ەلدىڭ برەندىنە اينالاتىن دۇنيە ءالى تۋعان جوق

3184
Adyrna.kz Telegram

ماسەلە  ەسكەرتكىشتەر تۋرالى. قولادان قۇيىلىپ، تاستان ءورىلىپ جاسالعان الەمدىك ءمۇسىن ونەرىنىڭ  عاجايىپ تۋىندىلارى  قاي ەلدىڭ  دە تولقۇجاتى ىسپەتتى. «مەن ءمارمار كەسەگىن قولىما الىپ وتىرىپ، ارتىق جەرىن سىلىپ تاستايمىن»، دەپ فرانتسۋزدىڭ اتاقتى ءمۇسىنشىسى وگيۋست رودەن ايتپاقشى، تاستاردى سويلەتۋ — ونەر قۇدىرەتىنىڭ بەلگىسى. ەۋروپانىڭ ەجەلگى قالالارىنىڭ قايسىسىن الساڭىز دا ەرتەدەن كەلە جاتقان تاس مۇسىندەر ساۋلەتتى سارايلاردىڭ، عاجايىپ عيماراتتارمەن بىتە قايناسىپ، سونداي ءبىر اسقاق، ايبارلى سيپات بەرەدى.

حاس شەبەرلەردىڭ قولىمەن جاسالعان ونەر تۋىندىلارى سول ەلدىڭ بولمىس-ءبىتىمى مەن تاريحىنىڭ تەرەڭ تامىرلارىن پاش ەتىپ،  وتكەن كۇندەردىڭ بۇلجىماس كۋاسىندەي تاككاپار، ماڭعاز كورىنەدى.

لوندون، پاريج، پراگا، ۆەنا، ريم… ارقايسىسىنىڭ سيپاتىن جەكە دارا اشىپ تۇرعان دۇنيەلەر قانشاما؟!  ەسكەركىشتەر ارقىلى  ەلدى تانيسىڭ. ماسەلەن، امەريكا دەسە «تاۋەلسىزدىك»  مونۋمەنتى  كوز الدىڭا كەلەدى. پەتەربۋرگ دەسە، «مىس سالت اتتى» ويعا تۇسەدى.  «ەيفەل مۇناراسى مەن ەليسەي قاقپاسى ارقىلى پاريج ەلەستەيدى. عاسىرلار قويناۋىنان سىر شەرتەتىن ريم ەسكەركىشتەرى تۋرالى اڭگىمە باسقا.  ءمۇسىن مەن ساۋلەت ونەرىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى سوندا، ۋاقىتتى دا تاستاي قاتىرىپ، كەلەشەك ءۇشىن ساقتاپ قالعانداي.

وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىنىڭ وتكەن عاسىرداعى جازۋشىسى ۋيليام پلومەردىڭ  جاقسى ءسوزى بار. «پاتريوتيزم — ءمۇسىنشىنىڭ باستى توقتامى»، دەيدى ول.  بۇدان ارتىق نە دەۋگە بولادى؟ ءمۇسىنشى  نەمەسە ساۋلەتشى ەلگە-جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن جۇرەك سۇزگىسىنەن، جان-دۇنيەسىنىڭ  تەرەڭ تۇكپىرىنەن ەكشەپ وتكىزە السا، جاساعان دۇنيەسىنە جان بىتەدى، ونەردىڭ بويىنا قان جۇگىرەدى. وتكەن عاسىرلارداعى ەۋروپالىق ساۋلەت جانە ءمۇسىن ونەرىنىڭ شەبەرلەرى ءدال وسى تۇرعىدا  ەرەكشە پاتريوت بولعان با دەيسىڭ. سونىڭ وزىندە ەۋروپالىقتار ونەرگە سىن كوزبەن قارايدى.

«جيۆوپيس پەن ءمۇسىن — تاستاندى بالالار سياقتى. ولاردىڭ اناسى ولگەن، اناسى — ارحيتەكتۋرا. ءتىرى كەزىندە ولاردىڭ ماقساتتى  ورنى مەن كوڭىلگە قونبايتىن تۇستارىن كورسەتىپ وتىراتىن»

بۇل ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن فرانتسۋز اقىنى پول ۆالەريدىڭ ءسوزى. ساۋلەت ونەرىنىڭ  تىزگىنى بوساڭسىعان ءبىر ءساتىن قالت جىبەرمەي قاعيدات ەتكەن.

مۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ وتىرمىن.  ەۋرازيا كەڭىستىگىندە كوسىلىپ جاتقان ەجەلگى ساق دالاسىنىڭ، بۇگىنگى  بايتاق قازاقستاننىڭ برەندىنە اينالعان قانداي ەسكەرتكىش بار؟ دەگەندە، توسىلىپ جەرگە قارايدى ەكەنبىز. «بىزدە ونداي دۇنيە تۋعان جوق» دەدى  بەلگىلى ءبىر سۋرەتشى. نەگە ولاي؟  قالىبى مەن الىمى كەلىسسە  قازاقتى عالامعا تانىتاتىن،  تولاعاي تاقىرىپقا ارقاۋ بولارلىق تالاي دۇنيە جاتىر. امال قانشا، سوعان ءتىسىمىز باتپايدى، ءىسىمىز شالاعاي شىعادى. بۇل جەردە  شىنىن ايتۋ كەرەك، ساۋلەتشىلەر مەن مۇسىنشىلەردىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرى، ونەردىڭ وسى ەكى سالاسىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگى  جەتىسپەي جاتادى. جەكەلەگەن تاماشا تۋىندىلاردىڭ بارى راس. بىراق ولاردىڭ سىرت كوزدىڭ جاۋىن الاتىن اسقاق تا تۇلعالى،  سيمۆولدىق  مارتەبەلى سيپاتى جوق. سوندىقتان دا  ساۋلەت جانە ءمۇسىن ونەرىنىڭ تۋىندىسى رەتىندە ولار ارقىلى قازاقستاندى ەلەستەتۋ قيىن.

قالالارىمىزدا بىرىنە ءبىرى ۇقساس، ەگىز ەسكەرتكىشتەردەن اياق الىپ جۇرە المايسىز. بىرىمەن-ءبىرى بايلانىسى جوق جەرگىلىكتى ساۋلەتشىلەر مەن مۇسىنشىلەر جاساعان دۇنيەلەردەن شىعارماشىلىق تىڭ يدەيا تابا كورىنبەيدى. قاي جەرگە بارساڭىز دا ات ۇستىندە نايزا ۇستاپ قاراۋىل قاراپ تۇرعان باتىر بەينەسى  الدان شىعادى. قيمىل، قوزعالىس جوق. سونشالىقتى سۇرعىلت، سونشالىقتى  جاساندى، جانسىز.

ەسكەرتكىشتەردەن رۋح قۇدىرەتى سەزىلمەيدى. اتا جاۋىمەن ارىستانشا الىسىپ،  قازاق ساحاراسىن  نايزانىڭ ۇشى، بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاپ قالعان  بابالارىمىزدىڭ ايباتتى دا ايبارلى بەينەسىن قانشا ىزدەسەڭ دە تابۋ قيىن. ات ۇستىندە  قوي جايىپ جۇرگەن ادام قۇساپ قالقيىپ، سۇلەسوق  وتىرعان باتىرلارىمىزدىڭ تۇلعاسىن كورگەندە قارنىڭ اشادى. اپىرىم-اۋ، مۇسىنشىلەرىمىزدىڭ قيال قۇسى سونشالىقتى نەگە تارىلىپ كەتكەن دەگەن وي ساناعا ەرىكسىز كەلەدى.

ماسەلەن، سەمەي قالاسىنداعى تەمىر جول ۆوكزالىنىڭ الدىنا وسىدان ەكى جىل بۇرىن قويىلعان قابانباي باتىر ەسكەرتكىشىن  ونەر تۋىندىسى دەۋگە اۋزىڭ بارمايدى. تۇركىمەننىڭ «اقالتەكەسى» سياقتى جىپتىكتەي ات ۇستىندە ۇزەڭگىگە اياعى ارەڭ جەتىپ وتىرعان جاربيعان   ادام تۇلعاسى قاھارىنان قاس دۇشپانى قايمىعاتىن ەر قابانباي دەسەك، بابامىزدىڭ ارۋاعىن قورلاعان بولىپ شىعار ەدى.  باتىردىڭ بەينەسى ەل اۋزىندا ايتىلىپ جۇرگەن جىرلاردا ەكى تىزەسى اتتىڭ قۇلاعىنا جەتەتىن، قاباعى قالىڭ سۇستى كىسى رەتىندە سۋرەتتەلەدى. قۋباس ات تا تالاي شايقاستان جال-قۇيرىعى سۇيىلعان، نە ءبىر قاندى جورىقتا بولدىرۋدى بىلمەگەن بەلدى قاس تۇلپار  رەتىندە اڭىزعا اينالعان. مىنا ەسكەرتكىشتە ۇرپاقتان ۇرپاققا ۇران بوپ جەتكەن قابانباي باتىردىڭ  ارۋاقتى تۇلعاسى جوق.

بۇل رەتتە استانا قالاسىنا بيىل ورناتىلعان بوگەنباي باتىر ەسكەرتكىشى ءبىرشاما ءساتتى شىققان. جەر تارپىعان  ەسىكپەن توردەي  اقجولتاي تۇلپار مەن سوڭىنان ەرگەن قالىڭ قولعا «اتتان!»  دەپ جار سالىپ تۇرعان ءباھادۇردىڭ  شامىرقانعان بۋراداي  رۋحتانعان تۇلعاسى جورىققا اتتانار كەز تۋعانىن سەزدىرەدى. ءمۇسىنشى ادامنىڭ  جۇرەگىن شىم ەتكىزەر  قاس قاعىم ءساتتى  تاپ باسىپ، قيىمىل ۇندەستىگىن ادەمى كورسەتە بىلگەن. تەك وكىنىشتىسى سول، باتىر ەسكەرتكىشى لايىقتى ورنىن تاپپاعان. ەكى بىردەي  كوپقاباتتى ءۇيدىڭ تاساسىندا، جول جيەگىندەگى شاعىن عانا الاڭقايعا قويىلعان ەسكەرتكىش بار ايبىنىن كورسەتىپ تۇعان جوق. ساۋلەت پەن ءمۇسىن ونەرىنىڭ اتتاس زاريادتتارداي قابىسپاي تۇرعان تۇسى وسى جەر.

القيسسا، سونىمەن ماقالامىزعا وزەك بولاتىن ماسەلەگە ەندى كەلدىك. وزەك بولاتىن ماسەلە ول — جاڭا استانامىزدىڭ ەسكەرتكىشتەرى قانداي، ەلوردا نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى دەگەن تۇرعىدا اڭگىمە ءوربىتۋ. بۇل ورايدا ماسەلەگە قاراپايىم حالىقتىڭ دا، مامان ءمۇسىنشىنىڭ دە، ساۋلەتشىنىڭ دە كوزىمەن قاراپ كورەيىك. استانانىڭ ساۋلەت ونەرى ءسوز جوق جاڭا زامانعى وزىق دۇنيەلەرىمەن ەرەكشەلەنەدى. وزىندىك دارا كەلبەتى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ەلوردامىزدىڭ  كوك تىرەگەن، الۋان ءتۇرلى ۇلگىدەگى ۇيلەرى، ءبىر-بىرىمەن  ۇيلەسىم تاپقان بىراق بىرىنە-ءبىرى ۇقسامايتىن عيماراتتارى شىن مانىندە  كوزدىڭ جاۋىن الادى. سول جالپى اسەمدىككە «توننىڭ ىشكى باۋىنداي» جاقىن، جاراساتىن ەسكەرتكىشتەردىڭ  جوقتىعى  قالا كوشەلەرىن ءبىر ءتۇرلى جالاڭ،  جۇپىنى  كورسەتىپ تۇر. بۇل پىكىرمەن ءباز بىرەۋلەر كەلىسەر-كەلىسپەس، ماسەلە وندا ەمەس. ماسەلە، اتاعىن الەم تاني باستاعان استانامىزعا كەلگەن قوناقتار كوز توقتاتارلىق،  ۇلتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن بولمىسىن تانىتاتىن   شىنايى ءمۇسىن ونەرى تۋىندىلارىنىڭ، كەشەندى، كەسەك دۇنيەلەردىڭ بولماۋىندا جاتىر.

ەگەر ناقتىلاپ ايتار بولساق، «وتان-انا» ەسكەرتكىشىنەن وزگە  «بىزدەردە مىناداي بار، مىناداي بار» دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق ەشتەڭە كوزگە كورىنە قويمايدى.  تەك وسى ەسكەرتكىشتە عانا ايبىندىلىقتىڭ، ەڭسە تىكتەتەر رۋحتىڭ بەلگىسى بار، مازمۇن مەن ءمان بار. بۇرىنعى ورتالىق الاڭداعى كوكبورى مىنگەن بالا بەينەسى، رەسپۋبليكا داڭعىلىنان قالانىڭ جاڭا بولىگىنە وتەتىن قازىر جوندەلىپ جاتقان ەسكى  كوپىردە بولعان  جولبارىستار ءمۇسىنى كەلىستى-اق دۇنيەلەر، بىراق شاعىن.   جالپى ەكزوتيكا ءۇشىن جاسالعان مۇسىندەر  بارشىلىق. بىراق سولاردىڭ ءبارى ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان رۋح جۇگىن كوتەرە المايدى.

سوڭعى كەزدەرى  ەسىل ۇستىنەن سالىنعان كوپىرلەردىڭ ءتورت بۇرىشىنا، بيىك تۇعىرلارعا  جانۋارلار ءمۇسىنى ورنالاستىرىلدى. يدەيا جاقسى-اق.  حالىق قازىردىڭ وزىندە ولاردى «تۇلپار كوپىر»، «بۇعى كوپىر»، «ارقار كوپىر» اتاپ الدى. وكىنىشكە قاراي، ورناتىلعان ءمۇسىننىڭ ءبارىن بىردەي شىنايى ونەر دەۋگە كەلمەيدى.  اقوردانىڭ جانىنان وتەتىن كوپىردەگى ارقار دەپ جاسالعان ءمۇسىن كەڭەس ۋاقىتىندا اۆستراليادان اكەلەتىن جۇندەس مەرينوس قوشقارلاردى ەسكە تۇسىرەدى. تاۋ مەن تاستا، قيا-جارقاباقتارعا ەركىن ورمەلەپ، تاكاپپار  تۇلعاسى قورعاسىننان قۇيعانداي بولىپ شىڭ باسىندا تۇراتىن ارقاردىڭ قۇلجاسى قانداي بولاتىنىن ءمۇسىنشى بىلمەگەن-اۋ شاماسى. ايتپەسە، اياقتارى قىپ-قىسقا، اتان جىلىكتى ارقار بولماسى تۇسىنىكتى.

ساۋلەتشىلەر مەن سۋرەتشىلەر اراسىندا ەلدىڭ تاريحىن تەرەڭنەن ىندەتە زەرتتەپ، تانۋ تۇرعىسىندا بايلانىس جەلىسى، ورتاق پىكىرگە كەلەتىن ءتۇپ قازىعى بايقالمايدى. تۋرا وسى نەگىزدە ۇلكەن كەلەلى كەڭەس كەرەك سياقتى. وعان جازۋشىلار دا، تاريحشىلار دا، عالىمدار دا قاتىسىپ،  قويىلاتىن ءمۇسىن مەن ەسكەرتكىشتەر مازمۇنىن بايىتاتىن ورتا جاساقتاپ جاتسا، ەلباسىنا دا، ۇكىمەتكە دە ۇسىنىسپەن شىعاتىنداي ساليقالى ورگان بولسا، ءسوز ەتىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ قارىن اشتىرار جۇپىنى تۇستارى  بولماس ەدى. ارينە، مۇنداي  كەڭەس  قوعامدىق نەگىزدە جۇمىس ىستەيدى.

جالپى قالالارداعى ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقساپ كەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى — سۋرەتشىلەرىمىز بەن مۇسىنشىلەرىمىزدىڭ كوپشىلىگى العاشقى كەزدە كەڭەس تاربيەسىنىڭ اسەرىمەن قازاق تاريحىنا دەندەپ ەنە الماي،  سونىڭ سالدارىنان  سيپاتى مازمۇنعا ساي كەلمەيتىن دۇنيەلەر تۋىندادى.

— ويۋلى شاپان مەن حاندار كيەتىن ايىر قالپاق كيگىزىپ، مىنە، مىناۋ قازاق دەۋگە دايىن تۇراتىن مىنەز قالىپتاستى. تاريحقا ۇڭىلسەڭىز حان كيەتىن قالپاقتى وزگەلەر كيمەگەن. بيلەر وزىندىك ۇلگىدەگى باس كيىمدى پايدالانعان. سوعان قاراپ كىمنىڭ قانداي دارەجەسى بارى انىقتالعان عوي. قازىر ويىن-تويلاردا حان قالپاعىن ەكىنىڭ بىرىنە كيگىزىپ، مارتەبەسىن دە، قاسيەتىن دە كەتىرىپ تاستادى، — دەيدى بۇل تۋرالى استانا قالالىق سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى امان بورانباەۆ.

راسىندا، نە نارسەنىڭ دە تاريحي ءبىتىم-بولمىسى، ىشكى سىرى، وزىندىك ناقىش-بوياۋى بولادى. سونى سىرتقا شىعارا الماي،  بەتىن جىلتىراتىپ قانا ءىستى  بىتتىگە ساناۋعا بولمايدى.  وكىنىشكە قاراي، بىزدە وسىنداي ولقى دۇنيەلەر كوپ كەزدەسەدى. تەك سوڭعى كەزدەرى عانا ساۋلەتشىلەر مەن مۇسىنشىلەردىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزعا ءۇڭىلىپ، ءىستىڭ بەتىن بەرى بۇرۋعا دەگەن تالپىنىسى بايقالا باستاعانداي.

ماسەلەن، «اراي» پاركىندە  ەجەلگى  گۋن، ساق داۋىرىنەن بەرگى اتا-بابا مۇراسىن دارىپتەيتىن مۇسىندەر تۇر. زەر سالىپ قاراساڭىز، ءار كەزەڭنىڭ  وزىندىك بەلگىسى كورىنەدى.  قوڭىردىڭ ايتۋىنشا، ىسكە كىرىسپەس بۇرىن سۋرەتشىلەر تاريحي زەرتتەۋلەرگە دەن قويىپ، ساۋىت-سايماندار مەن قارۋ-جاراقتاردىڭ سيپاتىن زەردەلەگەن. ءار ساۋىتتىڭ  ەرەكشەلىگى مەن ورنى، اتقاراتىن قىزمەتى  ايقىندالعان. باتىردىڭ كيىمى قانداي، باتىر مىنەتىن ات قانداي؟!

قازاناتتتى باتىر مىنەدى، ارعىماقتى حان مەن بي مىنەدى. وسى جايدى بۇرىن مۇسىنشىلەر بىلمەگەن، ەندى  تاريحي ماعلۇماتتارعا قانىققان سوڭ  كوزدەرى اشىلدى.

نەگىزى   «بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ دەسەك تە»  ەلوردادا سوڭعى كەزدەرى قويىلعان «جانىبەك پەن كەرەي حان»،  اباي،  باۋىرجان مومىشۇلى، جامبىل جاباەۆ ەسكەرتكىشتەرىنە زەر سالىپ قاراساڭىز، ولقى تۇستارى كوزگە ۇرىپ تۇرادى. ءبىزدىڭ مۇسىنشىلەرىمىز  ادامنىڭ دەگە مۇشەلەرىنىڭ سايكەستىگىنە، قيمىل قوزعالىستىڭ شىنايىلىعىنا جەتكىلىكتى ءمان بەرە-بەرمەيتىن سياقتى. ءمۇسىن ونەرىندە ءار دەتال ۇلكەن رول اتقارادى. ول ادام سەزىمىنە اسەر ەتىپ سويلەپ تۇرۋى، ءومىردىڭ وزىندەي بولۋى كەرەك. اتالعان ۇلى ادامداردىڭ بەينەلەرىنە قاراپ تۇرعان قاراپايىم ادامدار تاراپىنان «انا جەرىن ءبۇيتىپ قويىپتى»، «مىنا جەرى دۇرىس ەمەس»، «دەنەسىنەن باسى ۇلكەن» دەگەن سياقتى سىن-ەسكەرپەلەر    ءجيى ايتىلادى. بۇل   ونەر تۋىندىسىنىڭ حالىق جۇرەگىنە جول تاپپاعانىنىڭ بەلگىسى.

ءبىر سوزبەن ەسكەركىشتەر — ەل رۋحىنىڭ ايبارى.. وعان اباي بولماسا،  رۋحىمىزدى جاسىتىپ الۋىمىز ابدەن مۇمكىن.


عابدۋل مەرقۇرمان،

«قوعام» سايتى

 

پىكىرلەر