Balanyń ana qursaǵyna bitkeni, jaryq dúnıege shyr etip kelgeni, ósetini — osynyń barlyǵy jaratylystyń óz retimen keletin kezeńi. Balaǵa qatysty endigi kezekte sóz etkeli otyrǵan yrymdar jaıly ne bilemiz? «Baýyrynan tabaq alý» yrymy nege eńbektep júrgen balaǵa jasalady? «Kógentúpte» ne mán bar? «Tanabaý» jaıly bilemiz be? Endigi áńgime Zeınep apaıda…
Kóp eńbektegenniń de paıdasy bar
Ásili, qazaq halqy tabıǵattyń qupııa syrlaryn jaqsy bilgen. Jaratylystyń zańdylyqtarymen úndese otyryp, soǵan oraı óziniń turmys-tirshiligin sáıkestendirip, baǵyttap ómir súrgen. Qazaqtyń tolyp jatqan yrymdary men salttary jaratylystyń sondaı zańdylyqtarymen astasyp, sáıkes kelip jatady. Ár nárse ornymen ǵoı, mysaly, aǵaryp tań atady, tańnyń shapaǵy kórinedi, kúnniń nury túsedi, sodan keıin kún shyǵady, sóıtip, ret-retimen kóktem keledi, jaz shyǵady, kúz túsedi, qys bolady degendeı, tabıǵattyń árbir sáti, kezeńi óz ýaqytynda, óz ornymen júredi. Qazaq halqy osy zańdylyqtardy tereń túsingen, óıtkeni tabıǵattan ajyramaǵan. Qazir «tehnıka zamany» dep júrip, jaratylyspen baılanysymyzdy úzip aldyq. Adam ómirindegi neshe túrli sáıkessizdikterdiń, keleńsizdikterdiń, aýrý-syrqaýlardyń kóbeıgeniniń bir ushy osynda jatyr deýge bolady. Bala dúnıege keldi, qyrqynan shyqty, ezý tartty, talpyndy, otyrady, eńbekteı bastady…
Bala eńbekteýden de tolyq ótýi kerek. Óıtkeni, ol da — Alla taǵalanyń ózi jaratqan pendesiniń basynan ótkerýi tıis ósý kezeńi. Qazirgi balalar kóp eńbektemeıdi, óıtkeni júrýge beıimdeıtin arbalar (hodýnok) bar. Balany birden júrgizýge umtylǵan durys emes. Onyń zııany keıin shyǵady. Súıekteri áli jetilmegen, býyndary durys bekimegen bul kezeńde bala eńbekteýi kerek. Sonda bulshyq etteri de tolyq jetiledi. Ol biraz ýaqyt alaqandarymen jer tirep, tizesimen eńbekteıdi.
Eńbekteýge ábden úırengen balalardyń «erinip», keýdesin kótergisi kelmeı qoıatyny bar. Degenmen, endigi jerde bala aıaǵyn basyp, qaz turýy kerek. Sondyqtan «kóbirek eńbekteýge úırenip alyp, keýdesin kótermeı qoımasyn» dep, ýaqyty kelgende «baýyrynan tabaq alý» degen ádemi bir dástúrdi yrymdap isteıdi. Balanyń alaqany men tizesin jerge tiretip, baýyryn kótertedi. Sol kezde ońnan solǵa qaraı qant-kámpıt, qurt-irimshik toltyrylǵan tabaqty «baýyry tez jazylyp ketsin», «eńsesi tez kóterilsin» degen jaqsy tilekterdi aıtyp, jeti ret baýyrynan ótkizedi. Sosyn baryp, balany aqyryn qaz turýǵa, jaǵalap júrýge úıretedi. Artynan «bala baýyryn jazdy» dep aýyldyń áıelderi tabaqqa salynǵan, túrli dámnen aýyz tıip, «baýyrynan tabaq alý» shaıyn ishedi. Áńgime shaı ishýde emes, tilekte jatyr. Bizdiń halqymyz — óte tileýqor ári batagóı halyq. Qıyn-qystaý zamandy, jaýgershilikti, ashtyqty, zobalańdy, qanquıly shapqynshylyqty bastan ótkergen qazaqty aman saqtap kele jatqan osy tileýqorlyǵy men nıetiniń keńdigi der edim.
«Myń shaqyrym jol bir qadamnan bastalady»
Qolǵa ustaýǵa jarap qalǵan sábıiniń birinshi ret qonaqqa barǵanyna da dál bizdiń qazaqtaı mán berip qýanatyn halyq joq shyǵar. Balany kóterip, jaqyn aǵaıyn-týystyń, quda-jekjattyń úıine barǵanda, kóńil jeter jaqyn adamdary «birinshi ret úıge keldi» dep, «kógentúp» beretin bolǵan. «Kógentúp» degenimiz — balaǵa beriletin qozy-laq, buzaý nemese qulyn. «Kógen» dep tóldiń moınyna baılaıtyn jipti aıtady, ıaǵnı «kógentúp» — balaǵa «kógenniń túbi bolsyn», «alǵashqy maly bolsyn» degen nıetpen beriletin maldyń tóli. Munyń ózi — kelgen jaqtyń qozy-laǵynyń joqtyǵynan emes, balanyń birinshi ret qonaqqa kelgenin eskerý, onyń alǵashqy qadamyna «ómiri berekeli bolsyn», «maldy bolyp júrsin» dep nıet bildirý. Bir jaǵynan, aǵaıyn-týys arasyndaǵy tatýlyq pen syılastyqty odan ári qoıýlata túsý, tatýlyqty bekitý. Balasyn elep jatqandy kim jek kórsin?! «Syılasań, balany syıla, berseń, balaǵa ber» deıdi, óıtkeni, bala — perishte. Bala shynaıy qýanady. Bala arqyly bir-biriniń kóńilin syılaý jatyr munyń astarynda. Qazaq kóńilge kóp qaraıdy. «Kóńili qalmasyn», «kóńilin qaldyrma» dep jatamyz. «Bir atym nasybaıdan kóńili qaldy» degen de jaıdan-jaı aıtylmaıdy. Kóńil jaqsy jerde araqatynas ta bútin bolady. Qazaqtyń birligi kóńil syılaı bilýde jatyr.
«Tanabaý» degen ne?
Balanyń alǵash qonaqqa baryp, «kógentúp» jetektep qaıtqanyn estigende, pysyqtaý áıelderiniń biri kelip: «Balań birinshi ret qonaqqa baryp, «kógentúp» jetektep kelipti, «tanabaý» qadaıyq», — dep, balanyń keýdesine «tanabaý» qadap ketetin bolǵan. «Tanabaý» degen — aqyq tasty túıme. Kez kelgen qýanyshty óz qýanyshyndaı qabyldaı biletin, shynaıy qýana biletin qazaq ózge adamdardyń balasyn elep-eskergenine shattanǵan. Tipti «tanabaý» qadamaǵanǵa «mán bermedi ǵoı» dep ókpelep qalady eken. Ájeler bolsa, «nemeremdi eshqaısysyń elemedińder ǵoı, «tanabaýlaryń» quryp qaldy ma, bireýińniń esińe kelmedi ǵoı» dep abysyn-ajyndaryna renjigen. Al «tanabaý» qadap ketken soń, balanyń ájesi dastarqanyn jasap, nemeresiniń «kógentúp» jetektep kelgen qýanyshymen bólisken. «Myń shaqyrym jol bir qadamnan bastalady» dep balanyń alǵashqy qadamynyń qýanyshyna aǵaıyn-týǵan, kórshi-kólemin jınalyp, «alǵashqy qonaqtyǵy qutty bolsyn», «joly bolyp júrsin», «aldynan jaqsy adamdar kezdessin», «bata beretin ata-ájeleri kóp bolsyn», «barǵan jerinde ashylatyn esik kóp bolsyn» degen tilekterin aıtyp, «tanabaýdyń» shaıyn ishken. Bireýden bir asaǵan nesibe bolmaıdy, esesine bala jetektep kelgen «kógentúp» báriniń basyn biriktirip, aǵaıyn-týǵandy dastarqan basyna jınaǵan.
«Jaqsy sóz jan semirtedi»
Jaqsy sózdiń jaqsy energııasy bar. Bizdiń halyq birine-biri jaqsy sózdi kóp aıtqan, tipti ál ústinde jatqan naýqastyń ózi hal suraǵandarǵa jamanmyn demeı, táýirmin deıdi.
Osy jaqynda ǵana atanyń Máskeýden kelgen qyzyn (atanyń Máskeýde turatyn qyzy Elena Baýyrjanqyzy) ákesiniń týǵan jerine Bákeń ekeýmiz aparyp keldik. Eldegi atanyń naǵashylaryna bardyq.
Atanyń naǵashylary — Tekebaı bıden taraǵan tekti kisiler. Kókemiz (atanyń anasynyn týǵan baýyrynyń balasy) qazir seksennen asty. Al jeńeshem — sózge óte sheshen, taýyp sóıleıtin kisi, kópbalaly ardaqty ana. Ekeýi de — kópti kórgen qarapaıym aýyl adamdary. «Aınalaıyn, uly atanyń sen de bir urpaǵysyń. Aldymenen bizge kelip, sálem bergeniń úshin júregimdi tabanyńnyń astyna tóseıin», — dedi jeńeshem. Ne degen ǵajap sóz! Minekı, tilek! Bákeń jeńeshemizdiń sózin qaryndasyna aýdaryp berip, túsindirip aıtyp jatty. Bákeńniń ózi de qatty tebirendi, meniń de kózimnen jas yrshyp ketti. Basqa saltty ustanyp, ózge dinniń adamy bolyp ósken, tili basqa Bákeńniń qaryndasy sonda jylap jiberdi. Óıtkeni, shynaıy aıtylǵan tilekti júregimen qabyldady, júreginen ótkizdi. Birinshi ret kórse de, keter kezde qımaı, qaıta-qaıta qushaqtap, jylap qoshtasty. Bul da — jaqsy sóz arnaýdyń, kóńil syılastyǵynyń bir mysaly. Ókinishke qaraı, jahandaný dep janushyryp júrip kóńil syılaýymyzdy suıyltyp bara jatyrmyz. Búginde kóńil de satýly.
«Men — saǵan», «sen — maǵan» deıtin kúıge jettik. Ata-babamyz nársesin, qarymtasyn qaıtarsyn dep bermegen. «Bergen — jomart emes, alǵan — jomart» dep, alyp júretin de — bizdiń qazaq. «Oramal ton bolmaıdy, jol bolady» dep qolyndaǵysyn berip júretin de — bizdiń halyq. Búginde barlyǵy satýly bolǵandyqtan da, biz ózimizdiń qazaqtyq ıisimizden ajyrap baramyz. Bul kúnderi bir-birimizge jyly sóz aıtýdan qaldyq. Al sózdiń qadirin bilý, sózge toqtaý, jaqsy sóz arnaý, jaqsy tilek tileý — qazaqtyń tabıǵı bolmysy. Bul — ózgege uqsamaıtyn etip Alla taǵalanyń bizdiń ultqa bergen syıy…
Áńgimelesken
Aıgúl BOLATHANQYZY,
«Aıqyn».
