Qazaq halqynyń erekshe bir kóńil bóletin ǵuryptarynyń biri — ómirge jańa kelgen bópege at qoıý. Árbir ata-ana óziniń balasyna ádemi ári maǵynaly esimdi qoıýdy qalaıdy. Sondyqtan bolar yrymshyl halqymyz perzentine qol bastaǵan batyrlardyń, sóz bastaǵan sheshenderdiń, el bastaǵan bılerdiń, jez tańdaı, kúmis kómeı ánshi-jyrshylardyń atyn qoıýǵa tyrysady.
Balaǵa at qoıǵan kezde kez kelgen adamǵa emes, taǵy da sol yrym qylyp kópti kórgen el aǵalaryna, aınalasyna syıly, aýzy dýaly kisilerge balasynyń atyn qoıǵyzýdy mártebe sanaǵan. «Qyryqtyń biri — qydyr» dep kelip qalǵan qonaǵyna da yrymdap at qoıǵyzǵan eken. «Bul balamnyń atyn pálenshekeń qoıyp edi…» dep sony tipti aıtyp júretin bolǵan. Biraq qansha yrymshyl ári úlken adamdardyń atyn qoıǵanymen balaǵa óte kıeli, qasıetti, áýlıe abyzdardyń atyn qoımaǵan. «Ol óte aýyr bolady, bala kótere almaıdy» dep túsingen muny. Halqymyzda azan shaqyryp, at qoıý degen sóz bar. Balanyń atyn qoıar kezde úsh qaıtara «Allahý akbar» dep azan shaqyryp, sodan keıin balanyń qulaǵyna qoıylǵan atty úsh ret aıtady. Balanyń esinde sol esim qalady, qulaǵyna sol esim sińedi degen yrym bul. Al keıde bala turmaı júrgen jaǵdaıda «kóz tımesin», «til tımesin» dep ártúrli, tipti qulaqqa ersi estiletin oǵash attardy da qoıatyn bolǵan. Otbasynda ylǵı qyz bolǵandyqtyn «uldy bolsyn» degen nıetpen qyzdarǵa Ulbosyn, Ulmeken, Ulbala degen sııaqty attar qoıylǵan.
Ataý berýge sheber halyq
Teginde bizdiń halyq ataý berýge sheber. Qarap tursaq, qazaq jerindegi kishkentaı bulaq, jaıdaq tóbe, aryqtaı jyra, jylap aǵyp jatqan tıtimdeı jylǵaǵa deıin atsyz emes jáne solar jaıdan-jaı qoıyla salmaǵan. Belgili bir ereksheligine, qasıetine, áldenege uqsaıtyn kózge iliner kórinisine sáıkes atty dál taýyp qoıǵan. Balaǵa jyl mezgiline qaraı da esim bergen. Mysaly, qystaýda týǵan balany — Qystaýbaı, jaz jaılaýda dúnıege kelgen balasyn Jaılaýbek dep ataǵan degen sııaqty… Naýryz aıynda týǵan balany «qasıetti aıda týyldy, Ulystyń uly kúninde dúnıege keldi» dep erekshelegen. Qyzyq bolǵanda, Keńes ókimeti kezinde qazaqtyń yrymshyldyǵy tipti shekten shyǵyp ketti ǵoı, oǵan mysal — Sovhozbek, Kolhozbaı degen sııaqty attardyń kóbeıýi. Klara, Indıra sııaqty esimderdiń kóptep kezdesýi de — sol kezeńniń «jemisi». Biraq qalaı desek te báribir sonyń túbinde jaqsy nıet jatyr. Bulardyń barlyǵy shynaıy kóńilmen qoıylǵan esimder.
Mysaly, ómirden ótkenine jıyrma segiz jyldan assa da, tipti sonaý soǵys kezinen bastap, kúni búginge deıin atanyń esimin qoıý jalǵasyp kele jatyr. Búkil alty alashtyń ardaqtysy bolǵan, halqym dep qabyrǵasy qaıysyp, elim dep eńirep, búkil bir qoǵamdyq qurylysqa qarsy shyqqandaı bolyp, ulty, tili, halqy úshin eshqashan ózin-ózi aıamaǵan qazaq halqynyń adal perzenti bolǵandyqtan, halyq atanyń esimin ardaqtap, urpaǵyna atyn berip jatady. Kishkene bolsa da kıesi juǵysty bolsyn, ata sekildi namysshyl, ór, halqyna janashyr, ultyn alǵa súıreıtin adal azamat bolsyn degen nıet-tilekpen atanyń esimin ulyqtap qoıyp keledi. Qudaıǵa shúkir, elden, jurttan aınalaıyn, atanyń atyn osylaı kúni búginge deıin umyttyrmaı kele jatyr. Halyqtyń ardaqtysy bolǵan adamdardyń atyn qoıý — ol adamdardyń esimin umyttyrmaý, qaıtadan jańǵyrtý, urpaqtyń esine salý sııaqty úlken mańyzǵa da ıe. «Saǵan pálenshe degen atanyń atyn qoıdyq, ol kisi mynadaı bolǵan» dep balany ónegeli etip tárbıeleýge munyń da tıgizer paıdasy bar. Jańaǵy kisilerdiń qadir-qasıetin arttyrý arqyly sábı sanasyna jaqsylyqtyń dánin egip, ony tárbıe kózine aınaldyrýǵa bolady.
Balaǵa ardaqty adamnyń esimin bere otyryp, soǵan laıyqty etip tárbıelemese, ol — ata-ananyń kinási. Óıtkeni sábıine úlken adamnyń esimin berý úlken jaýapkershilik júkteıdi. Bir jaǵynan, tulǵanyń esimin berýdiń, qazirgi tilmen aıtqanda, ǵaryshtyq salmaǵy bolatyn bolsa, ekinshi jaǵynan, balany soǵan saı etip tárbıeleýde ata-ananyń paryzy mol bolmaq.
Ózgege elikteýden ne utamyz?
Qazirgi kezde qazaqtyń at qoıýy óz baǵytyn joǵaltyp barady. Olaı deıtinim, ózimizdiń ardaqtylarymyzdyń emes, sheteldiń tanymal adamdarynyń esimin berý, biz úshin maǵynasy joq ártúrli attardy qoıý beleń alyp bara jatyr. Búginde Dıana, Tansý, Daıana, Alsý, Damır degen sııaqty qazaqqa jat jeńil attardy qoıýǵa áýestenip kettik. Odan keıingi kóńil qynjyltarlyq nárse — ózimizdiń ádemi esimderimizge kelsin-kelmesin «a» árpin jalǵap júrgendigimiz. Anarymyz — Anara, Janarymyz — Janara bolyp mánin joǵaltyp júr. Eń soraqysy, aýyzeki tilde aıtylǵany bylaı tursyn, qujattaryn solaı toltyryp júrgender de barshylyq. Sosyn áp-ádemi attardy ekige bólip jazý «sánge» aınaldy. Aıtalyq, Altyn-Aı, Aıdar-Bek degen sııaqty… Muny ózderinshe jańalyqqa balap júrgender bar, biraq shyndap kelgende, bul da soqyr elikteý ǵoı. Sondyqtan esimimizdiń durys atalýy men jazylýyna da mán berý kerek. Keýdesinde kishkene bolsa da ulttyq namysy bar, óziniń halqyn, ultyn maqtan tutatyn árbir ata-ana balasyna oılanyp baryp at qoısa eken deımin. Jańa týyp jatqan sábı eshteńeden habary joq, ózin qalaı atasa da báribir, ol bilip jatqan joq, biraq eseıe kele bala óz atynyń qandaı maǵynaǵa ıe ekenin bilýge talpynady. Sondyqtan at qoıýdaǵy úlken jaýapkershilik ata-anada. Balasynyń ómir boıy kóterip júretin esimi bolǵandyqtan aldymen ata-anasy buǵan beıjaı qaramaı, barlyq jaǵyn eskerýi kerek.
Nemeremniń esimi — Nursultan
Momynqul atamyzdyń nemeresi, meniń qaınym jaqynda ózi nemereli boldy. Ulynyń shańyraǵynda ómirge ózderi kópten kútken egiz qyz keldi. Olar ákelerine habarlasyp: «Nemereli bolyp jatyrsyz, atyn qoıyp berseńiz» dep ótingen eken. «Andaǵy jaqyn jerdegi úlken úıde, qara shańyraqta kókem otyrǵanda (Bákeńdi aıtady) maǵan at qoı degenderiń ne?! — dep qaınym joldy Bákeńe berdi. «Ata, bizdiń qyzdarymyzǵa at qoıyp berińiz» degennen Bákeń kóp oılanǵan joq qyzdardyń esimderin Aıǵanym, Zere dep qoıdy. Árıne, bul — tarıhta altyn áriptermen jazylyp qalǵan ájelerimizdiń attary, erekshe esimder. Biri — Shoqandaı ǵalymdy, biri — Abaıdaı aqyndy tárbıelegen kemeńger dana analar. Qos sábıge birden sol esimder qoıyldy. Bir qyzyǵy, kelinimiz perzenthanadan shyǵyp kelgen kúni telearnalardyń biri Aıǵanym ájemiz týraly tarıhı derekti habar kórsetip jatqan eken. Uzaq ýaqyt bala kótermeı júrip, qos birdeı (tfá-tfá) qyzdy dúnıege ákelgen kelinimiz jańaǵy habardyń perzenthanadan shyǵyp kele sap, bir qyzyna ájemizdiń esimi berilgende kórsetilgenin de jaqsy yrymǵa balap, qýana habarlap jatty. Sol ájelerdegi qasıet qos perishtege juǵysty bolsyn dep yrymdadyq biz. «Óziń ol ájelerimiz jaıly egjeı-tegjeıli bilip alǵan soń, qyzdaryńnyń boıyna olardyń danalyqtaryn sińire bil. Jaqsy bolyp ósýlerine osy bastan tárbıele» dep ol kelinimizge jıi aıtyp otyramyz.
Ózimizdiń otbasymyzǵa kelsek, elý jyl Kremldiń qursaýynda jatqan atanyń altyn juldyzyn, shynyn aıtý kerek, Nursultan Nazarbaev qyzmetine kirise sala alyp berdi. Qarapaıym jurt bile bermeıdi, biraq óte kóp kúsh jumsap, sol altyn juldyzdy alyp bergen bizdiń Prezıdentimiz. Elbasy «bir ǵana adamdy usynsaq, eshteńe ala almaı, qur qalýymyz múmkin» dep atamen qosa R.Qoshqarbaev pen Q.Qaısenov atalardy da usyndy. Eń bolmaǵanda bireýine Batyr ataǵy berilse degen tilek qabyl bolyp, atanyń ataǵy qazaq halqynyń keýdesine altyn juldyz bolyp taǵyldy. Buǵan búkil el qýandy. Tilek halyqtiki, eńbek Elbasyniki boldy. Bul — tarıhı shyndyq. Bul — qalaı aıtsaq ta, tarıhta qalatyn aqıqat. Sol kúnderdiń birinde batyrdyń otbasyna Prezıdentten jedelhat keldi. «Baýyrym, Baqytjan… — dep bastalatyn jedelhattyń sońy: — Baýkeń juldyzdy bolǵan kún — halyqtyń juldyzy janǵan kún!» — dep aıaqtalǵan. Sol ádilettilik ornaǵan kúnnen bastap, elimizdiń egemendigi bastaý aldy desek artyq emes. Óıtkeni osydan soń-aq Keńes Odaǵy ydyrady. Al Ortalyqtan Qazaqstanǵa kelgen sońǵy juldyz ataniki boldy. Sol jyly Nazarbaevtar áýletinde dúnıege ul bala keldi. Ol balaǵa atanyń atyn berý arqyly Batyrǵa degen iltıpaty men qurmetin Nurekeń ekinshi ret kórsetti.
Sol kezderi «alǵashqy nemerem ul bolsa, oǵan atanyń juldyzyn alyp bergen osy kisiniń atyn qoıamyn» degen edim. Ata Mahambettiń óleńderin jatqa biletin edi. Al Mahambettiń ulynyń aty da Nursultan bolǵan eken. Sonyń barlyǵy oraılasyp kelip, bizdiń nemeremizdi Nursultan dep ataýymyzǵa sebep boldy. Biz óz shańyraǵymyzdyń Elbasyna degen alǵysy men qurmetin osylaı bildirdik. Kishkentaı Nursultanymyzǵa ata teginiń ózine úlken jaýapkershilik arttyratynyn únemi uǵyndyryp otyramyz. Al ekinshi nemeremizdiń atyn naǵashy atasy Madııar dep atady…
Áńgimelesken
Aıgúl BOLATHANQYZY,
«Aıqyn».
