بالانىڭ انا قۇرساعىنا بىتكەنى، جارىق دۇنيەگە شىر ەتىپ كەلگەنى، وسەتىنى — وسىنىڭ بارلىعى جاراتىلىستىڭ ءوز رەتىمەن كەلەتىن كەزەڭى. بالاعا قاتىستى ەندىگى كەزەكتە ءسوز ەتكەلى وتىرعان ىرىمدار جايلى نە بىلەمىز؟ «باۋىرىنان تاباق الۋ» ىرىمى نەگە ەڭبەكتەپ جۇرگەن بالاعا جاسالادى؟ «كوگەنتۇپتە» نە ءمان بار؟ «تاناباۋ» جايلى بىلەمىز بە؟ ەندىگى اڭگىمە زەينەپ اپايدا…
كوپ ەڭبەكتەگەننىڭ دە پايداسى بار
ءاسىلى، قازاق حالقى تابيعاتتىڭ قۇپيا سىرلارىن جاقسى بىلگەن. جاراتىلىستىڭ زاڭدىلىقتارىمەن ۇندەسە وتىرىپ، سوعان وراي ءوزىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن سايكەستەندىرىپ، باعىتتاپ ءومىر سۇرگەن. قازاقتىڭ تولىپ جاتقان ىرىمدارى مەن سالتتارى جاراتىلىستىڭ سونداي زاڭدىلىقتارىمەن استاسىپ، سايكەس كەلىپ جاتادى. ءار نارسە ورنىمەن عوي، مىسالى، اعارىپ تاڭ اتادى، تاڭنىڭ شاپاعى كورىنەدى، كۇننىڭ نۇرى تۇسەدى، سودان كەيىن كۇن شىعادى، ءسويتىپ، رەت-رەتىمەن كوكتەم كەلەدى، جاز شىعادى، كۇز تۇسەدى، قىس بولادى دەگەندەي، تابيعاتتىڭ ءاربىر ءساتى، كەزەڭى ءوز ۋاقىتىندا، ءوز ورنىمەن جۇرەدى. قازاق حالقى وسى زاڭدىلىقتاردى تەرەڭ تۇسىنگەن، ويتكەنى تابيعاتتان اجىراماعان. قازىر «تەحنيكا زامانى» دەپ ءجۇرىپ، جاراتىلىسپەن بايلانىسىمىزدى ءۇزىپ الدىق. ادام ومىرىندەگى نەشە ءتۇرلى سايكەسسىزدىكتەردىڭ، كەلەڭسىزدىكتەردىڭ، اۋرۋ-سىرقاۋلاردىڭ كوبەيگەنىنىڭ ءبىر ۇشى وسىندا جاتىر دەۋگە بولادى. بالا دۇنيەگە كەلدى، قىرقىنان شىقتى، ەزۋ تارتتى، تالپىندى، وتىرادى، ەڭبەكتەي باستادى…
بالا ەڭبەكتەۋدەن دە تولىق ءوتۋى كەرەك. ويتكەنى، ول دا — اللا تاعالانىڭ ءوزى جاراتقان پەندەسىنىڭ باسىنان وتكەرۋى ءتيىس ءوسۋ كەزەڭى. قازىرگى بالالار كوپ ەڭبەكتەمەيدى، ويتكەنى جۇرۋگە بەيىمدەيتىن اربالار (حودۋنوك) بار. بالانى بىردەن جۇرگىزۋگە ۇمتىلعان دۇرىس ەمەس. ونىڭ زيانى كەيىن شىعادى. سۇيەكتەرى ءالى جەتىلمەگەن، بۋىندارى دۇرىس بەكىمەگەن بۇل كەزەڭدە بالا ەڭبەكتەۋى كەرەك. سوندا بۇلشىق ەتتەرى دە تولىق جەتىلەدى. ول ءبىراز ۋاقىت الاقاندارىمەن جەر تىرەپ، تىزەسىمەن ەڭبەكتەيدى.
ەڭبەكتەۋگە ابدەن ۇيرەنگەن بالالاردىڭ «ەرىنىپ»، كەۋدەسىن كوتەرگىسى كەلمەي قوياتىنى بار. دەگەنمەن، ەندىگى جەردە بالا اياعىن باسىپ، قاز تۇرۋى كەرەك. سوندىقتان «كوبىرەك ەڭبەكتەۋگە ۇيرەنىپ الىپ، كەۋدەسىن كوتەرمەي قويماسىن» دەپ، ۋاقىتى كەلگەندە «باۋىرىنان تاباق الۋ» دەگەن ادەمى ءبىر ءداستۇردى ىرىمداپ ىستەيدى. بالانىڭ الاقانى مەن تىزەسىن جەرگە تىرەتىپ، باۋىرىن كوتەرتەدى. سول كەزدە وڭنان سولعا قاراي قانت-كامپيت، قۇرت-ىرىمشىك تولتىرىلعان تاباقتى «باۋىرى تەز جازىلىپ كەتسىن»، «ەڭسەسى تەز كوتەرىلسىن» دەگەن جاقسى تىلەكتەردى ايتىپ، جەتى رەت باۋىرىنان وتكىزەدى. سوسىن بارىپ، بالانى اقىرىن قاز تۇرۋعا، جاعالاپ جۇرۋگە ۇيرەتەدى. ارتىنان «بالا باۋىرىن جازدى» دەپ اۋىلدىڭ ايەلدەرى تاباققا سالىنعان، ءتۇرلى دامنەن اۋىز ءتيىپ، «باۋىرىنان تاباق الۋ» شايىن ىشەدى. اڭگىمە شاي ىشۋدە ەمەس، تىلەكتە جاتىر. ءبىزدىڭ حالقىمىز — وتە تىلەۋقور ءارى باتاگوي حالىق. قيىن-قىستاۋ زاماندى، جاۋگەرشىلىكتى، اشتىقتى، زوبالاڭدى، قانقۇيلى شاپقىنشىلىقتى باستان وتكەرگەن قازاقتى امان ساقتاپ كەلە جاتقان وسى تىلەۋقورلىعى مەن نيەتىنىڭ كەڭدىگى دەر ەدىم.
«مىڭ شاقىرىم جول ءبىر قادامنان باستالادى»
قولعا ۇستاۋعا جاراپ قالعان ءسابيىنىڭ ءبىرىنشى رەت قوناققا بارعانىنا دا ءدال ءبىزدىڭ قازاقتاي ءمان بەرىپ قۋاناتىن حالىق جوق شىعار. بالانى كوتەرىپ، جاقىن اعايىن-تۋىستىڭ، قۇدا-جەكجاتتىڭ ۇيىنە بارعاندا، كوڭىل جەتەر جاقىن ادامدارى «ءبىرىنشى رەت ۇيگە كەلدى» دەپ، «كوگەنتۇپ» بەرەتىن بولعان. «كوگەنتۇپ» دەگەنىمىز — بالاعا بەرىلەتىن قوزى-لاق، بۇزاۋ نەمەسە قۇلىن. «كوگەن» دەپ ءتولدىڭ موينىنا بايلايتىن ءجىپتى ايتادى، ياعني «كوگەنتۇپ» — بالاعا «كوگەننىڭ ءتۇبى بولسىن»، «العاشقى مالى بولسىن» دەگەن نيەتپەن بەرىلەتىن مالدىڭ ءتولى. مۇنىڭ ءوزى — كەلگەن جاقتىڭ قوزى-لاعىنىڭ جوقتىعىنان ەمەس، بالانىڭ ءبىرىنشى رەت قوناققا كەلگەنىن ەسكەرۋ، ونىڭ العاشقى قادامىنا «ءومىرى بەرەكەلى بولسىن»، «مالدى بولىپ ءجۇرسىن» دەپ نيەت ءبىلدىرۋ. ءبىر جاعىنان، اعايىن-تۋىس اراسىنداعى تاتۋلىق پەن سىيلاستىقتى ودان ءارى قويۋلاتا ءتۇسۋ، تاتۋلىقتى بەكىتۋ. بالاسىن ەلەپ جاتقاندى كىم جەك كورسىن؟! «سىيلاساڭ، بالانى سىيلا، بەرسەڭ، بالاعا بەر» دەيدى، ويتكەنى، بالا — پەرىشتە. بالا شىنايى قۋانادى. بالا ارقىلى ءبىر-ءبىرىنىڭ كوڭىلىن سىيلاۋ جاتىر مۇنىڭ استارىندا. قازاق كوڭىلگە كوپ قارايدى. «كوڭىلى قالماسىن»، «كوڭىلىن قالدىرما» دەپ جاتامىز. «ءبىر اتىم ناسىبايدان كوڭىلى قالدى» دەگەن دە جايدان-جاي ايتىلمايدى. كوڭىل جاقسى جەردە اراقاتىناس تا ءبۇتىن بولادى. قازاقتىڭ بىرلىگى كوڭىل سىيلاي بىلۋدە جاتىر.
«تاناباۋ» دەگەن نە؟
بالانىڭ العاش قوناققا بارىپ، «كوگەنتۇپ» جەتەكتەپ قايتقانىن ەستىگەندە، پىسىقتاۋ ايەلدەرىنىڭ ءبىرى كەلىپ: «بالاڭ ءبىرىنشى رەت قوناققا بارىپ، «كوگەنتۇپ» جەتەكتەپ كەلىپتى، «تاناباۋ» قادايىق»، — دەپ، بالانىڭ كەۋدەسىنە «تاناباۋ» قاداپ كەتەتىن بولعان. «تاناباۋ» دەگەن — اقىق تاستى تۇيمە. كەز كەلگەن قۋانىشتى ءوز قۋانىشىنداي قابىلداي بىلەتىن، شىنايى قۋانا بىلەتىن قازاق وزگە ادامداردىڭ بالاسىن ەلەپ-ەسكەرگەنىنە شاتتانعان. ءتىپتى «تاناباۋ» قاداماعانعا «ءمان بەرمەدى عوي» دەپ وكپەلەپ قالادى ەكەن. اجەلەر بولسا، «نەمەرەمدى ەشقايسىسىڭ ەلەمەدىڭدەر عوي، «تاناباۋلارىڭ» قۇرىپ قالدى ما، بىرەۋىڭنىڭ ەسىڭە كەلمەدى عوي» دەپ ابىسىن-اجىندارىنا رەنجىگەن. ال «تاناباۋ» قاداپ كەتكەن سوڭ، بالانىڭ اجەسى داستارقانىن جاساپ، نەمەرەسىنىڭ «كوگەنتۇپ» جەتەكتەپ كەلگەن قۋانىشىمەن بولىسكەن. «مىڭ شاقىرىم جول ءبىر قادامنان باستالادى» دەپ بالانىڭ العاشقى قادامىنىڭ قۋانىشىنا اعايىن-تۋعان، كورشى-كولەمىن جينالىپ، «العاشقى قوناقتىعى قۇتتى بولسىن»، «جولى بولىپ ءجۇرسىن»، «الدىنان جاقسى ادامدار كەزدەسسىن»، «باتا بەرەتىن اتا-اجەلەرى كوپ بولسىن»، «بارعان جەرىندە اشىلاتىن ەسىك كوپ بولسىن» دەگەن تىلەكتەرىن ايتىپ، «تاناباۋدىڭ» شايىن ىشكەن. بىرەۋدەن ءبىر اساعان نەسىبە بولمايدى، ەسەسىنە بالا جەتەكتەپ كەلگەن «كوگەنتۇپ» ءبارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، اعايىن-تۋعاندى داستارقان باسىنا جيناعان.
«جاقسى ءسوز جان سەمىرتەدى»
جاقسى ءسوزدىڭ جاقسى ەنەرگياسى بار. ءبىزدىڭ حالىق بىرىنە-ءبىرى جاقسى ءسوزدى كوپ ايتقان، ءتىپتى ءال ۇستىندە جاتقان ناۋقاستىڭ ءوزى حال سۇراعاندارعا جامانمىن دەمەي، ءتاۋىرمىن دەيدى.
وسى جاقىندا عانا اتانىڭ ماسكەۋدەن كەلگەن قىزىن (اتانىڭ ماسكەۋدە تۇراتىن قىزى ەلەنا باۋىرجانقىزى) اكەسىنىڭ تۋعان جەرىنە باكەڭ ەكەۋمىز اپارىپ كەلدىك. ەلدەگى اتانىڭ ناعاشىلارىنا باردىق.
اتانىڭ ناعاشىلارى — تەكەباي بيدەن تاراعان تەكتى كىسىلەر. كوكەمىز (اتانىڭ اناسىنىن تۋعان باۋىرىنىڭ بالاسى) قازىر سەكسەننەن استى. ال جەڭەشەم — سوزگە وتە شەشەن، تاۋىپ سويلەيتىن كىسى، كوپبالالى ارداقتى انا. ەكەۋى دە — كوپتى كورگەن قاراپايىم اۋىل ادامدارى. «اينالايىن، ۇلى اتانىڭ سەن دە ءبىر ۇرپاعىسىڭ. الدىمەنەن بىزگە كەلىپ، سالەم بەرگەنىڭ ءۇشىن جۇرەگىمدى تابانىڭنىڭ استىنا توسەيىن»، — دەدى جەڭەشەم. نە دەگەن عاجاپ ءسوز! مىنەكي، تىلەك! باكەڭ جەڭەشەمىزدىڭ ءسوزىن قارىنداسىنا اۋدارىپ بەرىپ، ءتۇسىندىرىپ ايتىپ جاتتى. باكەڭنىڭ ءوزى دە قاتتى تەبىرەندى، مەنىڭ دە كوزىمنەن جاس ىرشىپ كەتتى. باسقا سالتتى ۇستانىپ، وزگە ءدىننىڭ ادامى بولىپ وسكەن، ءتىلى باسقا باكەڭنىڭ قارىنداسى سوندا جىلاپ جىبەردى. ويتكەنى، شىنايى ايتىلعان تىلەكتى جۇرەگىمەن قابىلدادى، جۇرەگىنەن وتكىزدى. ءبىرىنشى رەت كورسە دە، كەتەر كەزدە قيماي، قايتا-قايتا قۇشاقتاپ، جىلاپ قوشتاستى. بۇل دا — جاقسى ءسوز ارناۋدىڭ، كوڭىل سىيلاستىعىنىڭ ءبىر مىسالى. وكىنىشكە قاراي، جاھاندانۋ دەپ جانۇشىرىپ ءجۇرىپ كوڭىل سىيلاۋىمىزدى سۇيىلتىپ بارا جاتىرمىز. بۇگىندە كوڭىل دە ساتۋلى.
«مەن — ساعان»، «سەن — ماعان» دەيتىن كۇيگە جەتتىك. اتا-بابامىز نارسەسىن، قارىمتاسىن قايتارسىن دەپ بەرمەگەن. «بەرگەن — جومارت ەمەس، العان — جومارت» دەپ، الىپ جۇرەتىن دە — ءبىزدىڭ قازاق. «ورامال تون بولمايدى، جول بولادى» دەپ قولىنداعىسىن بەرىپ جۇرەتىن دە — ءبىزدىڭ حالىق. بۇگىندە بارلىعى ساتۋلى بولعاندىقتان دا، ءبىز ءوزىمىزدىڭ قازاقتىق يىسىمىزدەن اجىراپ بارامىز. بۇل كۇندەرى ءبىر-بىرىمىزگە جىلى ءسوز ايتۋدان قالدىق. ال ءسوزدىڭ قادىرىن ءبىلۋ، سوزگە توقتاۋ، جاقسى ءسوز ارناۋ، جاقسى تىلەك تىلەۋ — قازاقتىڭ تابيعي بولمىسى. بۇل — وزگەگە ۇقسامايتىن ەتىپ اللا تاعالانىڭ ءبىزدىڭ ۇلتقا بەرگەن سىيى…
اڭگىمەلەسكەن
ايگۇل بولاتحانقىزى،
«ايقىن».
