Ázirge sarapshylar AQSh-tyń áskerı bazalaryna bergen soqqysy munaı baǵasyna, sosyn qazaq teńgesine kúsh bergenin birinen soń biri aıtyp jatyr.
Tek qazaq teńgesi emes, Qazaqstan tárizdi damý jolyna endi túsken elderdiń ulttyq valıýtalary da eńsesin túzep, shyraıy kirip qaldy.
Álemdik qarjy naryǵy Iran men AQSh-tyń qas-qabaǵyna qarap, ishten tynyp tur. Sarapshylar geosaıasat jáne munaı Taıaý Shyǵystaǵy daǵdarystyń ýshyǵýy munaı qunyn odan ári arttyrýǵa múmkindik beretinin aıtyp otyr. Qazir ulttyq valıýtanyń dınamıkasy geosaıası jaǵdaımen anyqtalady. Qazir teńgege qýat berip turǵan kúsh eldiń IJÓ degen pikirge bala da senbeıdi.
«Eskalaııa deńgeıi joǵarylaǵan saıyn munaı baǵasy da qymbattaı beredi. Qazaqstan men Reseı tárizdi shıki munaıǵa táýeldi elder úshin, bul qolaıly. AQSh pen Irannyń ýaqytsha bolsa da kelisimge kelýi Irandy ekonomıkalyq apattan saqtap qaldy. Sebebi soǵys júrgen jerde munaı barlaıtyn ken oryndary isten shyǵady» deıdi sarapshy Erlan Ibragım.
Erlan Ibragımniń túsindirýinshe, álemde birde-bir el keń kólemdi qarýly qaqtyǵysqa múddeli emes, sondyqtan áskerı operaııalarǵa jol bermeýge tyrysady. Sonymen qatar, kez-kelgen áskerı qaqtyǵystar sózsiz adam shyǵynyna alyp keledi, ekstremıstik kúshterdiń kóleńkeden shyǵyp ketýine jol ashady.
«AQSh-tyń áskerı reakııasy odan ári ýshyǵýdy boldyrmaý úshin sımvoldyq sıpatqa ıe bola bastady. Tegeran men AQSh-tyń tolyqqandy áskerı qaqtyǵystan aýlaq bolýǵa tyrysqany alǵashqy kúnderden baıqalyp qaldy. Keshe Iran jaǵy Sýleımanıdiń kegi qaıtaryldy» dep endigi teke-tirestiń artyq ekenin baıqatty» deıdi ol.
Sarapshylar qazir aldaǵy kúnderge boljam jasaý qazir múmkin emestigin ashyq aıtyp otyr. Janjaldyń beti qaıtqanmen, onyń jańǵyryǵy basylǵan joq. Shıkizat kózderi baǵasynyń turaqsyzdyǵy, munaıdyń qymbattaýy damýshy elderdiń valıýtasyna qosymsha dem bergenmen, qor bırjalaryndaǵy aktıvterdiń baǵasyna keri áser ete bastady. Turaqsyzdyq uzaq merzimdi boljamdar jasaýǵa múmkindik berer emes.
«Jaǵdaı turaqtalǵansha munaı barreli 70-80 AQSh dollary aınalasynda bolady. Sodan keıingi baǵa munaı naryǵyndaǵy usynys pen suranysqa, sosyn geosaıasatqa qarap beıimdeledi» deıdi Erlan Ibragım.
Al kelesi ekonomıst Turar Baıǵaraev Donald Tramp «Iranmen soǵys bolmaıdy» degenmen jaǵdaıdyń baqylaýdan shyǵyp ketkenin aıtady. Sebebi bul janjalda tek AQSh pen Irannyń ǵana emes, Irak, Saýd Arabııasy, tipti Taıaý Shyǵys elderiniń de múddeli ekeni belgili bolyp qaldy. Soǵys qaýpi tóngen saıyn damýshy elderdiń valıýtalary kúsheıip, AQSh valıýtasynyń baǵasy da tómendeı beredi. Jaǵdaıdyń tym uzaqqa sozylyp keýine AQSh-tyń ózi de múddeli emes. Sebebi, sarapshynyń paıymdaýynsha, AQSh-ta burǵylaý qondyrǵylarynyń sany qysqaryp, taqtatas munaıynyń qory taýsylýda. Bir jarym-eki jylmen salystyrǵanda burǵylaý qondyrǵylarynyń sany 25 paıyz azaıdy.
Teńge týraly aıtatyn bolsaq, sarapshylar baǵa ýaqytsha deıdi. Bul teńgeniń qýanyshy da ýaqytsha ekenin bildiredi.
Al qazir teńge baǵasy ósip jatyr. Tipti sońǵy eki kúnniń ishinde Ulttyq bank úsh kún uıyqtasa da túsine kirmeıtin baǵaǵa turaqtady. Bul tek syrtqy faktorlardyń áseri. Sebebi teńgege dem berip turǵan faktorlar jaıly táýelsiz sarapshylar emes, Ulttyq bank pen Úkimettiń ózi de eshteńe aıta almaı otyr.
Qazirgi ýaqytta munaı naryǵyndaǵy qyryq qubyla bastady. Biz baǵanyń ósýin kórip otyrmyz. Bloomberg jasaǵan saraptamaǵa sáıkes, eger shıelenister saqtalsa, qaýip bulty seıilmese, qara altynnyń baǵasy kóterile beredi. Tipti jaǵdaıdyń AQSh pen Irannyń baqylaýynan shyǵyp ketkenin kórip júrmiz. Tipti bul faktordy, «apam da ań-tań, Iran men AQSh ta ań-tań» dep baǵalaýǵa bolady. Bul jaǵdaı búkil álemniń ınvestorlaryn qatty alańdatady. Osyǵan baılanysty AQSh, Eýropa jáne Azııadaǵy qor naryqtary aıtarlyqtaı turaqsyz kesheden beri Máskeý bırjasynda baıqalyp qaldy. Bul Reseı ekonomıkasynyń munaıǵa táýeldi ekenin kórsetip otyr. Arzan dollar men qymbat munaı qor bırjalaryndaǵy aktıvterdiń tynyshtyǵyn buzyp jatyr.
Sarapshy, Turar Baıǵaraevtyń túsindirýinshe, bul faktor Qazaqstanǵa da, Reseıge de tıimdi. Eger munaı baǵasy barreline 130 dollarǵa jetsek, 2006-2007 jyldardaǵy jaǵdaıǵa oralamyz. Eger, basty durys jumys istetsek, belgili trptardyń emes, memlekettik múddeni joǵary qoısaq, munaı dáýreni júrip turǵan kezdegi múmkindikterdi júzege asyrýǵa jol ashar edi. «Biraq kez kelgen soǵys pen teke-tirestiń keri saldary bolady. Dinı alaýyzdyq pen qatar akııalardyń baǵasynyń túsýi qatar júredi mundaı kezderde. Sol sebepti AQSh dollary 250 teńge bolady» dep jospar qurýdyń qajeti joq. Bul álemdik daǵdarysqa alyp keletin jaǵdaı. 2008-2018 jyldardaǵy álemdik daǵdarystan aıyǵyp úlgirmegen damýshy elder mundaı soqqyǵa tótep bere almaıdy» deıdi Turar Baıǵaraev.
EG.RU agenttiginde Ortalyq Azııa jáne Reseı taqyrybyn jıi saraptaıtyn ekonomıst Denıs Ovsıenko ótken aptada jýrnalıstermen kezdesken kezde dollardyń kúrt arzandap ketýinen qor bırjalaryndaǵy aktıvter kóbiktenip ketetinin eskertti. Mundaı jaǵdaıda bankterde qundy qaǵazdardyń jınaqtalyp qalǵany sonshalyqty, onyń qunyn anyqtaý múmkin bolmaı qalady. Osydan birneshe jyl buryn Reseıdiń Jınaq bank qaýipti seıiltý úshin aktıvterdi satyp alyp, nesıe berýmen aınalysatyn qarjy uıymdaryn arzan nesıemen qamtamasyz etpek bolǵan edi. Biraq AQSh-tyń Federaldy rezerv júıesi 4,5 trln AQSh dollaryna satyp alǵan qundy oblıgaııalardy aınalymǵa jiberip, Reseıdiń aldyn orap ketti. Bul qarjy bıznesti aınalyp ótip, qor bırjasyna jetti de, jaǵdaıdy qıyndatyp jibergen. Dollardyń arzandap, munaıdyń qymbattaýy naryq zańymen júrmese, álemdik naryq qor bırjalarynyń kóbiginen kóz asha almaı qalýy ábden múmkin. Sebebi dollardyń kúsh alýyna nemese álsireýine AQSh-tyń bazalyq mólsherlemesiniń joǵary bolýy men qymbat munaı áser etedi. Sebebi álemdegi munaıdyń barlyǵy AQSh dollarymen satylady. Tek qara naryqty eskermegende. Biraq qara naryqtaǵy saýda statıstıkasyn jasaǵan eshkim joq. Damýshy elderdegi ınvestor birden AQSh-tyń turaqty aktıvterine basymdyq beredi. Qazir AQSh úshin bazalyq mólsherlemeniń deńgeıi – qýatty qarý.
Sarapshylar kesheden beri janjaldyń beti qaıtpasa, munaı barreli 100-120 AQSh dollaryna jetse, dollar baǵamy 250-270 teńge bolady degen jańalyqty el-jerge taratyp jiberýge asyǵyp jatyr. Munyń artynda valıýta satyp, aradaǵy aıyrmasymen jan baǵyp otyrǵan qarjy treıderderi turýy múmkin. Bul faktor bireýlerdiń qaltasyn toltyrady. Tipti bıýdjettiń kiris bóligin de kóbeıtýi múmkin. Biraq qajetti tetikterdi iske qosa almasaq, úkimet qymbat munaı men arzan dollardyń býyna aldanyp shaǵyn jáne orta bıznestiń áleýetine nazar aýdarmaı qoıýy ábden múmkin. «Biz mundaı jaǵdaıda keınsıanstvaǵa, basqasha aıtqanda ekonomıkadaǵy memlekettiń úlesiniń kúrt ósip ketý múmkindigine qaıta oralamyz» deıdi Turar Baıǵaraev.
Turar Baıǵaraevtyń túsindirýinshe, mundaı jaǵdaıda jumys berýshi de, basqarýshy da memleket bolady. Al jeke kapıtaldy damytý ekinshi planǵa ysyrylyp, adam kapıtalyn damytý bos sózge aınalyp, ótkenge qaıta oralamyz.
Sarapshylar qazirgi jaǵdaı tabys tabýǵa múmkindik berip turǵanyn aıtady. Biz tek ony kóleńkeli jaǵdaıǵa aýysyp ketýine jol berip almasaq boldy. Úkimet pen Ulttyq bank osy jaǵyna saq bolýy tıis.
«Qazir ShOB jobalaryna qarjy quıýǵa múmkindik týyp tur. Bul jaǵdaıdyń qanshaǵa deıin sozylatyny mańyzdy emes. Investorlar qymbat az ǵana ýaqyt bolsa da qymbat teńge men arzan dollar arasyndaǵy aıyrmashalyqtan da paıda tabýǵa bolady. Biz tek sonyń kózin tapsaq boldy» deıdi Turar Baıǵaraev.
Raýan ILIIaSOV,
«Adyrna» ulttyq portaly
