Ótkenge salaýat, bolashaqqa ǵıbadat aıtpaı, búginmen ǵana ómir súrý bizdiń saltymyzdan bolmasa kerek-ti. Biraq ázirge ǵasyrlar qundaǵynda qalǵan qasıetti qazynalarymyzǵa oń kózqaras tanytqan syńaıymyz bolǵanymen, synymyz kelispeı tur. Ata-babamyz júrip ótken joldardy qanshalyqty zerttep-zerdeleı aldyq? Bizdiń zamanymyzdan burynǵy órkenıetti tanýǵa óremiz jetti me? Basqa aımaqtardy qaıdam, aspanmen talasqan taýy men syldyraı aqqan bulaǵy joq Atyraýdyń alys-jaqynnan betke alǵan meımandarynyń aldynda meımanasy tasyp, maqtana kórseterdeı qandaı qasıetti oryndary bar? Mádenı eskertkishter elenip-eskerilip jatyr ma? Jaýap berý qıynǵa soǵatyn bul saýaldar mádenıetke mańyz berilmeı keletininen ǵana habardar qylady. Qara altyndy, bylaıǵy el baı sanaıtyn aımaq rýhanı baılyǵyn áli kúnge tolyq tanyp bolǵan joq. Ókinishke qaraı. Buǵan Jaıyqty boılaı ornalasqan jerdegi tarıhı qundylyqtar men kóne shaharlardyń búgingi aıanyshty hali de dálel bola alady.
SARAIShYQ JER BETINEN JOǴALA MA?
Bul saýalǵa «ıá» dep jaýap berý aýyr. «Joq» dep kesip aıtý da taǵy qıyn. «Múmkinmen» ǵana múdirip qalamyz. Óıtkeni «Endi bir bes jyldan keıin Saraıshyq jer betinen typ-tıpyl bolyp joǵalady», – deıdi Atyraýdaǵy Arheologııa ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń aǵa qyzmetkeri Marat Qasenov. Shashylǵan bas súıekter men úgitilgen saz balshyqtardyń alańyna aınalǵan kóne shahardyń orny – búgingi urpaqtyń tarıhı qundylyqqa degen kózqarasyn aıshyqtap turǵandaı eles beredi. «Aspan astyndaǵy murajaı» dep áspettegenimiz de – sóz júzinde ǵana. Respýblıkalyq mańyzy bar tarıhı hám mádenı eskertkishterdiń tizimine alynǵanymen, Saraıshyqtyń synyn buzbaýǵa árekettengenimiz shamaly. Al kóshpendi órkenıettiń belgisindeı bolyp búginge jetken kóne shahardy Jaıyqtyń sýy jalmap barady.
Saraıshyq máselesine syrt qaramaı, ún qosyp júrgen Álkeı Marǵulan atyndaǵy Arheologııa ınstıtýtynyń Astana bólimshesiniń dırektory, professor Zeınolla Samashev kezinde eski qalanyń ornyn saqtap qalýdyń ózindik nusqalaryn da usynǵan bolatyn. Biraq máseleniń bárin qarjyǵa ákep tirep, jyly jaýyp qoıa saldyq. «Ushqan qustyń qanaty talatyn qazaq dalasynda 52 myńnan astam eskertkish bar. Solardyń tek ekeýi ǵana (Qoja Ahmet Iasaýı kesheni men Tańbaly tas) halyqaralyq IýNESKO-nyń qorǵaýyna engizilgen.
Bul – óte ókinishti jáne uıat nárse», – deıdi belgili arheolog. Saraıshyqty álemdik mádenıettiń bir bólshegine aınaldyryp, halyqaralyq bedeldi qoǵamnyń qorǵaýyna iliktirý búgingi urpaqtyń paryzy bolýy kerek.
TASKEShÝ KERÝEN SARAIY – TARIHTYŃ TÁBÁRIGI
Saraıshyq pen kóne Úrgenishtiń arasyna sara jol salǵan Uly Jibek jolynyń boıyndaǵy Taskeshý kerýen saraıy da kúni keshege deıin eskerýsiz qalyp keledi. Endi ǵana atyraýlyq arheologter kerýen saraıynyń keremetin tanýǵa jumyla kirisip jatyr. Bul ortaǵasyrlyq eskertkish Altyn Orda memleketine tıesili jáne bir ereksheligi tutastaı qysh kirpishten turǵyzylǵan. Oblystyq tarıh jáne arheologııa ortalyǵynyń basshysy Amandyq Ǵarıfolladan bilgenimizdeı, «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasynyń aıasynda ótken jyldary saraıdyń jartysy arshylyp alynypty. Maqat, Qyzylqoǵa, Jyloı aýdandarynyń shekaralas qıylysynda ornalasqan Taskeshý kerýen saraıy – Saraıshyq qalasynan shyǵatyn Noǵaı joly boıyndaǵy alǵashqy kerýen saraı. Kezinde kópester men dáýletti saıahatshylarǵa qonaqúı retinde salynǵan bul meken Saǵyz ózeninen ótetin ótkeldi qamtamasyz etip, kerýen saraıdyń habarshylarynyń atyn aýystyratyn poshta beketi de bolypty. Áskerı bólimshe de osynda ornalasqanǵa uqsaıdy. Amandyq Ǵarıfolla, arheologııalyq qazba jumystary kezinde soltústik-batys buryshtan bútin sheńber quraıtyn munara jáne batys jardyń ortasynan jarty sheńber tárizdi munara ashylǵanyn aıtady. «Zertteý jumysy kezinde jerasty qoıma men kólemi úlken jatyn bólme ashyldy. Bólmelerdiń ishinde tórt jatyn bólme jáne bir as bólme bar. Jatyn bólmeniń árqaısysyna jylytý peshteri men kereýet qalanǵan. Kereýet tastan qalanyp, ishi sazben toltyryldy. Eki jaqqa qaraı ketetin pesh tútindikteriniń ortasyna tandyr ornatylǵan. Peshti ártúrli maqsatta paıdalanǵan. Birinshi, pesh bıik bolǵan, ıaǵnı jyly kereýet retinde paıdalanǵan (sýfa), ekinshi, bul pesh eki jaqtaǵy bólmeni jylytyp turady jáne tandyrǵa nan pisirýge múmkindik bolǵan. Qazba jumystary kezinde kerýen saraıdan sharýashylyqtyń ár túrine arnalǵan keramıkalyq ydystardyń kóptegen túrleri jınaqtaldy. Onyń ishinde sur jáne qyzyl qyshtan jasalǵan úlken kólemdegi hýmdardyń fragmentteri, qumyralar, tárelkeler, ártúrli túspen syrlanyp, bezendirilgen shyńyltyrly pıala t.b ydystar, sonymen birge qyshtan jasalǵan shyraq synyqtary, shyǵyrlar da bar. Ydystar alýan túrli órnekterimen, soǵylǵan shtamptarymen erekshelenedi. Horezm, Iran t.b elderden alyp kelingenderi de az emes. Bul kerýen-saraıdyń úlken saýda ortalyǵy bolǵan qalalarmen, kórshi eldermen baılanysy bolǵandyǵyn dáleldeıdi. Qazba jumystary kezinde bul jerden jez buıymdar, temir, mys buıymdar da anyqtaldy. Tabylǵan jádigerlerdiń ishinde mys tıyndar bar. Tıyndar Altyn Ordanyń bıleýshileri Ózbek han (1313-1341 jj.) jáne Jánibek han (1341-1357 jj.) tusynda soǵylǵan. Ózbek han tusynda soǵylǵan bir tıyndy mysalǵa alsaq, tıynnyń bir betinde arqasyna kún arqalaǵan barys beınesi, ekinshi betinde «Joǵarǵy jarlyqpen, Zań bárine birdeı» degen sóz jazylǵan. Kerýen saraıda úlken saýda qatynasynyń, aqsha aınalysynyń jaqsy damyǵandyǵyn dáleldeıtin taǵy bir faktiniń biri osy bolmaq. Derekterge súıensek, kerýen-saraıdyń batysynda ótip jatyrǵan Saǵyz ózenindegi ótkel kúıdirilgen qysh kirpishten sý astyna tóselinip salynǵan. Ótken dáýirdiń sońynda osy jerde mal aıdaǵan halyq ótkeldi kórgendikterin aıtady. Biraq búgingi kúni bul jerdegi ótkeldiń orny tabylmaı otyr», – deıdi ol.
AQTÓBE-LAETIGE – LAIYQTY KÓZQARAS
Oblys ortalyǵynan 10-aq shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan taǵy bir kóne shahar – Aqtóbe-Laetı qalashyǵy dep atalady. Bul jerdi alǵash ret ótken ǵasyrdyń 60-jyldary munaıshy-geolog Sapar Qarymsaqov pen ólketanýshy ǵalym Vıacheslav Afanasevter anyqtap edi.
Aqtóbe-Laetı tarıhta «sheberler qalashyǵy» degen uǵymmen belgili. Bul jerde kóptegen qolóner sheberhanalary jumys istegen. Al jergilikti halyq saýda kerýenderine qyzmet kórsetken. Búginde oblystyq tarıhı-ólketaný murajaıynda saqtaýly súıek júzikter men taraqtar, jez júzikter, bilezikter, ydystar, shyny tumarlar, monshaqtar ejelgi aqtóbelikterdiń qolónerge qanshalyqty mán bergenin áıgileıdi. Sheberler qalasyn XIV ǵasyrdyń aıaǵynda Temirdiń áskeri qıratyp ketken. Bir kezderi Kaspıı teńizi men Jaıyq ózeni deńgeıiniń kóterilýi saldarynan sý astynda qalǵan qalashyq ótken ǵasyrdyń 50-jyldary jer betine qaıta shyqqan edi. Eski qalanyń ornyn zertteý jumystary 90-jyldary toqtap qaldy. Araǵa 20 jyl úzilis salyp baryp atyraýlyq arheologter bul mekenge nazar aýdardy. Memleket qorǵaýyna alynǵan qalashyqtyń tutastaı bir bóligi telestansy salý kezinde qıratylǵan. Qoınaýyna ǵasyrlar ǵalamatyn búgip jatqan bul jerdiń janynan qazir «Juldyz» degen yqshamaýdan boı kóterdi, jergilikti halyq jarysa úı salyp jatyr.
Aqtóbe-Laetıge laıyqty kóńil bólý qajettiligi týyndap otyr. Ázirge bul orynǵa tek H.Dosmuhamedov atyndaǵy Atyraý memlekettik ýnıversıteti tarıh fakýltetiniń stýdentteri ǵana qazba jumystaryn júrgizip keledi. «Shyny kerek, ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgizýge qulshynysymyz zor bolǵanymen, qarajattyń jetispeýi qolymyzdy baılaıdy», – deıdi ýnıversıtettiń tarıh kafedrasynyń meńgerýshisi Serik Qýanysh.
R.S.
Mádenı muralarǵa, eldik eskertkishterge «Bul jer memleket qamqorlyǵyna alynǵan» degen jalqy sóılemi bar temir belgi qoıyp qana qamqorlyq kórsetkenniń rólin oınaýǵa bolmaıtynyn túsinetin kez jetken syndy. Oblys aýmaǵynda ornalasqan tarıhı nysandarǵa saraptama jasaý kezinde murajaı qyzmetkerleri 605 kóne eskertkish, qorǵandar men qorymdar, saǵanatamdar, qalashyqtardy tekseripti. Olardyń kópshiligi jóndeýdi, qalpyna keltirýdi qajet etýde.
Baqytgúl BABASh,
«Alash aınasy».
