Másele eskertkishter týraly. Qoladan quıylyp, tastan órilip jasalǵan álemdik músin óneriniń ǵajaıyp týyndylary qaı eldiń de tólqujaty ispetti. «Men mármár kesegin qolyma alyp otyryp, artyq jerin sylyp tastaımyn», dep franýzdyń ataqty músinshisi Ogıýst Roden aıtpaqshy, tastardy sóıletý — óner qudiretiniń belgisi. Eýropanyń ejelgi qalalarynyń qaısysyn alsańyz da erteden kele jatqan tas músinder sáýletti saraılardyń, ǵajaıyp ǵımarattarmen bite qaınasyp, sondaı bir asqaq, aıbarly sıpat beredi.
Has sheberlerdiń qolymen jasalǵan óner týyndylary sol eldiń bolmys-bitimi men tarıhynyń tereń tamyrlaryn pash etip, ótken kúnderdiń buljymas kýásindeı tákkapar, mańǵaz kórinedi.
London, Parıj, Praga, Vena, Rım… Árqaısysynyń sıpatyn jeke dara ashyp turǵan dúnıeler qanshama?! Eskerkishter arqyly eldi tanısyń. Máselen, Amerıka dese «Táýelsizdik» monýmenti kóz aldyńa keledi. Peterbýrg dese, «Mys salt atty» oıǵa túsedi. «Eıfel munarasy men Elıseı qaqpasy arqyly Parıj elesteıdi. Ǵasyrlar qoınaýynan syr shertetin Rım eskerkishteri týraly áńgime basqa. Músin men sáýlet óneriniń qudirettiligi sonda, ýaqytty da tastaı qatyryp, keleshek úshin saqtap qalǵandaı.
Ońtústik Afrıka respýblıkasynyń ótken ǵasyrdaǵy jazýshysy Ýılıam Plomerdiń jaqsy sózi bar. «Patrıotızm — músinshiniń basty toqtamy», deıdi ol. Budan artyq ne deýge bolady? Músinshi nemese sáýletshi elge-jerge degen súıispenshilik sezimin júrek súzgisinen, jan-dúnıesiniń tereń túkpirinen ekshep ótkize alsa, jasaǵan dúnıesine jan bitedi, ónerdiń boıyna qan júgiredi. Ótken ǵasyrlardaǵy eýropalyq sáýlet jáne músin óneriniń sheberleri dál osy turǵyda erekshe patrıot bolǵan ba deısiń. Sonyń ózinde eýropalyqtar ónerge syn kózben qaraıdy.
«Jıvopıs pen músin — tastandy balalar sııaqty. Olardyń anasy ólgen, anasy — Arhıtektýra. Tiri kezinde olardyń maqsatty orny men kóńilge qonbaıtyn tustaryn kórsetip otyratyn»
Bul HIH ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyrdyń basynda ómir súrgen franýz aqyny Pol Valerıdiń sózi. Sáýlet óneriniń tizgini bosańsyǵan bir sátin qalt jibermeı qaǵıdat etken.
Munyń bárin nege aıtyp otyrmyn. Eýrazııa keńistiginde kósilip jatqan ejelgi saq dalasynyń, búgingi baıtaq Qazaqstannyń brendine aınalǵan qandaı eskertkish bar? degende, tosylyp jerge qaraıdy ekenbiz. «Bizde ondaı dúnıe týǵan joq» dedi belgili bir sýretshi. Nege olaı? Qalyby men alymy kelisse qazaqty ǵalamǵa tanytatyn, tolaǵaı taqyrypqa arqaý bolarlyq talaı dúnıe jatyr. Amal qansha, soǵan tisimiz batpaıdy, isimiz shalaǵaı shyǵady. Bul jerde shynyn aıtý kerek, sáýletshiler men músinshilerdiń shyǵarmashylyq izdenisteri, ónerdiń osy eki salasynyń úılesimdiligi jetispeı jatady. Jekelegen tamasha týyndylardyń bary ras. Biraq olardyń syrt kózdiń jaýyn alatyn asqaq ta tulǵaly, sımvoldyq mártebeli sıpaty joq. Sondyqtan da sáýlet jáne músin óneriniń týyndysy retinde olar arqyly Qazaqstandy elestetý qıyn.
Qalalarymyzda birine biri uqsas, egiz eskertkishterden aıaq alyp júre almaısyz. Birimen-biri baılanysy joq jergilikti sáýletshiler men músinshiler jasaǵan dúnıelerden shyǵarmashylyq tyń ıdeıa taba kórinbeıdi. Qaı jerge barsańyz da at ústinde naıza ustap qaraýyl qarap turǵan batyr beınesi aldan shyǵady. Qımyl, qozǵalys joq. Sonshalyqty surǵylt, sonshalyqty jasandy, jansyz.
Eskertkishterden rýh qudireti sezilmeıdi. Ata jaýymen arystansha alysyp, qazaq saharasyn naızanyń ushy, bilektiń kúshimen qorǵap qalǵan babalarymyzdyń aıbatty da aıbarly beınesin qansha izdeseń de tabý qıyn. At ústinde qoı jaıyp júrgen adam qusap qalqıyp, súlesoq otyrǵan batyrlarymyzdyń tulǵasyn kórgende qarnyń ashady. Apyrym-aý, músinshilerimizdiń qııal qusy sonshalyqty nege tarylyp ketken degen oı sanaǵa eriksiz keledi.
Máselen, Semeı qalasyndaǵy temir jol vokzalynyń aldyna osydan eki jyl buryn qoıylǵan Qabanbaı batyr eskertkishin óner týyndysy deýge aýzyń barmaıdy. Túrkimenniń «Aqaltekesi» sııaqty jiptikteı at ústinde úzeńgige aıaǵy áreń jetip otyrǵan jarbıǵan adam tulǵasy qaharynan qas dushpany qaımyǵatyn Er Qabanbaı desek, babamyzdyń arýaǵyn qorlaǵan bolyp shyǵar edi. Batyrdyń beınesi el aýzynda aıtylyp júrgen jyrlarda eki tizesi attyń qulaǵyna jetetin, qabaǵy qalyń susty kisi retinde sýretteledi. Qýbas at ta talaı shaıqastan jal-quıryǵy suıylǵan, ne bir qandy joryqta boldyrýdy bilmegen beldi qas tulpar retinde ańyzǵa aınalǵan. Myna eskertkishte urpaqtan urpaqqa uran bop jetken Qabanbaı batyrdyń arýaqty tulǵasy joq.
Bul rette Astana qalasyna bıyl ornatylǵan Bógenbaı batyr eskertkishi birshama sátti shyqqan. Jer tarpyǵan esikpen tórdeı aqjoltaı tulpar men sońynan ergen qalyń qolǵa «attan!» dep jar salyp turǵan bahadúrdiń shamyrqanǵan býradaı rýhtanǵan tulǵasy joryqqa attanar kez týǵanyn sezdiredi. Músinshi adamnyń júregin shym etkizer qas qaǵym sátti tap basyp, qıymyl úndestigin ádemi kórsete bilgen. Tek ókinishtisi sol, batyr eskertkishi laıyqty ornyn tappaǵan. Eki birdeı kópqabatty úıdiń tasasynda, jol jıegindegi shaǵyn ǵana alańqaıǵa qoıylǵan eskertkish bar aıbynyn kórsetip tuǵan joq. Sáýlet pen músin óneriniń attas zarıadttardaı qabyspaı turǵan tusy osy jer.
Álqıssa, sonymen maqalamyzǵa ózek bolatyn máselege endi keldik. Ózek bolatyn másele ol — jańa astanamyzdyń eskertkishteri qandaı, elorda nesimen erekshelenedi degen turǵyda áńgime órbitý. Bul oraıda máselege qarapaıym halyqtyń da, maman músinshiniń de, sáýletshiniń de kózimen qarap kóreıik. Astananyń sáýlet óneri sóz joq jańa zamanǵy ozyq dúnıelerimen erekshelenedi. Ózindik dara kelbeti qalyptasyp kele jatqan elordamyzdyń kók tiregen, alýan túrli úlgidegi úıleri, bir-birimen úılesim tapqan biraq birine-biri uqsamaıtyn ǵımarattary shyn máninde kózdiń jaýyn alady. Sol jalpy ásemdikke «tonnyń ishki baýyndaı» jaqyn, jarasatyn eskertkishterdiń joqtyǵy qala kóshelerin bir túrli jalań, jupyny kórsetip tur. Bul pikirmen báz bireýler keliser-kelispes, másele onda emes. Másele, ataǵyn álem tanı bastaǵan Astanamyzǵa kelgen qonaqtar kóz toqtatarlyq, ulttyń ózindik ereksheligi men bolmysyn tanytatyn shynaıy músin óneri týyndylarynyń, keshendi, kesek dúnıelerdiń bolmaýynda jatyr.
Eger naqtylap aıtar bolsaq, «Otan-Ana» eskertkishinen ózge «bizderde mynadaı bar, mynadaı bar» dep aýyz toltyryp aıtarlyq eshteńe kózge kórine qoımaıdy. Tek osy eskertkishte ǵana aıbyndylyqtyń, eńse tikteter rýhtyń belgisi bar, mazmun men mán bar. Burynǵy ortalyq alańdaǵy kókbóri mingen bala beınesi, Respýblıka dańǵylynan qalanyń jańa bóligine ótetin qazir jóndelip jatqan eski kópirde bolǵan jolbarystar músini kelisti-aq dúnıeler, biraq shaǵyn. Jalpy ekzotıka úshin jasalǵan músinder barshylyq. Biraq solardyń bári biz sóz etip otyrǵan rýh júgin kótere almaıdy.
Sońǵy kezderi Esil ústinen salynǵan kópirlerdiń tórt buryshyna, bıik tuǵyrlarǵa janýarlar músini ornalastyryldy. Ideıa jaqsy-aq. Halyq qazirdiń ózinde olardy «tulpar kópir», «buǵy kópir», «arqar kópir» atap aldy. Ókinishke qaraı, ornatylǵan músinniń bárin birdeı shynaıy óner deýge kelmeıdi. Aqordanyń janynan ótetin kópirdegi arqar dep jasalǵan músin Keńes ýaqytynda Avstralııadan ákeletin júndes merınos qoshqarlardy eske túsiredi. Taý men tasta, qııa-jarqabaqtarǵa erkin órmelep, tákappar tulǵasy qorǵasynnan quıǵandaı bolyp shyń basynda turatyn arqardyń quljasy qandaı bolatynyn músinshi bilmegen-aý shamasy. Áıtpese, aıaqtary qyp-qysqa, atan jilikti arqar bolmasy túsinikti.
Sáýletshiler men sýretshiler arasynda eldiń tarıhyn tereńnen indete zerttep, taný turǵysynda baılanys jelisi, ortaq pikirge keletin túp qazyǵy baıqalmaıdy. Týra osy negizde úlken keleli keńes kerek sııaqty. Oǵan jazýshylar da, tarıhshylar da, ǵalymdar da qatysyp, qoıylatyn músin men eskertkishter mazmunyn baıytatyn orta jasaqtap jatsa, Elbasyna da, Úkimetke de usynyspen shyǵatyndaı salıqaly organ bolsa, sóz etip otyrǵan máseleniń qaryn ashtyrar jupyny tustary bolmas edi. Árıne, mundaı keńes qoǵamdyq negizde jumys isteıdi.
Jalpy qalalardaǵy eskertkishterdiń bir-birine uqsap ketýiniń bir sebebi — sýretshilerimiz ben músinshilerimizdiń kópshiligi alǵashqy kezde Keńes tárbıesiniń áserimen qazaq tarıhyna dendep ene almaı, sonyń saldarynan sıpaty mazmunǵa saı kelmeıtin dúnıeler týyndady.
— Oıýly shapan men handar kıetin aıyr qalpaq kıgizip, mine, mynaý qazaq deýge daıyn turatyn minez qalyptasty. Tarıhqa úńilseńiz han kıetin qalpaqty ózgeler kımegen. Bıler ózindik úlgidegi bas kıimdi paıdalanǵan. Soǵan qarap kimniń qandaı dárejesi bary anyqtalǵan ǵoı. Qazir oıyn-toılarda han qalpaǵyn ekiniń birine kıgizip, mártebesin de, qasıetin de ketirip tastady, — deıdi bul týraly Astana qalalyq sýretshiler odaǵynyń atqarýshy dırektory Aman Boranbaev.
Rasynda, ne nárseniń de tarıhı bitim-bolmysy, ishki syry, ózindik naqysh-boıaýy bolady. Sony syrtqa shyǵara almaı, betin jyltyratyp qana isti bittige sanaýǵa bolmaıdy. Ókinishke qaraı, bizde osyndaı olqy dúnıeler kóp kezdesedi. Tek sońǵy kezderi ǵana sáýletshiler men músinshilerdiń ulttyq tarıhymyzǵa úńilip, istiń betin beri burýǵa degen talpynysy baıqala bastaǵandaı.
Máselen, «Araı» parkinde ejelgi gýn, saq dáýirinen bergi ata-baba murasyn dáripteıtin músinder tur. Zer salyp qarasańyz, ár kezeńniń ózindik belgisi kórinedi. Qońyrdyń aıtýynsha, iske kirispes buryn sýretshiler tarıhı zertteýlerge den qoıyp, saýyt-saımandar men qarý-jaraqtardyń sıpatyn zerdelegen. Ár saýyttyń ereksheligi men orny, atqaratyn qyzmeti aıqyndalǵan. Batyrdyń kıimi qandaı, batyr minetin at qandaı?!
Qazanattty batyr minedi, arǵymaqty han men bı minedi. Osy jaıdy buryn músinshiler bilmegen, endi tarıhı maǵlumattarǵa qanyqqan soń kózderi ashyldy.
Negizi «bitken iske synshy kóp desek te» elordada sońǵy kezderi qoıylǵan «Jánibek pen Kereı han», Abaı, Baýyrjan Momyshuly, Jambyl Jabaev eskertkishterine zer salyp qarasańyz, olqy tustary kózge uryp turady. Bizdiń músinshilerimiz adamnyń dege músheleriniń sáıkestigine, qımyl qozǵalystyń shynaıylyǵyna jetkilikti mán bere-bermeıtin sııaqty. Músin ónerinde ár detal úlken rol atqarady. Ol adam sezimine áser etip sóılep turýy, ómirdiń ózindeı bolýy kerek. Atalǵan uly adamdardyń beınelerine qarap turǵan qarapaıym adamdar tarapynan «ana jerin búıtip qoıypty», «myna jeri durys emes», «denesinen basy úlken» degen sııaqty syn-eskerpeler jıi aıtylady. Bul óner týyndysynyń halyq júregine jol tappaǵanynyń belgisi.
Bir sózben eskerkishter — el rýhynyń aıbary.. Oǵan abaı bolmasa, rýhymyzdy jasytyp alýymyz ábden múmkin.
Ǵabdýl MERQURMAN,
«Qoǵam» saıty
