ارينە ءاربىر ۇلت ۇزاق ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. ءتىپتى ماڭگىلىك تۇرعىسى كەلەتىندەر دە بار. قىتاي يمپەراتورلارىنا قول استىنداعىلارى «مىڭ جىلدىق عۇمىر» تىلەگەن. رەيح يدەولوگتارى 3-ءشى مىڭجىلدىققا جەتۋدى ماقسۇت تۇتقان. موڭكە دەپ بىلەتىن شىڭعىسحان تۇقىمى «مانگۋ»، «ماڭگى» ءسوزى بولاتىن. مانچجۋرلار تۇركىنىڭ ماڭگى ءسوزىن تۋ ەتكەن. ماڭگى سانى دالالىقتار ءۇشىن الىس سان ەدى. سودان بارىپ مىڭ شىقتى، مىڭ باسى. ەۋروپاعا مىڭ ءسوزىن ءبىز اپارعانبىز...
كەششە بيلىك ءتىل جونىندە اسىقپاۋدى ايتادى. جاقسى. ءبىز ...توسامىز. ال قازاق ءتىلى الاتاۋدىڭ باسىنا شىعىپ اتقا ءمىنىپ توسىپ تۇرادى. قازاقتار قاشان كەلەسىڭ دەپ...
ءتىل.
ءتىل بۇل مەملەكەتتى جاسايتىن نەگىزگى كۇش. قازىرگى فرانتسيادا كىم كەلت، باسك، پروۆانسال تىلىندە سويلەيدى. شىندىعىندا وسى ءتورت ءتىل بولەك جاتقان. ءبارى ءبىر ارناعا قۇيىلدى دا فرانتسۋز ءتىلىنىڭ باعى استى. مەكسيكاندىقتار، پورتۋگالدىقتار، ارگەنتينالىقتار يسپاندىقتار ەمەس. بىراق ءبارى يسپان تىلىندە سويلەيدى. الەم ادەبيەتىندەگى ءىرى جەتىستىكتەر وسى تىلدە. كوەلونى «كوپ اقشامەەن كوندىرىپ اكەلىپ» ءوزىمىز تۋرالى جازعىزدىق. ايتپەسە قاي ەل بىزگە جالىنىشتى. قازاق ءتىلى قازاقستاندا قادىرسىز. ال ءتىل بار ماسەلەنىڭ باسى. پراگا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى يان گۋس چەح تىلىندە بىلاي دەدى: «چەح كورولدىگىندە چەحتار ءبىرىنشى بولۋ كەرەك». ءبىتتى.
يان گۋس كونستانتتسە بوسقا ولگەن جوق. پراگا ستۋدەنتتەرى، سوقىر قولباسشى جيشكا، اعايىندى پروكوپتار ۇلت – اشۋ ارعىماعىن ەرتتەدى. جاڭا قالا راتۋشاسىنىڭ تەرەزەسىنەن ليۋكسەمبۋرگ ديناستيا وكىلى كورول IV ۆاتسلوۆتىڭ بۋرگوميستەرى مەن كەڭەسشىسى لاقتىرىلدى. «نەمىستى ۇر» ۇرانى جىعىلماس جەلكەنگە اينالدى.
نەمىس ءتىلى اكتسەنتىمەن سويلەيتىن لوتارينگيالىق پاك قىز جاننا د.ارك «اسەم فرانتسيانى» فرانتسۋز تىلىمەن ولىمنەن الىپ قالدى. سۇلۋ فاراڭ ءتىلى «اعىلشىن بولۋدان» اراشالادى.
لاتىن ءتىلىن نەمىس تىلىنە اۋدارۋ ارقىلى كالۆينيزم ءبىر ۇلتتىڭ تۇسىنىگىن وزگەرتتى.
تۇركىمەن- قىپشاق كوسەمى ەرتوعرىل XIII عاسىردا موڭعول – قىپشاقتاردان شەگىنىپ 500 اسكەرمەن يكوني سۇلتاندىعىنا كەلىپ ورنالاسىپ، كىشى ازيادا وسماننىڭ ۇلى تاريحىنىڭ بەتتەرىن اشتى. ءوز قۇرامىنا «عازيلاردى» جيناي وتىرىپ ء(سوز ءتۇبىرى قازاق – ەركىن) اتتى اسكەردى (سپاقتار – بۇل ءسوز كەيىن سلاۆيان تىلىنە ءوتتى) كوبەيتىپ الىپ، جاۋلانعان ەلدەردەن ۇلداردى جيناپ جاڭا اسكەر جاساقتادى. (ەسىڭىزگە تۇرىك ليتسەيىندە جۇرگەن قازاق بالالارى تۇسپەي مە?) مول شابۋىلداردان تۇركى ەلى گارەمى پولياك، ورىس، ۋكراين، نەمىس، يتاليان، گرۋزين، بەربەر، ەۆرەي قىزدارعا تولدى. اپاسىمەن گرەكشە، اجەسىمەن پولياكشا، نامازدا ارابشا، پوەزيانى فارسيشا تىڭداعان تۇرىك اسكەري بۇيرىقتى تۇرىكشە تىڭدادى. تۇرىك ءتىلى ءوسۋدىڭ، قىزمەت الۋدىڭ ءتىلى، كەڭسە ءتىلى، وردا ءتىلى بولدى. وسى ءتىل بۇگىنگى تۇلعالى تۇركياعا اكەلدى. سولاي. بۇگىنگى قاززاپ كازاكتار ۇيىندە تۇركىشە سويلەيتىن. تەك بۇيرىقتى باسىندا پولياكشا، كەيىن ورىسشا تىڭداپ ەلدەن ءبولىنىپ، ەنەسىنە شاپقان ەسسىزگە اينالدى. اقوردادا الاقانعا سالىنباعان ءتىل، كوشەدە دە شۇلعاۋ. شىندىق سول.
ءدىن.
حريستيان ءدىنى العاش پايدا بولعاندا باتىس ءۇشىن «قۇلداردىكى» بولاتىن. بۇل ءدىن دالادان بارعان. ول ەركىندىكتىڭ بايراعى ەدى . 312 جىلى يمپەراتور كونستانتين ماكسەنتسيا اسكەرىمەن كەزدەسكەندە كرەست بەلگىسىن كوتەردى. كونستانتينگە قارسى تۇرعان دالالىقتار كەتىپ قالدى. ءبىر باعىتتى، ءبىر ۇجىمدا تۇرعاندا دىننەن كۇشتى جوق. حريستيان سوبورىندا 430 جىلى بيلىككە كەلگەن كونستانينوپول پاتريارحى تۇرىك نەستوري «قۇدايدىڭ اناسى جوق» دەدى. بۇل حريستيانداردى بولىندىگە اكەلدى. دالا ەۋروپادان باس تارتتى.
ەگيپەتتىك تۇركىلەر گرەك ءتىلىن سىرتقا تەۋىپ تۇركى – كوپت تىلىندە دۇعا وقي باستادى. ولار ءالى بار. بۇرناعى جىلى 5 كوپت – حريستيان دەپۋتات بولىپ سايلاندى. X عاسىردا اراب حاندارىنىڭ قۇلاۋىنا اراب ءتىلىنىڭ تىم ۇستەم بولۋى، سەبەپ باسىنا اينالدى.
وڭ جاق نەمەسە سول جاقتان شوقىنۋ حريستيان ءدىنىن كاتوليك نەمەسە پراۆوسلاۆ سەكىلدى ەكى زور اعىمعا ءبولىپ جىبەردى. ەۋروپا ينكۆيزاتسياسى ءوز حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن قىرىپ تاستادى. كۇنالى، كۇناسىزدى قۇداي ءوزى اجىراتىپ الادى دەدى شىركەۋ جەندەتتەرى. حيۋا حاندىعى قازاقتار ارۋاققا ءتاۋ ەتەدى دەپ شابۋىل جاسادى. فرانتسۋزدىڭ بولماشى داۋى «ۆارفولەمەي تۇنىنە» اكەلدى. يران مەن يراك سۋننيتتەر مەن شەيىتتەر تالاسى اپتاسىنا 10 ادامدى جۇتۋدا. بۇگىن. قازىر. ءسىز وسى جازۋدى وقىپ وتىرعاندا. سوندىقتان ساقال داۋى كەڭىردەككە جەتىپ، ۇستارا ورنىنا پىشاقتار سويلەپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. مەن حيدجاپ كيەم، ساقال قويام، قىسقا شالبار كيەمىن سەكىلدى جات ءداستۇر قازاقتى جەك كورۋدىڭ باسى. قازاق ايەلى بەتىن جاپپاعان. بەت جابۋ- ءولىم سيمۆولى. قارا كيمەگەن. اق جاۋلىقتى ۇلكەندەر، قىزدار قىزىل ورامال تاققان. اق شىت تاققان جىگىت بايگەگە، دوداعا تۇسەر، ياعي باسىن بايگەگە تىككەن جان. اق ءتۇسى كەبىننىڭ دەتالى. توميريس، اباق، تاراقتى، جانبيكە سەكىلدى رۋلار انالار قۇرمەتىنە قويىلعان. سوندىقتان قازاق ەل بولام دەسە، جات دىلدىك ۇعىمعا قۇشاق اشپاۋى كەرەك.
ۇلتسىزدىق نەمەسە ارالاس نەكە.
ارينە بۇل اتاۋدىڭ ءتاتتى ەستىلەر كەزى -ينتەرناتسيوناليزم. باۋىرمالدىق/براتستۆو/. مەن اسسامبلەياعا جان-تانىممەن قارسىمىن. وزگە ۇلت قازاقستان تۇرامىن دەسە، قازاقتانسىن. ءبىزدىڭ تىلىمىزدە سويلەسىن، ءدىنىمىزدى قۇرمەتتەسىن. بۇل مەمەلەكەتتىڭ ەگەسى مەنمىن. بۇل جەردىڭ ءبارى مەنىكى. مەن قورعاپ قالعانمىن. بۇل اراعا ەشكىمنىڭ ورتاقتىعى جوق. مەن جەلتوقساندا قازا تابامىن، مەن جاڭاوزەندە ولەمىن. ءبارىبىر ءوزىم ءۇشىن.
ەلباسى 1993 جىلى «يزۆەستيا» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا ءبىزدىڭ اۋىلدا قازاق داۋلاسسا، تورەلىك ايتۋعا ورىستى شاقىراتىن دەپتى.
قازاقتى ورىس ءتىلى جار باسىنا شىعارىپ، جىعۋعا اكەلدى. جىلاعاننىڭ ۇستىنە اسسامبلەيا قوسىلدى. قازىر تەلەديدار ايدىنىندا ايەلى ورىس، نەمەسە كەرىسىنشە وتباسىلاردى جارنامالايتىن دۇنيەلەر تولىپ كەتتى. بۇرىن اكەسى نە شەشەسى باسقا ۇلت بولسا، «شاتا يت» دەپ، الاش الىس تۇرۋشى ەدى.
ارالاس نەكەنىڭ اياعى نەگە اپارىپ سوعارىن كورسەتەر الاپات مىسال – مەكسيكادا. مەكسيكانى باسىپ الىپ كولونيا جاساعان ەل نەگىزىنەن يسپاندار بولاتىن. جالپى يسپان ەلىنە كەيىن ءبىر ارنايى توقتالامىز. ەۋروپانىڭ عۇندار، شىڭعىسحاننىڭ كەيىن قايتا ويانۋىنا ، گەگەموندىق الۋىنا تىكەلەي اسەر ەتكەندەر وسىلار. ماعريپ جۇرتى ارقىلى، اراب مادەنيەتى ، ياعني تۇركىلەردىڭ ءتول مادەنيەتىن جۇتا وتىرىپ، يسپانيا ءوزى ارمانداماعان اسقارلارعا شىقتى. يسپانيا باعى 1808 جىلى كورول وتباسىن تۇتقىنداپ ناپولەون مادريد تاعىنا باۋىرى جوزەفتى وتىرعىزعاندا قايتتى. ەركى وزىندە قالعان جۇرتتا سۇمدىق سوقپاقتار كورىنە باستادى. 18 عاسىر اياعىندا يسپاندار مەن ۇندىستەر ورنىنا قاتىگەز ءتورت ەتنيكالىق توپ تۋدى. پەندە تورتەۋ بولعاندا، پىكىر سەگىز بولماق. ەڭ جوعارى بيلىك باسىندا يسپاندىقتار تۇردى. ولاردى جۇرت «گاچۋپيندار» دەپ اتادى. بۇل از ادام كوپ بايلىقتىڭ يەسى، ءارى جەك كورۋدىڭ نىساناسى بولدى. بۇلاردان تومەن كرەولدار تۇردى. قانىندا ءۇندىس قانى بار كونكيستادور ءىرى جەر يەلەنۋشىلەر، قوجايىندار سانى ءبىر ميلليونداي دەلىنەدى. ال بەس ميلليونداي ءۇندىس، جەردىڭ، ەلدىڭ ەگەسى، نەگىزگى مەملەكەت قۇراۋشىلار مالاي/پەون/ نەمەسە قازبا جەرلەردە جۇمىسشى بولماسا ءوز اكىمدەرى قاسىقتار باسقارىپ وتىردى. نەۆادا-سەمەي ەمبلەماسىنداعى ءۇندىس ءتۇرى وزگەرمەگەندەي.
1808 جىلى تورتەۋدىڭ ۇشەۋى گاچۋپيندارعا قارسى مايدان اشتى. ۇندىستەر، مەتيستەر،كرەولدار ءبىرىن-ءبىرى سونشالىق جەك كوردى. بۇلاردىڭ دوس بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. 1810-1817 جىلدار ۇندىسەر كوتەرىلىسىن ءدىندارلار يدالگو مەن مورەلوس باستادى.
1812 جىلى كرەول پولكوۆنيك يتۋربيدە كوتەرىلىسشىلدەر جاعىنا شىقتى. يسپاندىقتار بار جەتىستىگىنەن ايىرىلىپ، تاريحتىڭ جابىلعان بەتىنە اينالدى. ازامات سوعىسى قايتا تۇتانىپ، بىردە ءوشىپ، 1920 جىلعا دەيىن جەتىپ، مەتيستەردىڭ «بۋدانداردىڭ» جەڭىسىمەن اياقتالدى. 1926-1927 جىلدار «كريستەروس»، ياعني كرەولدار قايتا باس كوتەردى. مەكسيكا ءالى توڭكەرىس قازانىندا قايناۋدا. امەريكا قۇرلىعىنداعى ەلگە امەريكا دا بيلىگىن جۇرگىزە المادى. «ناي ساۋداسى» ، «ادام ساۋداسى»، «قارۋ-جاراق ساۋداسى» ابدەن اسقىنىپ، قۇرىقتان كەتتى. بىراق ەڭ وكىنىشتىسى، ءۇندىس مۇددەسى اياق استى تاپتاۋدا قالدى. ولار جوق. مەيماندار مەرەكەسى ىشىندە، ءۇي يەسى جوق.
تاق سوعىسى. بۇل قازاق ءۇشىن قاۋىپتى سوعىس. قاجىگەلدين، تۇياقباي، اليەۆ، ءالازوۆ سوعىسى بۇل جىلى جەر ءۇشىن، كەڭ كەڭسەلەر ءۇشىن ءجۇرىپ جاتقان مايدان. اتالعان ۇرىستاردا قازاقتىڭ اتى كوزىرلىك كارتا ەسەبىندە پايدالانۋ ءۇشىن ااتالۋى مۇمكىن، بىراق بۇل قازاق بوستاندىق الادى دەگەن ءسوز ەمەس. كورولينگتەر يمپەرياسى تاراعاندا، گەنريح ساياتكەر ،ايگىلى وتتون سەكىلدى نەمىستەر تاققا وتىردى. بۇلار نەمىستەنگەن تۇركىلەر بولاتىن. سوندىقتان ماجارلار مەن ءتىل تابىسىپ ەلگە تىنىشتىق سىيلادى. بىراق ىشكى مايداندا ءۇش ديناستيا الماستىرىلدى. ساكسوندىق، فرانكوندىق، شۆابتىق/كوگەنشتاۋفەندەر/ وسىنىڭ كەسىرىنە نەمىس مۇددەسى ۇزاققا ۇمىتىلدى. اتالعان كلاندىق سوعىس شىڭعىسحانننىڭ ۇلى يمپەرياسىن تاس تالقان ەتتى. شىڭعىسحانداي مول جەردى ەشكىم بيلەگەن ەمەس. سەبەبى ە.زۇلقۇرناي يمپەرياسى قيال جەمىسى. رۋم يمپەرياسى اۋىز اۋىرتپاس الاقانداي جەردەگى از حالىق. اقساق تەمىر قۇرعان يمپەريا دا ءدال وسى جولمەن تاريح شاڭىنا كومىلدى. ابىلقايىردىڭ كەيىنگى ىستەرى، وزەكسىز وكپەسى الاشتىڭ باسىن نوقتاعا سالدى. الاشوردا مەن قىزىلدار مايدانى سونىڭ كورىنىسى. سەبەبى، اككى ورىس قىزىلدار قازاقتىڭ وقىعاندارىن ورتاعا، بيلىك باسىنا تارتتى. الاشوردالىقتاردا باسقا تاڭداۋ دا جوق ەدى. م.اۋەزوۆ وسىنى ەرتە ءتۇسىنىپ باس تارتتى. ال ءبىر ادام ب.ن.ەلتسيننىڭ باس اساۋ مىنەزى كسرو-نىڭ تاراۋىنا اكەلدى. م.س.گورباچەۆ، گكچپ بۇل مايداندا تازا جەڭىلدى. دەمەك، ءبىز تاق تالاسىنا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. بيلىك ىشىندە دە، وپپوزيتسيادا دا، تەك قازاق ۇلتى ءۇشىن دەگەن ۇراندى مۇرات تۇتقان ءازىز ءازىر ەشكىم جوق... جوق! جوق!
ءتىل، ءدىن، ۇلتسىزدىق، تاق تالاسى سەكىلدى ۇرىستا قولدان قارۋ كەتسە، ويىمىزدان ءدارۋ كەتەدى. بۇل قۇرۋ دەگەن ءسوز. ءبىز ۇلى مۇزداقتارداي جارقىلسىز جوعالامىز. ارينە، ءبىزدى قىزىقتىرار جاندار بولادى. پيگمەي، بانتۋ، سارىۇيعىر، ابوريگەندەر، ۇندىستەر قاتارىنا ءبىز دە قوسىلامىز. ءبىزدى دە زەرتتەر الىمدى جۇرت. ايتىسى بولعان دەپ، ءانى بولعان دەپ... بىراق قىتايدى زەرتتەگەندەي قورقىنىشپەن ەمەس. شوشۋمەن ەمەس. سولاي. تاڭداۋىمىز كوپ ەمەس. ءبىزدى الىپ قالار سوڭعى قورعان- ۇلتشىلدىق. شەۆانە سەكىلدى. «فاراڭستان، فاراڭستان، تەك فاراڭستان» دەگەن شوۆينيستىك...مويىنداتۋ. باسقانى مويىنداتۋ. وزگەگە بارىپ ينۆەستيا سۇراۋ نە ايتار ىسىمىزگە، ارالاسار دەگەن جالتاقتىق ەلەس. جاڭا جول، ۇلى جول-ۇلتتىق جول ءبىزدى توسۋدا. تاريح ماڭگى توسپايدى... ەشكىمدى. ءبىزدى دە.
بۇل بيلىك بولدى!
ءبىز قالامىز...
سەرىك ەلىكباي
