الماتىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنان 250 شاقىرىمداي، رايىمبەك اۋدانى توعىزبۇلاق اۋىلىنا جاقىن جەردە جۋانتوبە دەگەن مەكەن بار. اتى ايتىپ تۇرعانداي، قالىڭ قابىرعالارى الىستان مەنمۇندالاعان ەڭسەلى توبە ەكپىندى جازىعىنىڭ ءدال تورىندە، تاۋمەن ۇلاسا جوندانىپ كورىنەدى. بيىكتىگى – 16-17 مەترگە جۋىق، راديۋسى – 50 مەتردەي، سىرتىنان شىر اينالدىرا ور قازىلعان توبەنىڭ ورتا تۇسى وپىرىلىپ، تومەن ءتۇسىپ كەتكەن. اۋىل زيالىلارى بۇل توبەنى وتكەن عاسىرلاردا ورىستىڭ قاراقشى-جيھانگەرلەرى توناپ كەتكەن دەگەن بولجام ايتادى. جۋانتوبەنىڭ ۇستىنە شىعىپ، زەر سالا قاراعان كىسى ىلە الاتاۋىنىڭ قولتىعىن قۋالاي، شىعىستان باتىسقا سوزىلعان توبەلەر تىزبەگىن بايقايدى. سول تىزبەكتىڭ جۇيەسىن بۇزباي ءجۇرىپ وتىرساڭىز، ءبىر شەتى التىن ادام تابىلعان ەسىك قورعاندارىنا ءبىر-اق اپارادى…
الىپ توبە جايىندا اڭىز كوپ. بىرەۋلەر «بۇل جەر كەزىندە قالماقتىڭ اتاقتى حانىنىڭ ورداسى بولعان ەكەن، قالماق حانى مۇندا قوماقتى التىن-كۇمىس پەن كوپ مولشەردە قىتاي كۇرىشىن تىعىپ كەتىپتى» دەسە، ەندى ءبىرى «جاۋگەرشىلىك زامانداردا اتا-بابالارىمىز بۇل توبەنىڭ ۇستىنە وت جاعىپ، ەل شەتىنە دۇشپان كەلگەنىنەن حابار بەرگەن» دەسەدى. شىنىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ كوڭىلىمىز وسى ەكىنشى اڭىزعا قۇلايدى. كونەدەن تالىپ جەتكەن سول كارى اڭىز بىزگە ءبىر شىندىقتىڭ شەتىن شىعاراتىنداي. جۋانتوبەدەن قالماق حاندارىنان گورى، ارعى بابالارىمىز – تۇركى قاعاندارىنىڭ قولتاڭباسىن كوبىرەك كەزدەستىرۋگە بولادى. سوندىقتان دا ونى كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ قاتارىنا جاتقىزعان دۇرىس سياقتى. نەگە دەسەڭىز، بىرىنشىدەن، قاقپاسى كۇنشىعىسقا باعىتتالىپ سالىنعان. توبەنىڭ شىعىس بەتىندەگى وپىرىلىپ تۇسكەن ويپاڭ ءبۇيىرى وعان كىرەتىن ەسىكتىڭ ورنى ەكەنىن بىلدىرەدى. تۇركىلەردە وردانىڭ، جالپى باسپانانىڭ ەسىگى كۇنشىعىسقا قارايتىن بولعان. ويتكەنى تاڭ شۋاعىمەن بىرگە ۇيگە قۇت كىرەدى دەپ تۇسىنگەن. جانە ءبىر ەرەكشەلىگى، توبەنى شىر اينالدىرا تەرەڭدىگى ەكى مەتردەن اساتىن، راديۋسى 100 مەترگە جۋىق ور قازىلعان. كەزىندە وعان سۋ جىبەرىلگەن سياقتى. ونداعى ماقسات ەنتەلەگەن جاۋ بولسا، ورداعا ەمىن-ەركىن كىرە الماسىن دەگەن ساقتىقتا جاتسا كەرەك. بۇل جەردە ايتا كەتەرلىك ءبىر قىزىقتى جايت بار. جۋانتوبە ورنالاسقان ەكپىندى جازىعى نەگىزىنەن شولەيت ايماققا جاتادى. سۋ جازىق دەڭگەيىنەن شامامەن 1000 مەتردەي تومەندە جاتقان مەركى وزەنىنەن تارتىلعان ەكەن. شىڭىراۋ تەرەڭىنەن سۋ جەتكىزگەن كونە توعاننىڭ ورنى ءالى بار.
ءسوزدىڭ رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، اتاقتى شارىن شاتقالىنىڭ سۋ قورى اقتوعاي، سارىقامىس، قارقارا، ءۇش مەركى اتالاتىن وزەندەر جۇيەسىنەن قۇرالادى. شىڭنان بىردەن شىڭىراۋعا ۇلاسىپ كەتەتىن جەر بەدەرى الەمدە سيرەك كەزدەسەدى. شارىننىڭ باسى – مەركى وزەنىنىڭ گەولوگيالىق جاراتىلىسى تۋرا وسىنداي. كەزىندە شوقان ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ قاشقارياعا ساپارىندا وسى جەرگە ارنايى توقتاپ، تۇنەگەن ەكەن. ول ءوز جازبالارىندا «سوگەتى ارقىلى ءوتىپ، تورايعىر تاۋىمەن ءجۇرىپ، ودان ءارى مەركىدەن قارقاراعا شىقتىم» دەپ بايانداعان. ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولعان قاپەز بايعابىلۇلىنىڭ انىندە ايتىلاتىن ايگىلى مەركى وزەنى ءدال وسى جۋانتوبەنىڭ شىعىسىنان اعىپ وتەدى.
القيسسا، اڭىزعا سۇيەنىپ ايتساق، توعان تارتۋشىلار اۋىر جۇك ارتىلعان ەسەكتەردى مەركى وزەنىنىڭ باسىنان قىرقاعا قاراي اقىرىنداپ ايداپ وتىرىپتى-مىس. ۇستىندەگى سالماقتان بەلى قايىسقان ەسەك بايعۇس ورگە قاراي تىك شىعا الماي، تاۋ قاپتالىن مايدالاي قيالاپ جىلجىپ وتىرادى. ەسەكتىڭ جۇرگەن ىزىنە بابالارىمىز بەلگى سوعىپ، سول بويىنشا توعان تارتقاندا، وزەن سۋى ءوز اعىسىمەن 1000 مەترلىك ورگە ءبىر-اق شىققان. سول سۋ جوتا باسىنداعى جۋانتوبەگە جەتىپ جىعىلعانعا ۇقسايدى. مۇنىڭ ءوزى سول زامانعا ءتان ينجەنەرلىك تاڭعاجايىپتاردىڭ قاتارىنا جاتادى.
سۋدىڭ جاعىمسىز، تىلسىم كۇشتەردەن الاستاۋشى، جاماندىققا قارسى قورعان، قالقان ىسپەتتى قىزمەت اتقاراتىنى – تۇركىلەر ۇعىمىندا ەجەلدەن بار دۇنيە. جالپى، كونە تۇركى ارحيتەكتۋراسىندا وردانى سۋمەن قورشاۋ سەكىلدى رومانتيكالىق شەشىمدەر ءجيى كەزدەسەدى. استاناداعى ەلباسى رەزيدەنتسياسىن ەسىل وزەنىنىڭ قورشاي اعىپ جاتۋى دا ءبىزدى ءبىراز ويعا قالدىراتىنداي…
ءناپىل بازىلحان، تۇركولوگ عالىم:
– وردا توبەلەرگە اينالدىرا توعان قازىلىپ، ونى سۋمەن تولتىرۋ عۇرىپتىق كەشەن دەپ اتالادى. كەيدە ول وزەن سۋىمەن، كەيدە جاڭبىر سۋىمەن تولتىرىلعان. بۇل – كونە تۇركى داۋىرىنە ءتان نارسە. كۇلتەگىن، بىلگە قاعان ەسكەرتكىشتەرى سونداي. جۋانتوبە ساق داۋىرىنە دە ءتيىستى بولۋى مۇمكىن. قالاي دەگەندە دە، ول جەرگە ارحەولوگيالىق جۇمىستار جۇرگىزۋ كەرەك. ەگەر سول ماڭنان بۇعان دەيىن تاس، قىش، مەتالل ت.ب. بۇيىمدار تابىلعان بولسا، بۇلدىرمەي، زەرتتەۋشىلەردىڭ قولىنا تاپسىرعان ءجون. زەرتتەمەي تۇرىپ ناقتى ءبىر نارسە ايتۋ قيىن. توبەسىنە وت جاعىلاتىن قاراۋىل توبەلەر قازاق حاندىعى داۋىرىندە دە بولعان. توبەنىڭ ورتاسى ويىلىپ ءتۇسىپ كەتۋى ىشىندەگى مۇرانىڭ قولدى بولعاندىعىن دالەلدەيدى. كەزىندە پەتر ءبىرىنشىنىڭ جارلىعىمەن ءسىبىر جانە قازاق دالاسى اياۋسىز تونالعان. وردالارداعى باعالى التىن، كۇمىس بۇيىمداردى تۇك قالدىرماي تاسىپ اكەتكەن. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك بولىگىنەن ۇلى جىبەك جولى وتەتىندىكتەن، ونداي توبەلەردە تاريحي قۇندى جادىگەرلەر، زەرگەرلىك بۇيىمدار مول بولعان.
زەينوللا ساماشەۆ، ارحەولوگ:
– بۇل قورعانداردى ب.ز.د. IV-ءىىى عاسىرلارداعى ساق ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىشى دەپ ايتۋعا بولادى. نەمىستەرمەن بىرلەسكەن، وسى تاقىرىپتاعى زەرتتەۋلەرىمىزدى جاريالانىمعا دايىنداپ جاتىرمىز. بارلىق قورعاندى قازۋعا ارحەولوگتاردىڭ شاماسى جەتپەيدى. ءبىر قورعاندى قازۋ ءۇشىن كەم دەگەندە ەكى جىل ۋاقىت كەتەدى. الدىمەن اينالاسىن تياناقتى زەرتتەپ، سوسىن بارىپ ماكەتىن كالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسۋ كەرەك. باياعىداعىداي بۋلدوزەرمەن قوپارىپ تاستاۋعا بولمايدى. ەگەر قازبا جاسالاتىن بولىپ شەشىم قابىلدانسا، الدىمەن سىرتىن قورشاپ، وعان باراتىن جولىن، ينفراقۇرىلىمىن جوندەۋ كەرەك. قاسىنداعى اۋىلدان مۇراجاي اشقان ءجون. سوسىن بارىپ رەكونسترۋكتسيالاپ، وباعا كىرەتىن ەسىك جاساپ، ىشىندەگى زاتتارىن مۇراجايعا قويىپ، ورنىنا كوشىرمەلەرىن قالدىرعان دۇرىس. سوندا عانا كەلۋشىلەرگە جاعداي تۋادى.
حاميت ايتقۇل، قر ورتالىق مۇراجايى ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى:
– جۋانتوبەنى مەن ءوزىم ارنايى بارىپ كوردىم. توناۋشىلار وعان توبەسىن ويىپ، سول ارقىلى كىرگەن ەكەن. قانشالىقتى دۇنيەنى الىپ كەتكەنى بەلگىسىز. كىم ءبىلسىن، كەزىندە ەسىك قورعانىن دا تونالعان دەپ جۇردىك قوي. بىراق التىن ادام قورعاننىڭ ءبىر بۇيىرىنەن شىققان بولاتىن. سول سەكىلدى مۇندا دا ءبىر التىن ادام جاتۋى عاجاپ ەمەس. توبەلەر تىزبەگى دەگەنىڭىز راس. وتىرار اۋدانىندا دا ءدال وسىنداي جۋانتوبە دەگەن توبە بار. ولاردىڭ بارىنە ورتاق تۋىستىق بايلانىس بار. ءبىر وركەنيەتتىڭ ءىزى ەكەنى انىق.
جۇمان سمايىلوۆ ەسىمدى ارحەولوگ عالىممەن سويلەسكەنىمىزدە: «راس، ول جەرگە عالىمداردىڭ كوپ جولى دا تۇسپەي ءجۇر. وسى ماسەلەنى ايماقتىق ورگاندار مەن مادەنيەت مەكەمەلەرىنىڭ قۇلاعىنا جەتكىزسەڭىزدەر، دۇرىس بولار ەدى. قاراجات ماسەلەسىن شەشىپ، كەشەندى زەرتتەۋ جاساۋ كەرەك. ءبىز، ءبىر جاعىنان، بۇل قورعانداردى قازۋعا ونشا ۇمتىلمايمىز. ءبىر ەسەپتەن، ولاردىڭ تۇرا بەرگەنى دە دۇرىس»، – دەگەن وي ايتتى.
راس-وتىرىگىن كىم ءبىلسىن، «جۋانتوبەنىڭ استىن وردالى جىلان مەكەندەيدى-مىس» دەگەن قاۋەسەت بار. ويتكەنى جۇرت جازدىڭ اشىق كۇندەرى تاسقا شىعىپ، قىزدىرىنىپ جاتاتىن سۇستى ماقۇلىقتى ءجيى كورەدى ەكەن. جۋانتوبەنىڭ شىراقشىسىنداي بولىپ جارتى عاسىردان استام ۋاقىت جانىندا تۇرعان جالعىز ءۇي بار. سول ءۇيدىڭ يەسى سەرعالي نۇسىپوۆ ەسىمدى ازامات «بالا كۇنىمىزدە كوپ بولاتىن ەدى، كەيىنگى جىلدارى مۇلدەم ازايىپ، ءتىپتى جوعالىپ كەتتى. بىراق وسى كۇنگە دەيىن سول جىلانداردىڭ نە ادام، نە مالعا قيانات جاساعانىن كورگەن ەمەسپىن. الدە ءبىز تيىسپەگەن سوڭ، ولار دا تىنىش جاتا ما ەكەن؟» – دەيدى.
جۋانتوبە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جۇمباعى اشىلماعان قالپى، وسى كۇنگە دەيىن بىردە-ءبىر ماردىمدى زەرتتەۋ جاسالماي، عىلىمنىڭ نازارىنان تىس قالىپ كەلەدى. ەگەر زاماناۋي ارحەولوگيالىق جۇمىستار جۇرگىزىپ، بۇل ەسكەرتكىشتىڭ قاي ءداۋىر، قاي كەزەڭگە جاتاتىنىن ناقتى ايتىپ بەرەتىن ادام بولسا، ءتول تاريحىمىزدى تۇگەندەۋگە قوسىلعان قوماقتى ءبىر ۇلەس بولار ەدى. قالا بەردى، ونى ءتۋريزمنىڭ يگىلىگىنە اينالدىرىپ، شەتەلدىكتەرگە كورسەتۋگە ابدەن لايىق. سول ارقىلى جۋانتوبەنىڭ ىرگەسىندە تۇرعان، الاشقا قاپەزدەي ءبىرتۋار تالانت سىيلاعان توعىزبۇلاق اۋىلىنىڭ دا الەۋمەتتىك جاعدايىن ءبىرشاما جاقسارتۋعا بولار ەدى. شىعىسىندا – شارىن، باتىسىندا – كولساي، تۇستىگىن – كۇنگەي الاتاۋى، تەرىستىگىن تورايعىر تاۋلارى قورشاعان تاڭعاجايىپ توبە بۇگىندە ءوز جوقتاۋشىسىن سارىلا كۇتىپ جاتقانداي…
ر.S.
جوعارىداعى عالىمداردىڭ پىكىرىمەن كەلىسە وتىرىپ، ءتول تاريحىمىزعا لايىقتى قۇرمەت كورسەتۋدە «سالقىنقاندىلىق» تانىتپاساق ەكەن دەگىمىز كەلەدى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە قازاقستانداعى ءاربىر قورىم، وبا، توبە تۇگەلدەي ارشىلىپ، قايتا قالپىنا كەلتىرىلۋى كەرەك ەكەنى داۋسىز. وعان ونداعان، بالكىم، جۇزدەگەن جىل كەتۋى دە مۇمكىن. دەگەنمەن قازىرگى نەگىزگى ماقسات ول توبەلەردى باس سالىپ قوپارىپ قازىپ تاستاۋ ەمەس، ونى بولاشاقتىڭ يگىلىگىنە امان-ەسەن جەتكىزۋ ەكەندىگىن ەستەن شىعارماعان ءجون. ول ءۇشىن ەڭ بولماعاندا زاماناۋي تەحنولوگيانىڭ كومەگىمەن تالشىقتى سكانەردەن وتكىزىلىپ، ماڭىزدىلىعىنا قاراي شەتىنەن توقتاۋسىز زەرتتەلە بەرسە ەكەن دەگەن تىلەگىمىزدى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ نازارىنا جەتكىزگىمىز كەلەدى. بۇل سالاعا قۇيىلعان قاراجاتتىڭ قالاي دا ءوزىن اقتايتىنىنا ەش كۇمان جوق. قازاقستاننىڭ ءۇستى دە، استى دا قالا ەكەنىن الەمگە پاش ەتەتىن كۇن جاقىنداي بەرسە، قانەكي!..
ماقسات ءادىلحان،
«الاش ايناسى».
