keń taramaǵany jýrnalısterdiń kinási. Óıtkeni, sender sol tarıhshylardyń, arheologtardyń jumystaryn túsindirip, aıtyp, jarııalasańdar, onda halyqqa jetedi. Ǵylymı eńbekter kishkentaı tırajben shyǵady. Jáne ony oqıtyndar ǵalymdar ǵana. Al, qoǵamdyq, tanymdyq gazetter myńdaǵan tırajben taralady. Ony myńdaǵan adam oqıdy. Sebep sonda.
– Al, sizder jýrnalıstermen qanshalyqty baılanystasyzdar?
– Ózińdeı jýrnalıst kelip, “Marat aǵa, aıtyp berińizshi” demese, júre beremiz.
– Tarıhshy, arheolog mamandardyń tarapynan osyny bilse eken dep, birinshi jarııalaýǵa umtylý, talpyný joq pa?
– Onda mynadaı problema bolyp tur. Ǵalym eńbegin ǵylymı-tanymdyq jýrnalǵa berip qana qoıady da, basqaǵa mán de bermeıdi. Jýrnalısterdiń ózi belgili bir salany ǵana jazady. Sol mádenıet, tarıh salasyn jazatyndar, kóńil bólip júrgender jazady. Qazir tarıhshylardyń ózderi de azaıyp barady. Keńes úkimeti kezinde sondaı materıaldar ǵylymı-tanymdyq serııamen myńdaǵan tırajben jaryq kóretin. Qazaqstanda ondaı janr qalyptasqan joq. Qarapaıym halyq ǵalymdardyń ne istep jatqanynan habarsyz.

Tólen ÁBDIK,
jazýshy:

– Óziniń ótkenin, tarıhyn zertteý arqyly tarıhı sana qalyptasady. Áýeli tarıhı sana, sosyn ulttyq sana qalyptasady. Ulttyń ózin-ózi tanýy arqyly ulttyq sana qalyptasady. Jerimizde qundy tarıhı jádigerler jeterlik: Mańǵystaýdaǵy Beket ata meshiti, Atyraýdaǵy Saraıshyq qalasy jáne sol sııaqty batys aımaqtarda jaqsy saqtalǵan kóne qypshaq mádenıeti. Tarıhı zertteý jumystary, tabylǵan arheologııalyq zattardy durystap túbegeıli zertteý arqyly tarıhı sanany qalyptastyrýǵa bolady dep oılaımyn. Sosyn baryp ulttyq ıdeologııany saralaý kerek. Qaraǵandydan jaqynda «Altyn adam» tabyldy. Qostanaı men Chelıabınskiniń shegarasynda Arqaıym degen kóne qala bar, ony reseılik ǵalymdar basqalaı zerttep júr. Al, Narymbetova degen tarıhshynyń sol qalanyń ertedegi túrkilerdiń qalasy ekenin dáleldegen monografııasy jaryq kórdi. Mine, osyndaı tushymdy jáne dáleldi zertteýmen mádenıetimiz tanylady, moıyndalady. Al osy sekildi zertteýlerdiń bári shashyrap jatyr. Osylardy jınaqtap, júıelep koneptýaldy dúnıe jazý, aıtý kerek. Bir nárseni taýyp alyp, maqtanshaqtyqqa urynyp, ne qurǵaq jarnamalap, taza ıdeologııa dep ótirikti shyndaı qylyp, jalaýlatyp jazý durys emes, budan el damymaıdy.
Tabylǵan tarıhı zattardy sóılete bilý, onyń tarıhı tereńine úńilip, ıa bolmasa, álemdik tarıhpen salystyryp zertteý degen – úlken nárse. Sondyqtan tarıhı eskertkishterdi zerttegende shynaıy, asyp ta, tasyp ta, kemshin de túspeı, dáleldi zerdeleýge tyrysýymyz kerek. Atoılaýdyń qajeti joq. Tarazymyz túzý bolý kerek, ár zattyń týra dáleli bolmasa, eshqashan jáne eshkim moıyndamaıdy…
Tarıhı zertteýlerdiń halyqqa jetpeı jatatyny ras. Biraq kóp jazýshylar tarıhı taqyrypty jazyp júr. Jazýshylardyń bul jazǵanynan zııan joq. Olar aıta biledi, jetkize biledi. Sondyqtan bar tarıhty kórkemdep jetkizýde ádebıettiń róli úlken. Qoıshyǵara Salǵarauly, Ábish Kekilbaev syndy jazýshylar tarıhı máselede qalam tartty, sondaı-aq Ánes Saraıdyń «Noǵaıly» degen kitaby óte keremet. Tarıhshylardyń bulaı jazǵanyn kezdestirgen emespin. Jalpy, tarıhta fantazııa da bolýy kerek.
Árıne, tarıhty zerttegende artyq, kem ketetini de bolady, biraq mádenıet damyp, kóterilgende bir arnaǵa túsedi. Rýhanı tarıhymyzdy jetkize almaı jatqanymyz da ras. Arǵy túgili, beridegi Alash tarıhyn durys zertteı almaı jatyrmyz. Arǵy tarıhty bilmeı búgingi tarıhty bilý múmkin emes. Sondyqtan tek dáleldi zertteý kerek.

Bekmuhambet NURMUHAMBETOV,
Esik qalasynan tabylǵan eń birinshi «Altyn adamdy» zerttegen tuńǵysh arheolog:

– Bizdiń ata muramyzdyń búginge deıingi sabaqtastyǵy kem degende 5 myń jyl. Zattaı mádenıet kórinip turady. Sol 5 myń jyldan búgingi aralyqqa deıin muralardy jalǵasań, urpaq sabaqtastyǵy men tarıhymyzdyń arqaýy úzilmegendigi kórinip turady. Bul – anyq. Al muny ózimizdiń rýhanı dúnıemizge paıdalana almaı jatyrmyz. Sebebi, otarlyq qamyttan qutylǵanymyzǵa 20 jyl boldy. Mine, sodan beri ǵana qolǵa alyp jatyrmyz. Biz qoldaǵy bardyń mánin ashyp aıta almaı kelgenbiz.
Mysaly, «Altyn adamdy» tanýdy aıtady. Onyń tereń, mándi tarıhy bar. Osy ýaqytqa sheıin keıbireý eski ádetpen «Esik jaýyngeri» dep kele jatyr. Al, táýelsiz Qazaqstanda bizdiń tanýymyz ol – patsha, patshazada. Saq zamanynda bizde memleket bolǵan. Eltańbadaǵy qanatty, múıizdi qos pyraq neden alynǵan? Ol – «Altyn adamnyń» tájinen tábárik. Tájdi kim kıedi? – Patsha kıedi. Al patsha nege kıedi? – Memleketi úshin, memleketiniń bolǵandyǵy úshin. Biz saq kezinde memlekettik dárejede boldyq degen sóz. Al ony qazirgi tápsirshiler túrli nárseni taýyp alyp túsindirgisi keledi. Mektepterde rámizderimizdi ár túrli túsindiredi. Rámizder – rýhanı mádenıetimizdiń kórinisi bolǵan zattaı derekterdi sóıletip otyryp jasalǵan. Rýhty kóterer rámizden bastap qolǵa alý kerek. Bul úlken sharýa.
Sondyqtan ata murany, kóne murany qazaqtyń ıisi shyǵyp turatyndaı dúnıe etip, túsindirýdiń joly da, jóni de bar. Meniń búgingi doktor, kandıdat ǵalymdardan úmitim joq. Onyń qorǵaýdaǵy ıdeologııasy, ustaǵan «týy» bólek. Dál osy kúni rýhanı qazaqılyq turǵyda dıssertaııa qorǵalǵan joq. Men naǵyz qazaqtyń janyn, tarıhyn túsindirip bere alatyn dıssertaııany 10 jyldan keıin kútemin.
«Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda Esikte saq babalarymyz jatqan eski qorǵan – qoryq-murajaıda jumys jasaımyn. Men úshin bul – úlken ǵıbadathana. Búgingi urpaq úshin babalaryna taǵzym etetin ǵıbadathana bolý kerek. Týrıster úshin týrızm, qazaqtar úshin ǵıbadathana. Men osymen aınalysyp jatyrmyn. Ol jerge barǵanda urpaqtary babalaryna duǵasyn oqyp ketýi kerek. Mine, urpaq sabaqtastyǵy degen. Babalarymen maqtaný kerek olar.


Saýalnamany daıyndaǵan
Dáýren SEIITJANULY

«Úsh qııan».

 

Pikirler