Almatynyń ońtústik-shyǵysynan 250 shaqyrymdaı, Raıymbek aýdany Toǵyzbulaq aýylyna jaqyn jerde Jýantóbe degen meken bar. Aty aıtyp turǵandaı, qalyń qabyrǵalary alystan menmundalaǵan eńseli tóbe Ekpindi jazyǵynyń dál tórinde, taýmen ulasa jondanyp kórinedi. Bıiktigi – 16-17 metrge jýyq, radıýsy – 50 metrdeı, syrtynan shyr aınaldyra or qazylǵan tóbeniń orta tusy opyrylyp, tómen túsip ketken. Aýyl zııalylary bul tóbeni ótken ǵasyrlarda orystyń qaraqshy-jıhangerleri tonap ketken degen boljam aıtady. Jýantóbeniń ústine shyǵyp, zer sala qaraǵan kisi Ile Alataýynyń qoltyǵyn qýalaı, shyǵystan batysqa sozylǵan tóbeler tizbegin baıqaıdy. Sol tizbektiń júıesin buzbaı júrip otyrsańyz, bir sheti Altyn adam tabylǵan Esik qorǵandaryna bir-aq aparady…
Alyp tóbe jaıynda ańyz kóp. Bireýler «bul jer kezinde qalmaqtyń ataqty hanynyń ordasy bolǵan eken, qalmaq hany munda qomaqty altyn-kúmis pen kóp mólsherde qytaı kúrishin tyǵyp ketipti» dese, endi biri «jaýgershilik zamandarda ata-babalarymyz bul tóbeniń ústine ot jaǵyp, el shetine dushpan kelgeninen habar bergen» desedi. Shynyn aıtqanda, bizdiń kóńilimiz osy ekinshi ańyzǵa qulaıdy. Kóneden talyp jetken sol kári ańyz bizge bir shyndyqtyń shetin shyǵaratyndaı. Jýantóbeden qalmaq handarynan góri, arǵy babalarymyz – túrki qaǵandarynyń qoltańbasyn kóbirek kezdestirýge bolady. Sondyqtan da ony kóne túrki eskertkishteriniń qataryna jatqyzǵan durys sııaqty. Nege deseńiz, birinshiden, qaqpasy kúnshyǵysqa baǵyttalyp salynǵan. Tóbeniń shyǵys betindegi opyrylyp túsken oıpań búıiri oǵan kiretin esiktiń orny ekenin bildiredi. Túrkilerde ordanyń, jalpy baspananyń esigi kúnshyǵysqa qaraıtyn bolǵan. Óıtkeni tań shýaǵymen birge úıge qut kiredi dep túsingen. Jáne bir ereksheligi, tóbeni shyr aınaldyra tereńdigi eki metrden asatyn, radıýsy 100 metrge jýyq or qazylǵan. Kezinde oǵan sý jiberilgen sııaqty. Ondaǵy maqsat entelegen jaý bolsa, ordaǵa emin-erkin kire almasyn degen saqtyqta jatsa kerek. Bul jerde aıta keterlik bir qyzyqty jaıt bar. Jýantóbe ornalasqan Ekpindi jazyǵy negizinen shóleıt aımaqqa jatady. Sý jazyq deńgeıinen shamamen 1000 metrdeı tómende jatqan Merki ózeninen tartylǵan eken. Shyńyraý tereńinen sý jetkizgen kóne toǵannyń orny áli bar.
Sózdiń reti kelgende aıta keteıik, ataqty Sharyn shatqalynyń sý qory Aqtoǵaı, Saryqamys, Qarqara, Úsh Merki atalatyn ózender júıesinen quralady. Shyńnan birden shyńyraýǵa ulasyp ketetin jer bederi álemde sırek kezdesedi. Sharynnyń basy – Merki ózeniniń geologııalyq jaratylysy týra osyndaı. Kezinde Shoqan Ýálıhanov óziniń Qashqarııaǵa saparynda osy jerge arnaıy toqtap, túnegen eken. Ol óz jazbalarynda «Sógeti arqyly ótip, Toraıǵyr taýymen júrip, odan ári Merkiden Qarqaraǵa shyqtym» dep baıandaǵan. Stalındik repressııanyń qurbany bolǵan Qapez Baıǵabylulynyń áninde aıtylatyn áıgili Merki ózeni dál osy Jýantóbeniń shyǵysynan aǵyp ótedi.
Álqıssa, ańyzǵa súıenip aıtsaq, toǵan tartýshylar aýyr júk artylǵan esekterdi Merki ózeniniń basynan qyrqaǵa qaraı aqyryndap aıdap otyrypty-mys. Ústindegi salmaqtan beli qaıysqan esek baıǵus órge qaraı tik shyǵa almaı, taý qaptalyn maıdalaı qııalap jyljyp otyrady. Esektiń júrgen izine babalarymyz belgi soǵyp, sol boıynsha toǵan tartqanda, ózen sýy óz aǵysymen 1000 metrlik órge bir-aq shyqqan. Sol sý jota basyndaǵy Jýantóbege jetip jyǵylǵanǵa uqsaıdy. Munyń ózi sol zamanǵa tán ınjenerlik tańǵajaıyptardyń qataryna jatady.
Sýdyń jaǵymsyz, tylsym kúshterden alastaýshy, jamandyqqa qarsy qorǵan, qalqan ispetti qyzmet atqaratyny – túrkiler uǵymynda ejelden bar dúnıe. Jalpy, kóne túrki arhıtektýrasynda ordany sýmen qorshaý sekildi romantıkalyq sheshimder jıi kezdesedi. Astanadaǵy Elbasy rezıdenııasyn Esil ózeniniń qorshaı aǵyp jatýy da bizdi biraz oıǵa qaldyratyndaı…
Nápil BAZYLHAN, túrkolog ǵalym:
– Orda tóbelerge aınaldyra toǵan qazylyp, ony sýmen toltyrý ǵuryptyq keshen dep atalady. Keıde ol ózen sýymen, keıde jańbyr sýymen toltyrylǵan. Bul – kóne túrki dáýirine tán nárse. Kúltegin, Bilge qaǵan eskertkishteri sondaı. Jýantóbe saq dáýirine de tıisti bolýy múmkin. Qalaı degende de, ol jerge arheologııalyq jumystar júrgizý kerek. Eger sol mańnan buǵan deıin tas, qysh, metall t.b. buıymdar tabylǵan bolsa, búldirmeı, zertteýshilerdiń qolyna tapsyrǵan jón. Zerttemeı turyp naqty bir nárse aıtý qıyn. Tóbesine ot jaǵylatyn qaraýyl tóbeler qazaq handyǵy dáýirinde de bolǵan. Tóbeniń ortasy oıylyp túsip ketýi ishindegi muranyń qoldy bolǵandyǵyn dáleldeıdi. Kezinde Petr birinshiniń jarlyǵymen Sibir jáne qazaq dalasy aıaýsyz tonalǵan. Ordalardaǵy baǵaly altyn, kúmis buıymdardy túk qaldyrmaı tasyp áketken. Qazaqstannyń ońtústik bóliginen Uly Jibek joly ótetindikten, ondaı tóbelerde tarıhı qundy jádigerler, zergerlik buıymdar mol bolǵan.
Zeınolla SAMAShEV, arheolog:
– Bul qorǵandardy b.z.d. IV-III ǵasyrlardaǵy saq dáýiriniń eskertkishi dep aıtýǵa bolady. Nemistermen birlesken, osy taqyryptaǵy zertteýlerimizdi jarııalanymǵa daıyndap jatyrmyz. Barlyq qorǵandy qazýǵa arheologtardyń shamasy jetpeıdi. Bir qorǵandy qazý úshin kem degende eki jyl ýaqyt ketedi. Aldymen aınalasyn tııanaqty zerttep, sosyn baryp maketin kalpyna keltirýge tyrysý kerek. Baıaǵydaǵydaı býldozermen qoparyp tastaýǵa bolmaıdy. Eger qazba jasalatyn bolyp sheshim qabyldansa, aldymen syrtyn qorshap, oǵan baratyn jolyn, ınfraqurylymyn jóndeý kerek. Qasyndaǵy aýyldan murajaı ashqan jón. Sosyn baryp rekonstrýkııalap, obaǵa kiretin esik jasap, ishindegi zattaryn murajaıǵa qoıyp, ornyna kóshirmelerin qaldyrǵan durys. Sonda ǵana kelýshilerge jaǵdaı týady.
Hamıt AITQUL, QR Ortalyq murajaıy arheologııa ortalyǵynyń ǵylymı qyzmetkeri:
– Jýantóbeni men ózim arnaıy baryp kórdim. Tonaýshylar oǵan tóbesin oıyp, sol arqyly kirgen eken. Qanshalyqty dúnıeni alyp ketkeni belgisiz. Kim bilsin, kezinde Esik qorǵanyn da tonalǵan dep júrdik qoı. Biraq Altyn adam qorǵannyń bir búıirinen shyqqan bolatyn. Sol sekildi munda da bir altyn adam jatýy ǵajap emes. Tóbeler tizbegi degenińiz ras. Otyrar aýdanynda da dál osyndaı Jýantóbe degen tóbe bar. Olardyń bárine ortaq týystyq baılanys bar. Bir órkenıettiń izi ekeni anyq.
Juman Smaıylov esimdi arheolog ǵalymmen sóıleskenimizde: «Ras, ol jerge ǵalymdardyń kóp joly da túspeı júr. Osy máseleni aımaqtyq organdar men mádenıet mekemeleriniń qulaǵyna jetkizseńizder, durys bolar edi. Qarajat máselesin sheship, keshendi zertteý jasaý kerek. Biz, bir jaǵynan, bul qorǵandardy qazýǵa onsha umtylmaımyz. Bir esepten, olardyń tura bergeni de durys», – degen oı aıtty.
Ras-ótirigin kim bilsin, «Jýantóbeniń astyn ordaly jylan mekendeıdi-mys» degen qaýeset bar. Óıtkeni jurt jazdyń ashyq kúnderi tasqa shyǵyp, qyzdyrynyp jatatyn susty maqulyqty jıi kóredi eken. Jýantóbeniń shyraqshysyndaı bolyp jarty ǵasyrdan astam ýaqyt janynda turǵan jalǵyz úı bar. Sol úıdiń ıesi Serǵalı Núsipov esimdi azamat «Bala kúnimizde kóp bolatyn edi, keıingi jyldary múldem azaıyp, tipti joǵalyp ketti. Biraq osy kúnge deıin sol jylandardyń ne adam, ne malǵa qııanat jasaǵanyn kórgen emespin. Álde biz tıispegen soń, olar da tynysh jata ma eken?» – deıdi.
Jýantóbe, nege ekeni belgisiz, jumbaǵy ashylmaǵan qalpy, osy kúnge deıin birde-bir mardymdy zertteý jasalmaı, ǵylymnyń nazarynan tys qalyp keledi. Eger zamanaýı arheologııalyq jumystar júrgizip, bul eskertkishtiń qaı dáýir, qaı kezeńge jatatynyn naqty aıtyp beretin adam bolsa, tól tarıhymyzdy túgendeýge qosylǵan qomaqty bir úles bolar edi. Qala berdi, ony týrızmniń ıgiligine aınaldyryp, sheteldikterge kórsetýge ábden laıyq. Sol arqyly Jýantóbeniń irgesinde turǵan, Alashqa Qapezdeı birtýar talant syılaǵan Toǵyzbulaq aýylynyń da áleýmettik jaǵdaıyn birshama jaqsartýǵa bolar edi. Shyǵysynda – Sharyn, batysynda – Kólsaı, tústigin – kúngeı Alataýy, teristigin Toraıǵyr taýlary qorshaǵan tańǵajaıyp tóbe búginde óz joqtaýshysyn saryla kútip jatqandaı…
R.S.
Joǵarydaǵy ǵalymdardyń pikirimen kelise otyryp, tól tarıhymyzǵa laıyqty qurmet kórsetýde «salqynqandylyq» tanytpasaq eken degimiz keledi. Túptiń túbinde Qazaqstandaǵy árbir qorym, oba, tóbe túgeldeı arshylyp, qaıta qalpyna keltirilýi kerek ekeni daýsyz. Oǵan ondaǵan, bálkim, júzdegen jyl ketýi de múmkin. Degenmen qazirgi negizgi maqsat ol tóbelerdi bas salyp qoparyp qazyp tastaý emes, ony bolashaqtyń ıgiligine aman-esen jetkizý ekendigin esten shyǵarmaǵan jón. Ol úshin eń bolmaǵanda zamanaýı tehnologııanyń kómegimen talshyqty skanerden ótkizilip, mańyzdylyǵyna qaraı shetinen toqtaýsyz zerttele berse eken degen tilegimizdi Mádenıet mınıstrliginiń nazaryna jetkizgimiz keledi. Bul salaǵa quıylǵan qarajattyń qalaı da ózin aqtaıtynyna esh kúmán joq. Qazaqstannyń ústi de, asty da qala ekenin álemge pash etetin kún jaqyndaı berse, qanekı!..
Maqsat ÁDILHAN,
«Alash aınasy».
