قازاق حالقىنىڭ ەرەكشە ءبىر كوڭىل بولەتىن عۇرىپتارىنىڭ ءبىرى — ومىرگە جاڭا كەلگەن بوپەگە ات قويۋ. ءاربىر اتا-انا ءوزىنىڭ بالاسىنا ادەمى ءارى ماعىنالى ەسىمدى قويۋدى قالايدى. سوندىقتان بولار ىرىمشىل حالقىمىز پەرزەنتىنە قول باستاعان باتىرلاردىڭ، ءسوز باستاعان شەشەندەردىڭ، ەل باستاعان بيلەردىڭ، جەز تاڭداي، كۇمىس كومەي ءانشى-جىرشىلاردىڭ اتىن قويۋعا تىرىسادى.
بالاعا ات قويعان كەزدە كەز كەلگەن ادامعا ەمەس، تاعى دا سول ىرىم قىلىپ كوپتى كورگەن ەل اعالارىنا، اينالاسىنا سىيلى، اۋزى دۋالى كىسىلەرگە بالاسىنىڭ اتىن قويعىزۋدى مارتەبە ساناعان. «قىرىقتىڭ ءبىرى — قىدىر» دەپ كەلىپ قالعان قوناعىنا دا ىرىمداپ ات قويعىزعان ەكەن. «بۇل بالامنىڭ اتىن پالەنشەكەڭ قويىپ ەدى…» دەپ سونى ءتىپتى ايتىپ جۇرەتىن بولعان. بىراق قانشا ىرىمشىل ءارى ۇلكەن ادامداردىڭ اتىن قويعانىمەن بالاعا وتە كيەلى، قاسيەتتى، اۋليە ابىزداردىڭ اتىن قويماعان. «ول وتە اۋىر بولادى، بالا كوتەرە المايدى» دەپ تۇسىنگەن مۇنى. حالقىمىزدا ازان شاقىرىپ، ات قويۋ دەگەن ءسوز بار. بالانىڭ اتىن قويار كەزدە ءۇش قايتارا «اللاھۋ اكبار» دەپ ازان شاقىرىپ، سودان كەيىن بالانىڭ قۇلاعىنا قويىلعان اتتى ءۇش رەت ايتادى. بالانىڭ ەسىندە سول ەسىم قالادى، قۇلاعىنا سول ەسىم سىڭەدى دەگەن ىرىم بۇل. ال كەيدە بالا تۇرماي جۇرگەن جاعدايدا «كوز تيمەسىن»، «ءتىل تيمەسىن» دەپ ءارتۇرلى، ءتىپتى قۇلاققا ەرسى ەستىلەتىن وعاش اتتاردى دا قوياتىن بولعان. وتباسىندا ىلعي قىز بولعاندىقتىن «ۇلدى بولسىن» دەگەن نيەتپەن قىزدارعا ۇلبوسىن، ۇلمەكەن، ۇلبالا دەگەن سياقتى اتتار قويىلعان.
اتاۋ بەرۋگە شەبەر حالىق
تەگىندە ءبىزدىڭ حالىق اتاۋ بەرۋگە شەبەر. قاراپ تۇرساق، قازاق جەرىندەگى كىشكەنتاي بۇلاق، جايداق توبە، ارىقتاي جىرا، جىلاپ اعىپ جاتقان تيتىمدەي جىلعاعا دەيىن اتسىز ەمەس جانە سولار جايدان-جاي قويىلا سالماعان. بەلگىلى ءبىر ەرەكشەلىگىنە، قاسيەتىنە، الدەنەگە ۇقسايتىن كوزگە ىلىنەر كورىنىسىنە سايكەس اتتى ءدال تاۋىپ قويعان. بالاعا جىل مەزگىلىنە قاراي دا ەسىم بەرگەن. مىسالى، قىستاۋدا تۋعان بالانى — قىستاۋباي، جاز جايلاۋدا دۇنيەگە كەلگەن بالاسىن جايلاۋبەك دەپ اتاعان دەگەن سياقتى… ناۋرىز ايىندا تۋعان بالانى «قاسيەتتى ايدا تۋىلدى، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە دۇنيەگە كەلدى» دەپ ەرەكشەلەگەن. قىزىق بولعاندا، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قازاقتىڭ ىرىمشىلدىعى ءتىپتى شەكتەن شىعىپ كەتتى عوي، وعان مىسال — سوۆحوزبەك، كولحوزباي دەگەن سياقتى اتتاردىڭ كوبەيۋى. كلارا، ينديرا سياقتى ەسىمدەردىڭ كوپتەپ كەزدەسۋى دە — سول كەزەڭنىڭ «جەمىسى». بىراق قالاي دەسەك تە ءبارىبىر سونىڭ تۇبىندە جاقسى نيەت جاتىر. بۇلاردىڭ بارلىعى شىنايى كوڭىلمەن قويىلعان ەسىمدەر.
مىسالى، ومىردەن وتكەنىنە جيىرما سەگىز جىلدان اسسا دا، ءتىپتى سوناۋ سوعىس كەزىنەن باستاپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن اتانىڭ ەسىمىن قويۋ جالعاسىپ كەلە جاتىر. بۇكىل التى الاشتىڭ ارداقتىسى بولعان، حالقىم دەپ قابىرعاسى قايىسىپ، ەلىم دەپ ەڭىرەپ، بۇكىل ءبىر قوعامدىق قۇرىلىسقا قارسى شىققانداي بولىپ، ۇلتى، ءتىلى، حالقى ءۇشىن ەشقاشان ءوزىن-ءوزى اياماعان قازاق حالقىنىڭ ادال پەرزەنتى بولعاندىقتان، حالىق اتانىڭ ەسىمىن ارداقتاپ، ۇرپاعىنا اتىن بەرىپ جاتادى. كىشكەنە بولسا دا كيەسى جۇعىستى بولسىن، اتا سەكىلدى نامىسشىل، ءور، حالقىنا جاناشىر، ۇلتىن العا سۇيرەيتىن ادال ازامات بولسىن دەگەن نيەت-تىلەكپەن اتانىڭ ەسىمىن ۇلىقتاپ قويىپ كەلەدى. قۇدايعا شۇكىر، ەلدەن، جۇرتتان اينالايىن، اتانىڭ اتىن وسىلاي كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇمىتتىرماي كەلە جاتىر. حالىقتىڭ ارداقتىسى بولعان ادامداردىڭ اتىن قويۋ — ول ادامداردىڭ ەسىمىن ۇمىتتىرماۋ، قايتادان جاڭعىرتۋ، ۇرپاقتىڭ ەسىنە سالۋ سياقتى ۇلكەن ماڭىزعا دا يە. «ساعان پالەنشە دەگەن اتانىڭ اتىن قويدىق، ول كىسى مىناداي بولعان» دەپ بالانى ونەگەلى ەتىپ تاربيەلەۋگە مۇنىڭ دا تيگىزەر پايداسى بار. جاڭاعى كىسىلەردىڭ قادىر-قاسيەتىن ارتتىرۋ ارقىلى ءسابي ساناسىنا جاقسىلىقتىڭ ءدانىن ەگىپ، ونى تاربيە كوزىنە اينالدىرۋعا بولادى.
بالاعا ارداقتى ادامنىڭ ەسىمىن بەرە وتىرىپ، سوعان لايىقتى ەتىپ تاربيەلەمەسە، ول — اتا-انانىڭ كىناسى. ويتكەنى سابيىنە ۇلكەن ادامنىڭ ەسىمىن بەرۋ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. ءبىر جاعىنان، تۇلعانىڭ ەسىمىن بەرۋدىڭ، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، عارىشتىق سالماعى بولاتىن بولسا، ەكىنشى جاعىنان، بالانى سوعان ساي ەتىپ تاربيەلەۋدە اتا-انانىڭ پارىزى مول بولماق.
وزگەگە ەلىكتەۋدەن نە ۇتامىز؟
قازىرگى كەزدە قازاقتىڭ ات قويۋى ءوز باعىتىن جوعالتىپ بارادى. ولاي دەيتىنىم، ءوزىمىزدىڭ ارداقتىلارىمىزدىڭ ەمەس، شەتەلدىڭ تانىمال ادامدارىنىڭ ەسىمىن بەرۋ، ءبىز ءۇشىن ماعىناسى جوق ءارتۇرلى اتتاردى قويۋ بەلەڭ الىپ بارا جاتىر. بۇگىندە ديانا، تانسۋ، دايانا، السۋ، دامير دەگەن سياقتى قازاققا جات جەڭىل اتتاردى قويۋعا اۋەستەنىپ كەتتىك. ودان كەيىنگى كوڭىل قىنجىلتارلىق نارسە — ءوزىمىزدىڭ ادەمى ەسىمدەرىمىزگە كەلسىن-كەلمەسىن «ا» ءارپىن جالعاپ جۇرگەندىگىمىز. انارىمىز — انارا، جانارىمىز — جانارا بولىپ ءمانىن جوعالتىپ ءجۇر. ەڭ سوراقىسى، اۋىزەكى تىلدە ايتىلعانى بىلاي تۇرسىن، قۇجاتتارىن سولاي تولتىرىپ جۇرگەندەر دە بارشىلىق. سوسىن ءاپ-ادەمى اتتاردى ەكىگە ءبولىپ جازۋ «سانگە» اينالدى. ايتالىق، التىن-اي، ايدار-بەك دەگەن سياقتى… مۇنى وزدەرىنشە جاڭالىققا بالاپ جۇرگەندەر بار، بىراق شىنداپ كەلگەندە، بۇل دا سوقىر ەلىكتەۋ عوي. سوندىقتان ەسىمىمىزدىڭ دۇرىس اتالۋى مەن جازىلۋىنا دا ءمان بەرۋ كەرەك. كەۋدەسىندە كىشكەنە بولسا دا ۇلتتىق نامىسى بار، ءوزىنىڭ حالقىن، ۇلتىن ماقتان تۇتاتىن ءاربىر اتا-انا بالاسىنا ويلانىپ بارىپ ات قويسا ەكەن دەيمىن. جاڭا تۋىپ جاتقان ءسابي ەشتەڭەدەن حابارى جوق، ءوزىن قالاي اتاسا دا ءبارىبىر، ول ءبىلىپ جاتقان جوق، بىراق ەسەيە كەلە بالا ءوز اتىنىڭ قانداي ماعىناعا يە ەكەنىن بىلۋگە تالپىنادى. سوندىقتان ات قويۋداعى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك اتا-انادا. بالاسىنىڭ ءومىر بويى كوتەرىپ جۇرەتىن ەسىمى بولعاندىقتان الدىمەن اتا-اناسى بۇعان بەيجاي قاراماي، بارلىق جاعىن ەسكەرۋى كەرەك.
نەمەرەمنىڭ ەسىمى — نۇرسۇلتان
مومىنقۇل اتامىزدىڭ نەمەرەسى، مەنىڭ قاينىم جاقىندا ءوزى نەمەرەلى بولدى. ۇلىنىڭ شاڭىراعىندا ومىرگە وزدەرى كوپتەن كۇتكەن ەگىز قىز كەلدى. ولار اكەلەرىنە حابارلاسىپ: «نەمەرەلى بولىپ جاتىرسىز، اتىن قويىپ بەرسەڭىز» دەپ وتىنگەن ەكەن. «انداعى جاقىن جەردەگى ۇلكەن ۇيدە، قارا شاڭىراقتا كوكەم وتىرعاندا (باكەڭدى ايتادى) ماعان ات قوي دەگەندەرىڭ نە؟! — دەپ قاينىم جولدى باكەڭە بەردى. «اتا، ءبىزدىڭ قىزدارىمىزعا ات قويىپ بەرىڭىز» دەگەننەن باكەڭ كوپ ويلانعان جوق قىزداردىڭ ەسىمدەرىن ايعانىم، زەرە دەپ قويدى. ارينە، بۇل — تاريحتا التىن ارىپتەرمەن جازىلىپ قالعان اجەلەرىمىزدىڭ اتتارى، ەرەكشە ەسىمدەر. ءبىرى — شوقانداي عالىمدى، ءبىرى — ابايداي اقىندى تاربيەلەگەن كەمەڭگەر دانا انالار. قوس سابيگە بىردەن سول ەسىمدەر قويىلدى. ءبىر قىزىعى، كەلىنىمىز پەرزەنتحانادان شىعىپ كەلگەن كۇنى تەلەارنالاردىڭ ءبىرى ايعانىم اجەمىز تۋرالى تاريحي دەرەكتى حابار كورسەتىپ جاتقان ەكەن. ۇزاق ۋاقىت بالا كوتەرمەي ءجۇرىپ، قوس بىردەي ء(تفا-ءتفا) قىزدى دۇنيەگە اكەلگەن كەلىنىمىز جاڭاعى حاباردىڭ پەرزەنتحانادان شىعىپ كەلە ساپ، ءبىر قىزىنا اجەمىزدىڭ ەسىمى بەرىلگەندە كورسەتىلگەنىن دە جاقسى ىرىمعا بالاپ، قۋانا حابارلاپ جاتتى. سول اجەلەردەگى قاسيەت قوس پەرىشتەگە جۇعىستى بولسىن دەپ ىرىمدادىق ءبىز. «ءوزىڭ ول اجەلەرىمىز جايلى ەگجەي-تەگجەيلى ءبىلىپ العان سوڭ، قىزدارىڭنىڭ بويىنا ولاردىڭ دانالىقتارىن سىڭىرە ءبىل. جاقسى بولىپ وسۋلەرىنە وسى باستان تاربيەلە» دەپ ول كەلىنىمىزگە ءجيى ايتىپ وتىرامىز.
ءوزىمىزدىڭ وتباسىمىزعا كەلسەك، ەلۋ جىل كرەملدىڭ قۇرساۋىندا جاتقان اتانىڭ التىن جۇلدىزىن، شىنىن ايتۋ كەرەك، نۇرسۇلتان نازارباەۆ قىزمەتىنە كىرىسە سالا الىپ بەردى. قاراپايىم جۇرت بىلە بەرمەيدى، بىراق وتە كوپ كۇش جۇمساپ، سول التىن جۇلدىزدى الىپ بەرگەن ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز. ەلباسى «ءبىر عانا ادامدى ۇسىنساق، ەشتەڭە الا الماي، قۇر قالۋىمىز مۇمكىن» دەپ اتامەن قوسا ر.قوشقارباەۆ پەن ق.قايسەنوۆ اتالاردى دا ۇسىندى. ەڭ بولماعاندا بىرەۋىنە باتىر اتاعى بەرىلسە دەگەن تىلەك قابىل بولىپ، اتانىڭ اتاعى قازاق حالقىنىڭ كەۋدەسىنە التىن جۇلدىز بولىپ تاعىلدى. بۇعان بۇكىل ەل قۋاندى. تىلەك حالىقتىكى، ەڭبەك ەلباسىنىكى بولدى. بۇل — تاريحي شىندىق. بۇل — قالاي ايتساق تا، تاريحتا قالاتىن اقيقات. سول كۇندەردىڭ بىرىندە باتىردىڭ وتباسىنا پرەزيدەنتتەن جەدەلحات كەلدى. «باۋىرىم، باقىتجان… — دەپ باستالاتىن جەدەلحاتتىڭ سوڭى: — باۋكەڭ جۇلدىزدى بولعان كۇن — حالىقتىڭ جۇلدىزى جانعان كۇن!» — دەپ اياقتالعان. سول ادىلەتتىلىك ورناعان كۇننەن باستاپ، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگى باستاۋ الدى دەسەك ارتىق ەمەس. ويتكەنى وسىدان سوڭ-اق كەڭەس وداعى ىدىرادى. ال ورتالىقتان قازاقستانعا كەلگەن سوڭعى جۇلدىز اتانىكى بولدى. سول جىلى نازارباەۆتار اۋلەتىندە دۇنيەگە ۇل بالا كەلدى. ول بالاعا اتانىڭ اتىن بەرۋ ارقىلى باتىرعا دەگەن ءىلتيپاتى مەن قۇرمەتىن نۇرەكەڭ ەكىنشى رەت كورسەتتى.
سول كەزدەرى «العاشقى نەمەرەم ۇل بولسا، وعان اتانىڭ جۇلدىزىن الىپ بەرگەن وسى كىسىنىڭ اتىن قويامىن» دەگەن ەدىم. اتا ماحامبەتتىڭ ولەڭدەرىن جاتقا بىلەتىن ەدى. ال ماحامبەتتىڭ ۇلىنىڭ اتى دا نۇرسۇلتان بولعان ەكەن. سونىڭ بارلىعى ورايلاسىپ كەلىپ، ءبىزدىڭ نەمەرەمىزدى نۇرسۇلتان دەپ اتاۋىمىزعا سەبەپ بولدى. ءبىز ءوز شاڭىراعىمىزدىڭ ەلباسىنا دەگەن العىسى مەن قۇرمەتىن وسىلاي بىلدىردىك. كىشكەنتاي نۇرسۇلتانىمىزعا اتا تەگىنىڭ وزىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارتتىراتىنىن ۇنەمى ۇعىندىرىپ وتىرامىز. ال ەكىنشى نەمەرەمىزدىڭ اتىن ناعاشى اتاسى ماديار دەپ اتادى…
اڭگىمەلەسكەن
ايگۇل بولاتحانقىزى،
«ايقىن».
