وتكەنگە سالاۋات، بولاشاققا عيبادات ايتپاي، بۇگىنمەن عانا ءومىر ءسۇرۋ ءبىزدىڭ سالتىمىزدان بولماسا كەرەك-ءتى. بىراق ازىرگە عاسىرلار قۇنداعىندا قالعان قاسيەتتى قازىنالارىمىزعا وڭ كوزقاراس تانىتقان سىڭايىمىز بولعانىمەن، سىنىمىز كەلىسپەي تۇر. اتا-بابامىز ءجۇرىپ وتكەن جولداردى قانشالىقتى زەرتتەپ-زەردەلەي الدىق؟ ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى وركەنيەتتى تانۋعا ورەمىز جەتتى مە؟ باسقا ايماقتاردى قايدام، اسپانمەن تالاسقان تاۋى مەن سىلدىراي اققان بۇلاعى جوق اتىراۋدىڭ الىس-جاقىننان بەتكە العان مەيماندارىنىڭ الدىندا مەيماناسى تاسىپ، ماقتانا كورسەتەردەي قانداي قاسيەتتى ورىندارى بار؟ مادەني ەسكەرتكىشتەر ەلەنىپ-ەسكەرىلىپ جاتىر ما؟ جاۋاپ بەرۋ قيىنعا سوعاتىن بۇل ساۋالدار مادەنيەتكە ماڭىز بەرىلمەي كەلەتىنىنەن عانا حاباردار قىلادى. قارا التىندى، بىلايعى ەل باي سانايتىن ايماق رۋحاني بايلىعىن ءالى كۇنگە تولىق تانىپ بولعان جوق. وكىنىشكە قاراي. بۇعان جايىقتى بويلاي ورنالاسقان جەردەگى تاريحي قۇندىلىقتار مەن كونە شاھارلاردىڭ بۇگىنگى ايانىشتى ءحالى دە دالەل بولا الادى.
سارايشىق جەر بەتىنەن جوعالا ما؟
بۇل ساۋالعا «ءيا» دەپ جاۋاپ بەرۋ اۋىر. «جوق» دەپ كەسىپ ايتۋ دا تاعى قيىن. «مۇمكىنمەن» عانا ءمۇدىرىپ قالامىز. ويتكەنى «ەندى ءبىر بەس جىلدان كەيىن سارايشىق جەر بەتىنەن تىپ-تيپىل بولىپ جوعالادى»، – دەيدى اتىراۋداعى ارحەولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اعا قىزمەتكەرى مارات قاسەنوۆ. شاشىلعان باس سۇيەكتەر مەن ۇگىتىلگەن ساز بالشىقتاردىڭ الاڭىنا اينالعان كونە شاھاردىڭ ورنى – بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ تاريحي قۇندىلىققا دەگەن كوزقاراسىن ايشىقتاپ تۇرعانداي ەلەس بەرەدى. «اسپان استىنداعى مۇراجاي» دەپ اسپەتتەگەنىمىز دە – ءسوز جۇزىندە عانا. رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار تاريحي ءھام مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ تىزىمىنە الىنعانىمەن، سارايشىقتىڭ سىنىن بۇزباۋعا ارەكەتتەنگەنىمىز شامالى. ال كوشپەندى وركەنيەتتىڭ بەلگىسىندەي بولىپ بۇگىنگە جەتكەن كونە شاھاردى جايىقتىڭ سۋى جالماپ بارادى.
سارايشىق ماسەلەسىنە سىرت قاراماي، ءۇن قوسىپ جۇرگەن الكەي مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ استانا بولىمشەسىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور زەينوللا ساماشەۆ كەزىندە ەسكى قالانىڭ ورنىن ساقتاپ قالۋدىڭ وزىندىك نۇسقالارىن دا ۇسىنعان بولاتىن. بىراق ماسەلەنىڭ ءبارىن قارجىعا اكەپ تىرەپ، جىلى جاۋىپ قويا سالدىق. «ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن قازاق دالاسىندا 52 مىڭنان استام ەسكەرتكىش بار. سولاردىڭ تەك ەكەۋى عانا (قوجا احمەت ياساۋي كەشەنى مەن تاڭبالى تاس) حالىقارالىق يۋنەسكو-نىڭ قورعاۋىنا ەنگىزىلگەن.
بۇل – وتە وكىنىشتى جانە ۇيات نارسە»، – دەيدى بەلگىلى ارحەولوگ. سارايشىقتى الەمدىك مادەنيەتتىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدىرىپ، حالىقارالىق بەدەلدى قوعامنىڭ قورعاۋىنا ىلىكتىرۋ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ پارىزى بولۋى كەرەك.
تاسكەشۋ كەرۋەن سارايى – تاريحتىڭ تابارىگى
سارايشىق پەن كونە ۇرگەنىشتىڭ اراسىنا سارا جول سالعان ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى تاسكەشۋ كەرۋەن سارايى دا كۇنى كەشەگە دەيىن ەسكەرۋسىز قالىپ كەلەدى. ەندى عانا اتىراۋلىق ارحەولوگتەر كەرۋەن سارايىنىڭ كەرەمەتىن تانۋعا جۇمىلا كىرىسىپ جاتىر. بۇل ورتاعاسىرلىق ەسكەرتكىش التىن وردا مەملەكەتىنە تيەسىلى جانە ءبىر ەرەكشەلىگى تۇتاستاي قىش كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان. وبلىستىق تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ باسشىسى اماندىق عاريفوللادان بىلگەنىمىزدەي، «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا وتكەن جىلدارى سارايدىڭ جارتىسى ارشىلىپ الىنىپتى. ماقات، قىزىلقوعا، جىلوي اۋداندارىنىڭ شەكارالاس قيىلىسىندا ورنالاسقان تاسكەشۋ كەرۋەن سارايى – سارايشىق قالاسىنان شىعاتىن نوعاي جولى بويىنداعى العاشقى كەرۋەن ساراي. كەزىندە كوپەستەر مەن داۋلەتتى ساياحاتشىلارعا قوناقۇي رەتىندە سالىنعان بۇل مەكەن ساعىز وزەنىنەن وتەتىن وتكەلدى قامتاماسىز ەتىپ، كەرۋەن سارايدىڭ حابارشىلارىنىڭ اتىن اۋىستىراتىن پوشتا بەكەتى دە بولىپتى. اسكەري بولىمشە دە وسىندا ورنالاسقانعا ۇقسايدى. اماندىق عاريفوللا، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە سولتۇستىك-باتىس بۇرىشتان ءبۇتىن شەڭبەر قۇرايتىن مۇنارا جانە باتىس جاردىڭ ورتاسىنان جارتى شەڭبەر ءتارىزدى مۇنارا اشىلعانىن ايتادى. «زەرتتەۋ جۇمىسى كەزىندە جەراستى قويما مەن كولەمى ۇلكەن جاتىن بولمە اشىلدى. بولمەلەردىڭ ىشىندە ءتورت جاتىن بولمە جانە ءبىر اس بولمە بار. جاتىن بولمەنىڭ ارقايسىسىنا جىلىتۋ پەشتەرى مەن كەرەۋەت قالانعان. كەرەۋەت تاستان قالانىپ، ءىشى سازبەن تولتىرىلدى. ەكى جاققا قاراي كەتەتىن پەش تۇتىندىكتەرىنىڭ ورتاسىنا تاندىر ورناتىلعان. پەشتى ءارتۇرلى ماقساتتا پايدالانعان. ءبىرىنشى، پەش بيىك بولعان، ياعني جىلى كەرەۋەت رەتىندە پايدالانعان (سۋفا), ەكىنشى، بۇل پەش ەكى جاقتاعى بولمەنى جىلىتىپ تۇرادى جانە تاندىرعا نان پىسىرۋگە مۇمكىندىك بولعان. قازبا جۇمىستارى كەزىندە كەرۋەن سارايدان شارۋاشىلىقتىڭ ءار تۇرىنە ارنالعان كەراميكالىق ىدىستاردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى جيناقتالدى. ونىڭ ىشىندە سۇر جانە قىزىل قىشتان جاسالعان ۇلكەن كولەمدەگى حۋمداردىڭ فراگمەنتتەرى، قۇمىرالار، تارەلكەلەر، ءارتۇرلى تۇسپەن سىرلانىپ، بەزەندىرىلگەن شىڭىلتىرلى پيالا ت.ب ىدىستار، سونىمەن بىرگە قىشتان جاسالعان شىراق سىنىقتارى، شىعىرلار دا بار. ىدىستار الۋان ءتۇرلى ورنەكتەرىمەن، سوعىلعان شتامپتارىمەن ەرەكشەلەنەدى. حورەزم، يران ت.ب ەلدەردەن الىپ كەلىنگەندەرى دە از ەمەس. بۇل كەرۋەن-سارايدىڭ ۇلكەن ساۋدا ورتالىعى بولعان قالالارمەن، كورشى ەلدەرمەن بايلانىسى بولعاندىعىن دالەلدەيدى. قازبا جۇمىستارى كەزىندە بۇل جەردەن جەز بۇيىمدار، تەمىر، مىس بۇيىمدار دا انىقتالدى. تابىلعان جادىگەرلەردىڭ ىشىندە مىس تيىندار بار. تيىندار التىن وردانىڭ بيلەۋشىلەرى وزبەك حان (1313-1341 جج.) جانە جانىبەك حان (1341-1357 جج.) تۇسىندا سوعىلعان. وزبەك حان تۇسىندا سوعىلعان ءبىر تيىندى مىسالعا الساق، تيىننىڭ ءبىر بەتىندە ارقاسىنا كۇن ارقالاعان بارىس بەينەسى، ەكىنشى بەتىندە «جوعارعى جارلىقپەن، زاڭ بارىنە بىردەي» دەگەن ءسوز جازىلعان. كەرۋەن سارايدا ۇلكەن ساۋدا قاتىناسىنىڭ، اقشا اينالىسىنىڭ جاقسى دامىعاندىعىن دالەلدەيتىن تاعى ءبىر فاكتىنىڭ ءبىرى وسى بولماق. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، كەرۋەن-سارايدىڭ باتىسىندا ءوتىپ جاتىرعان ساعىز وزەنىندەگى وتكەل كۇيدىرىلگەن قىش كىرپىشتەن سۋ استىنا توسەلىنىپ سالىنعان. وتكەن ءداۋىردىڭ سوڭىندا وسى جەردە مال ايداعان حالىق وتكەلدى كورگەندىكتەرىن ايتادى. بىراق بۇگىنگى كۇنى بۇل جەردەگى وتكەلدىڭ ورنى تابىلماي وتىر»، – دەيدى ول.
اقتوبە-لاەتيگە – لايىقتى كوزقاراس
وبلىس ورتالىعىنان 10-اق شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان تاعى ءبىر كونە شاھار – اقتوبە-لاەتي قالاشىعى دەپ اتالادى. بۇل جەردى العاش رەت وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى مۇنايشى-گەولوگ ساپار قارىمساقوۆ پەن ولكەتانۋشى عالىم ۆياچەسلاۆ افاناسەۆتەر انىقتاپ ەدى.
اقتوبە-لاەتي تاريحتا «شەبەرلەر قالاشىعى» دەگەن ۇعىممەن بەلگىلى. بۇل جەردە كوپتەگەن قولونەر شەبەرحانالارى جۇمىس ىستەگەن. ال جەرگىلىكتى حالىق ساۋدا كەرۋەندەرىنە قىزمەت كورسەتكەن. بۇگىندە وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىندا ساقتاۋلى سۇيەك جۇزىكتەر مەن تاراقتار، جەز جۇزىكتەر، بىلەزىكتەر، ىدىستار، شىنى تۇمارلار، مونشاقتار ەجەلگى اقتوبەلىكتەردىڭ قولونەرگە قانشالىقتى ءمان بەرگەنىن ايگىلەيدى. شەبەرلەر قالاسىن XIV عاسىردىڭ اياعىندا تەمىردىڭ اسكەرى قيراتىپ كەتكەن. ءبىر كەزدەرى كاسپي تەڭىزى مەن جايىق وزەنى دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى سالدارىنان سۋ استىندا قالعان قالاشىق وتكەن عاسىردىڭ 50-جىلدارى جەر بەتىنە قايتا شىققان ەدى. ەسكى قالانىڭ ورنىن زەرتتەۋ جۇمىستارى 90-جىلدارى توقتاپ قالدى. اراعا 20 جىل ءۇزىلىس سالىپ بارىپ اتىراۋلىق ارحەولوگتەر بۇل مەكەنگە نازار اۋداردى. مەملەكەت قورعاۋىنا الىنعان قالاشىقتىڭ تۇتاستاي ءبىر بولىگى تەلەستانسى سالۋ كەزىندە قيراتىلعان. قويناۋىنا عاسىرلار عالاماتىن بۇگىپ جاتقان بۇل جەردىڭ جانىنان قازىر «جۇلدىز» دەگەن ىقشاماۋدان بوي كوتەردى، جەرگىلىكتى حالىق جارىسا ءۇي سالىپ جاتىر.
اقتوبە-لاەتيگە لايىقتى كوڭىل ءبولۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر. ازىرگە بۇل ورىنعا تەك ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى عانا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەدى. «شىنى كەرەك، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە قۇلشىنىسىمىز زور بولعانىمەن، قاراجاتتىڭ جەتىسپەۋى قولىمىزدى بايلايدى»، – دەيدى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تاريح كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى سەرىك قۋانىش.
ر.S.
مادەني مۇرالارعا، ەلدىك ەسكەرتكىشتەرگە «بۇل جەر مەملەكەت قامقورلىعىنا الىنعان» دەگەن جالقى سويلەمى بار تەمىر بەلگى قويىپ قانا قامقورلىق كورسەتكەننىڭ ءرولىن ويناۋعا بولمايتىنىن تۇسىنەتىن كەز جەتكەن سىندى. وبلىس اۋماعىندا ورنالاسقان تاريحي نىساندارعا ساراپتاما جاساۋ كەزىندە مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى 605 كونە ەسكەرتكىش، قورعاندار مەن قورىمدار، ساعاناتامدار، قالاشىقتاردى تەكسەرىپتى. ولاردىڭ كوپشىلىگى جوندەۋدى، قالپىنا كەلتىرۋدى قاجەت ەتۋدە.
باقىتگۇل باباش،
«الاش ايناسى».
