ازىرگە ساراپشىلار اقش-تىڭ اسكەري بازالارىنا بەرگەن سوققىسى مۇناي باعاسىنا، سوسىن قازاق تەڭگەسىنە كۇش بەرگەنىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى ايتىپ جاتىر.
تەك قازاق تەڭگەسى ەمەس، قازاقستان ءتارىزدى دامۋ جولىنا ەندى تۇسكەن ەلدەردىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتالارى دا ەڭسەسىن تۇزەپ، شىرايى كىرىپ قالدى.
الەمدىك قارجى نارىعى يران مەن اقش-تىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، ىشتەن تىنىپ تۇر. ساراپشىلار گەوساياسات جانە مۇناي تاياۋ شىعىستاعى داعدارىستىڭ ۋشىعۋى مۇناي قۇنىن ودان ءارى ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنىن ايتىپ وتىر. قازىر ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ ديناميكاسى گەوساياسي جاعدايمەن انىقتالادى. قازىر تەڭگەگە قۋات بەرىپ تۇرعان كۇش ەلدىڭ ءىجو دەگەن پىكىرگە بالا دا سەنبەيدى.
«ەسكالاتسيا دەڭگەيى جوعارىلاعان سايىن مۇناي باعاسى دا قىمباتتاي بەرەدى. قازاقستان مەن رەسەي ءتارىزدى شيكى مۇنايعا تاۋەلدى ەلدەر ءۇشىن، بۇل قولايلى. اقش پەن يراننىڭ ۋاقىتشا بولسا دا كەلىسىمگە كەلۋى يراندى ەكونوميكالىق اپاتتان ساقتاپ قالدى. سەبەبى سوعىس جۇرگەن جەردە مۇناي بارلايتىن كەن ورىندارى ىستەن شىعادى» دەيدى ساراپشى ەرلان يبراگيم.
ەرلان يبراگيمنىڭ تۇسىندىرۋىنشە، الەمدە بىردە-ءبىر ەل كەڭ كولەمدى قارۋلى قاقتىعىسقا مۇددەلى ەمەس، سوندىقتان اسكەري وپەراتسيالارعا جول بەرمەۋگە تىرىسادى. سونىمەن قاتار، كەز-كەلگەن اسكەري قاقتىعىستار ءسوزسىز ادام شىعىنىنا الىپ كەلەدى، ەكسترەميستىك كۇشتەردىڭ كولەڭكەدەن شىعىپ كەتۋىنە جول اشادى.
«اقش-تىڭ اسكەري رەاكتسياسى ودان ءارى ۋشىعۋدى بولدىرماۋ ءۇشىن سيمۆولدىق سيپاتقا يە بولا باستادى. تەگەران مەن اقش-تىڭ تولىققاندى اسكەري قاقتىعىستان اۋلاق بولۋعا تىرىسقانى العاشقى كۇندەردەن بايقالىپ قالدى. كەشە يران جاعى سۋلەيمانيدىڭ كەگى قايتارىلدى» دەپ ەندىگى تەكە-تىرەستىڭ ارتىق ەكەنىن بايقاتتى» دەيدى ول.
ساراپشىلار قازىر الداعى كۇندەرگە بولجام جاساۋ قازىر مۇمكىن ەمەستىگىن اشىق ايتىپ وتىر. جانجالدىڭ بەتى قايتقانمەن، ونىڭ جاڭعىرىعى باسىلعان جوق. شيكىزات كوزدەرى باعاسىنىڭ تۇراقسىزدىعى، مۇنايدىڭ قىمباتتاۋى دامۋشى ەلدەردىڭ ۆاليۋتاسىنا قوسىمشا دەم بەرگەنمەن، قور بيرجالارىنداعى اكتيۆتەردىڭ باعاسىنا كەرى اسەر ەتە باستادى. تۇراقسىزدىق ۇزاق مەرزىمدى بولجامدار جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەر ەمەس.
«جاعداي تۇراقتالعانشا مۇناي باررەلى 70-80 اقش دوللارى اينالاسىندا بولادى. سودان كەيىنگى باعا مۇناي نارىعىنداعى ۇسىنىس پەن سۇرانىسقا، سوسىن گەوساياساتقا قاراپ بەيىمدەلەدى» دەيدى ەرلان يبراگيم.
ال كەلەسى ەكونوميست تۇرار بايعاراەۆ دونالد ترامپ «يرانمەن سوعىس بولمايدى» دەگەنمەن جاعدايدىڭ باقىلاۋدان شىعىپ كەتكەنىن ايتادى. سەبەبى بۇل جانجالدا تەك اقش پەن يراننىڭ عانا ەمەس، يراك، ساۋد ارابياسى، ءتىپتى تاياۋ شىعىس ەلدەرىنىڭ دە مۇددەلى ەكەنى بەلگىلى بولىپ قالدى. سوعىس قاۋپى تونگەن سايىن دامۋشى ەلدەردىڭ ۆاليۋتالارى كۇشەيىپ، اقش ۆاليۋتاسىنىڭ باعاسى دا تومەندەي بەرەدى. جاعدايدىڭ تىم ۇزاققا سوزىلىپ كەۋىنە اقش-تىڭ ءوزى دە مۇددەلى ەمەس. سەبەبى، ساراپشىنىڭ پايىمداۋىنشا، اقش-تا بۇرعىلاۋ قوندىرعىلارىنىڭ سانى قىسقارىپ، تاقتاتاس مۇنايىنىڭ قورى تاۋسىلۋدا. ءبىر جارىم-ەكى جىلمەن سالىستىرعاندا بۇرعىلاۋ قوندىرعىلارىنىڭ سانى 25 پايىز ازايدى.
تەڭگە تۋرالى ايتاتىن بولساق، ساراپشىلار باعا ۋاقىتشا دەيدى. بۇل تەڭگەنىڭ قۋانىشى دا ۋاقىتشا ەكەنىن بىلدىرەدى.
ال قازىر تەڭگە باعاسى ءوسىپ جاتىر. ءتىپتى سوڭعى ەكى كۇننىڭ ىشىندە ۇلتتىق بانك ءۇش كۇن ۇيىقتاسا دا تۇسىنە كىرمەيتىن باعاعا تۇراقتادى. بۇل تەك سىرتقى فاكتورلاردىڭ اسەرى. سەبەبى تەڭگەگە دەم بەرىپ تۇرعان فاكتورلار جايلى تاۋەلسىز ساراپشىلار ەمەس، ۇلتتىق بانك پەن ۇكىمەتتىڭ ءوزى دە ەشتەڭە ايتا الماي وتىر.
قازىرگى ۋاقىتتا مۇناي نارىعىنداعى قىرىق قۇبىلا باستادى. ءبىز باعانىڭ ءوسۋىن كورىپ وتىرمىز. Bloomberg جاساعان ساراپتاماعا سايكەس، ەگەر شيەلەنىستەر ساقتالسا، قاۋىپ بۇلتى سەيىلمەسە، قارا التىننىڭ باعاسى كوتەرىلە بەرەدى. ءتىپتى جاعدايدىڭ اقش پەن يراننىڭ باقىلاۋىنان شىعىپ كەتكەنىن كورىپ ءجۇرمىز. ءتىپتى بۇل فاكتوردى، «اپام دا اڭ-تاڭ، يران مەن اقش تا اڭ-تاڭ» دەپ باعالاۋعا بولادى. بۇل جاعداي بۇكىل الەمنىڭ ينۆەستورلارىن قاتتى الاڭداتادى. وسىعان بايلانىستى اقش، ەۋروپا جانە ازياداعى قور نارىقتارى ايتارلىقتاي تۇراقسىز كەشەدەن بەرى ماسكەۋ بيرجاسىندا بايقالىپ قالدى. بۇل رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ مۇنايعا تاۋەلدى ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. ارزان دوللار مەن قىمبات مۇناي قور بيرجالارىنداعى اكتيۆتەردىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ جاتىر.
ساراپشى، تۇرار بايعاراەۆتىڭ تۇسىندىرۋىنشە، بۇل فاكتور قازاقستانعا دا، رەسەيگە دە ءتيىمدى. ەگەر مۇناي باعاسى باررەلىنە 130 دوللارعا جەتسەك، 2006-2007 جىلدارداعى جاعدايعا ورالامىز. ەگەر، باستى دۇرىس جۇمىس ىستەتسەك، بەلگىلى ترپتاردىڭ ەمەس، مەملەكەتتىك مۇددەنى جوعارى قويساق، مۇناي داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان كەزدەگى مۇمكىندىكتەردى جۇزەگە اسىرۋعا جول اشار ەدى. «بىراق كەز كەلگەن سوعىس پەن تەكە-تىرەستىڭ كەرى سالدارى بولادى. ءدىني الاۋىزدىق پەن قاتار اكتسيالاردىڭ باعاسىنىڭ ءتۇسۋى قاتار جۇرەدى مۇنداي كەزدەردە. سول سەبەپتى اقش دوللارى 250 تەڭگە بولادى» دەپ جوسپار قۇرۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل الەمدىك داعدارىسقا الىپ كەلەتىن جاعداي. 2008-2018 جىلدارداعى الەمدىك داعدارىستان ايىعىپ ۇلگىرمەگەن دامۋشى ەلدەر مۇنداي سوققىعا توتەپ بەرە المايدى» دەيدى تۇرار بايعاراەۆ.
EG.RU اگەنتتىگىندە ورتالىق ازيا جانە رەسەي تاقىرىبىن ءجيى ساراپتايتىن ەكونوميست دەنيس وۆسيەنكو وتكەن اپتادا جۋرناليستەرمەن كەزدەسكەن كەزدە دوللاردىڭ كۇرت ارزانداپ كەتۋىنەن قور بيرجالارىنداعى اكتيۆتەر كوبىكتەنىپ كەتەتىنىن ەسكەرتتى. مۇنداي جاعدايدا بانكتەردە قۇندى قاعازداردىڭ جيناقتالىپ قالعانى سونشالىقتى، ونىڭ قۇنىن انىقتاۋ مۇمكىن بولماي قالادى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن رەسەيدىڭ جيناق بانك قاۋىپتى سەيىلتۋ ءۇشىن اكتيۆتەردى ساتىپ الىپ، نەسيە بەرۋمەن اينالىساتىن قارجى ۇيىمدارىن ارزان نەسيەمەن قامتاماسىز ەتپەك بولعان ەدى. بىراق اقش-تىڭ فەدەرالدى رەزەرۆ جۇيەسى 4,5 ترلن اقش دوللارىنا ساتىپ العان قۇندى وبليگاتسيالاردى اينالىمعا جىبەرىپ، رەسەيدىڭ الدىن وراپ كەتتى. بۇل قارجى بيزنەستى اينالىپ ءوتىپ، قور بيرجاسىنا جەتتى دە، جاعدايدى قيىنداتىپ جىبەرگەن. دوللاردىڭ ارزانداپ، مۇنايدىڭ قىمباتتاۋى نارىق زاڭىمەن جۇرمەسە، الەمدىك نارىق قور بيرجالارىنىڭ كوبىگىنەن كوز اشا الماي قالۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى دوللاردىڭ كۇش الۋىنا نەمەسە السىرەۋىنە اقش-تىڭ بازالىق مولشەرلەمەسىنىڭ جوعارى بولۋى مەن قىمبات مۇناي اسەر ەتەدى. سەبەبى الەمدەگى مۇنايدىڭ بارلىعى اقش دوللارىمەن ساتىلادى. تەك قارا نارىقتى ەسكەرمەگەندە. بىراق قارا نارىقتاعى ساۋدا ستاتيستيكاسىن جاساعان ەشكىم جوق. دامۋشى ەلدەردەگى ينۆەستور بىردەن اقش-تىڭ تۇراقتى اكتيۆتەرىنە باسىمدىق بەرەدى. قازىر اقش ءۇشىن بازالىق مولشەرلەمەنىڭ دەڭگەيى – قۋاتتى قارۋ.
ساراپشىلار كەشەدەن بەرى جانجالدىڭ بەتى قايتپاسا، مۇناي باررەلى 100-120 اقش دوللارىنا جەتسە، دوللار باعامى 250-270 تەڭگە بولادى دەگەن جاڭالىقتى ەل-جەرگە تاراتىپ جىبەرۋگە اسىعىپ جاتىر. مۇنىڭ ارتىندا ۆاليۋتا ساتىپ، اراداعى ايىرماسىمەن جان باعىپ وتىرعان قارجى ترەيدەردەرى تۇرۋى مۇمكىن. بۇل فاكتور بىرەۋلەردىڭ قالتاسىن تولتىرادى. ءتىپتى بيۋدجەتتىڭ كىرىس بولىگىن دە كوبەيتۋى مۇمكىن. بىراق قاجەتتى تەتىكتەردى ىسكە قوسا الماساق، ۇكىمەت قىمبات مۇناي مەن ارزان دوللاردىڭ بۋىنا الدانىپ شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ الەۋەتىنە نازار اۋدارماي قويۋى ابدەن مۇمكىن. «ءبىز مۇنداي جاعدايدا كەينسيانستۆاعا، باسقاشا ايتقاندا ەكونوميكاداعى مەملەكەتتىڭ ۇلەسىنىڭ كۇرت ءوسىپ كەتۋ مۇمكىندىگىنە قايتا ورالامىز» دەيدى تۇرار بايعاراەۆ.
تۇرار بايعاراەۆتىڭ تۇسىندىرۋىنشە، مۇنداي جاعدايدا جۇمىس بەرۋشى دە، باسقارۋشى دا مەملەكەت بولادى. ال جەكە كاپيتالدى دامىتۋ ەكىنشى پلانعا ىسىرىلىپ، ادام كاپيتالىن دامىتۋ بوس سوزگە اينالىپ، وتكەنگە قايتا ورالامىز.
ساراپشىلار قازىرگى جاعداي تابىس تابۋعا مۇمكىندىك بەرىپ تۇرعانىن ايتادى. ءبىز تەك ونى كولەڭكەلى جاعدايعا اۋىسىپ كەتۋىنە جول بەرىپ الماساق بولدى. ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك وسى جاعىنا ساق بولۋى ءتيىس.
«قازىر شوب جوبالارىنا قارجى قۇيۋعا مۇمكىندىك تۋىپ تۇر. بۇل جاعدايدىڭ قانشاعا دەيىن سوزىلاتىنى ماڭىزدى ەمەس. ينۆەستورلار قىمبات از عانا ۋاقىت بولسا دا قىمبات تەڭگە مەن ارزان دوللار اراسىنداعى ايىرماشالىقتان دا پايدا تابۋعا بولادى. ءبىز تەك سونىڭ كوزىن تاپساق بولدى» دەيدى تۇرار بايعاراەۆ.
راۋان ءىلياسوۆ،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
