Árıne árbir ult uzaq ómir súrgisi keledi. Tipti máńgilik turǵysy keletinder de bar. Qytaı ımperatorlaryna qol astyndaǵylary «myń jyldyq ǵumyr» tilegen. Reıh ıdeologtary 3-shi myńjyldyqqa jetýdi maqsut tutqan. Móńke dep biletin Shyńǵyshan tuqymy «mángý», «máńgi» sózi bolatyn. Manchjýrlar túrkiniń máńgi sózin tý etken. Máńgi sany dalalyqtar úshin alys san edi. Sodan baryp myń shyqty, myń basy. Eýropaǵa myń sózin biz aparǵanbyz...
Kee bılik til jóninde asyqpaýdy aıtady. Jaqsy. Biz ...tosamyz. Al qazaq tili Alataýdyń basyna shyǵyp atqa minip tosyp turady. Qazaqtar qashan kelesiń dep...
Til.
Til bul memleketti jasaıtyn negizgi kúsh. Qazirgi Franııada kim kelt, bask, provansal tilinde sóıleıdi. Shyndyǵynda osy tórt til bólek jatqan. Bári bir arnaǵa quıyldy da franýz tiliniń baǵy asty. Meksıkandyqtar, portýgaldyqtar, argentınalyqtar ıspandyqtar emes. Biraq bári ıspan tilinde sóıleıdi. Álem ádebıetindegi iri jetistikter osy tilde. Koelony «kóp aqshameen kóndirip ákelip» ózimiz týraly jazǵyzdyq. Áıtpese qaı el bizge jalynyshty. Qazaq tili Qazaqstanda qadirsiz. Al til bar máseleniń basy. Praga ýnıversıtetiniń professory Ian Gýs cheh tilinde bylaı dedi: «Cheh koroldiginde chehtar birinshi bolý kerek». Bitti.
Ian Gýs Konstante bosqa ólgen joq. Praga stýdentteri, soqyr qolbasshy Jıshka, aǵaıyndy Prokoptar ult – ashý arǵymaǵyn erttedi. Jańa qala Ratýshasynyń terezesinen Lıýksembýrg dınastııa ókili korol IV Valovtyń býrgomısteri men keńesshisi laqtyryldy. «Nemisti ur» urany jyǵylmas jelkenge aınaldy.
Nemis tili akentimen sóıleıtin lotarıngııalyq pák qyz Janna D.Ark «Ásem franııany» franýz tilimen ólimnen alyp qaldy. Sulý farań tili «aǵylshyn bolýdan» arashalady.
Latyn tilin nemis tiline aýdarý arqyly Kalvınızm bir ulttyń túsinigin ózgertti.
Túrkimen- Qypshaq kósemi Ertoǵryl XIII ǵasyrda mońǵol – qypshaqtardan sheginip 500 áskermen Ikonıı sultandyǵyna kelip ornalasyp, Kishi Azııada Osmannyń uly tarıhynyń betterin ashty. Óz quramyna «Ǵazılardy» jınaı otyryp (sóz túbiri qazaq – erkin) atty áskerdi (spaqtar – bul sóz keıin slavıan tiline ótti) kóbeıtip alyp, jaýlanǵan elderden uldardy jınap jańa ásker jasaqtady. (Esińizge túrik lıeıinde júrgen qazaq balalary túspeı me?) Mol shabýyldardan túrki eli garemi polıak, orys, ýkraın, nemis, ıtalıan, grýzın, berber, evreı qyzdarǵa toldy. Apasymen grekshe, ájesimen polıaksha, namazda arabsha, poezııany farsısha tyńdaǵan túrik áskerı buıryqty túrikshe tyńdady. Túrik tili ósýdiń, qyzmet alýdyń tili, keńse tili, orda tili boldy. Osy til búgingi tulǵaly Túrkııaǵa ákeldi. Solaı. Búgingi qazzap kazaktar úıinde túrkishe sóıleıtin. Tek buıryqty basynda polıaksha, keıin oryssha tyńdap elden bólinip, enesine shapqan essizge aınaldy. Aqordada alaqanǵa salynbaǵan til, kóshede de shulǵaý. Shyndyq sol.
Din.
Hrıstıan dini alǵash paıda bolǵanda Batys úshin «quldardiki» bolatyn. Bul din daladan barǵan. Ol erkindiktiń baıraǵy edi . 312 jyly ımperator Konstantın Maksenııa áskerimen kezdeskende krest belgisin kóterdi. Konstantınge qarsy turǵan Dalalyqtar ketip qaldy. Bir baǵytty, bir ujymda turǵanda dinnen kúshti joq. Hrıstıan soborynda 430 jyly bılikke kelgen Konstanınopol patrıarhy túrik Nestorıı «Qudaıdyń Anasy joq» dedi. Bul hrıstıandardy bólindige ákeldi. Dala Eýropadan bas tartty.
Egıpettik túrkiler grek tilin syrtqa teýip túrki – kopt tilinde duǵa oqı bastady. Olar áli bar. Burnaǵy jyly 5 kopt – hrıstıan depýtat bolyp saılandy. X ǵasyrda Arab handarynyń qulaýyna arab tiliniń tym ústem bolýy, sebep basyna aınaldy.
Oń jaq nemese sol jaqtan shoqyný hrıstıan dinin katolık nemese pravoslav sekildi eki zor aǵymǵa bólip jiberdi. Eýropa ınkvızaııasy óz halqynyń úshten birin qyryp tastady. Kúnáli, kúnásizdi Qudaı ózi ajyratyp alady dedi shirkeý jendetteri. Hıýa handyǵy qazaqtar arýaqqa táý etedi dep shabýyl jasady. Franýzdyń bolmashy daýy «Varfolemeı túnine» ákeldi. Iran men Irak sýnnıtter men sheıitter talasy aptasyna 10 adamdy jutýda. Búgin. Qazir. Siz osy jazýdy oqyp otyrǵanda. Sondyqtan saqal daýy keńirdekke jetip, ustara ornyna pyshaqtar sóılep ketýi ǵajap emes. Men hıdjap kıem, saqal qoıam, qysqa shalbar kıemin sekildi jat dástúr qazaqty jek kórýdiń basy. Qazaq áıeli betin jappaǵan. Bet jabý- ólim sımvoly. Qara kımegen. Aq jaýlyqty úlkender, qyzdar qyzyl oramal taqqan. Aq shyt taqqan jigit báıgege, dodaǵa túser, ıaǵı basyn báıgege tikken jan. Aq túsi kebinniń detali. Tomırıs, Abaq, Taraqty, Janbıke sekildi rýlar analar qurmetine qoıylǵan. Sondyqtan qazaq el bolam dese, jat dildik uǵymǵa qushaq ashpaýy kerek.
Ultsyzdyq nemese aralas neke.
Árıne bul ataýdyń tátti estiler kezi -ınternaıonalızm. Baýyrmaldyq/bratstvo/. Men Assambleıaǵa jan-tánimmen qarsymyn. Ózge ult Qazaqstan turamyn dese, qazaqtansyn. Bizdiń tilimizde sóılesin, dinimizdi qurmettesin. Bul memelekettiń egesi menmin. Bul jerdiń bári meniki. Men qorǵap qalǵanmyn. Bul araǵa eshkimniń ortaqtyǵy joq. Men Jeltoqsanda qaza tabamyn, Men Jańaózende ólemin. Báribir ózim úshin.
Elbasy 1993 jyly «Izvestııa» gazetine bergen suhbatynda bizdiń aýylda qazaq daýlassa, tórelik aıtýǵa orysty shaqyratyn depti.
Qazaqty orys tili jar basyna shyǵaryp, jyǵýǵa ákeldi. Jylaǵannyń ústine Assambleıa qosyldy. Qazir teledıdar aıdynynda áıeli orys, nemese kerisinshe otbasylardy jarnamalaıtyn dúnıeler tolyp ketti. Buryn ákesi ne sheshesi basqa ult bolsa, «shata ıt» dep, alash alys turýshy edi.
Aralas nekeniń aıaǵy nege aparyp soǵaryn kórseter alapat mysal – Meksıkada. Meksıkany basyp alyp kolonııa jasaǵan el negizinen Ispandar bolatyn. Jalpy Ispan eline keıin bir arnaıy toqtalamyz. Eýropanyń ǵundar, Shyńǵyshannyń keıin qaıta oıanýyna , gegemondyq alýyna tikeleı áser etkender osylar. Maǵrıp jurty arqyly, arab mádenıeti , ıaǵnı túrkilerdiń tól mádenıetin juta otyryp, Ispanııa ózi armandamaǵan asqarlarǵa shyqty. Ispanııa baǵy 1808 jyly korol otbasyn tutqyndap Napoleon Madrıd taǵyna baýyry Jozefti otyrǵyzǵanda qaıtty. Erki ózinde qalǵan jurtta sumdyq soqpaqtar kórine bastady. 18 ǵasyr aıaǵynda ıspandar men úndister ornyna qatigez tórt etnıkalyq top týdy. Pende tórteý bolǵanda, pikir segiz bolmaq. Eń joǵary bılik basynda ıspandyqtar turdy. Olardy jurt «gachýpındar» dep atady. Bul az adam kóp baılyqtyń ıesi, ári jek kórýdiń nysanasy boldy. Bulardan tómen kreoldar turdy. Qanynda úndis qany bar konkıstador iri jer ıelenýshiler, qojaıyndar sany bir mıllıondaı delinedi. Al bes mıllıondaı úndis, jerdiń, eldiń egesi, negizgi memleket quraýshylar malaı/peon/ nemese qazba jerlerde jumysshy bolmasa óz ákimderi qasyqtar basqaryp otyrdy. Nevada-Semeı emblemasyndaǵy úndis túri ózgermegendeı.
1808 jyly tórteýdiń úsheýi gachýpındarǵa qarsy maıdan ashty. Úndister, metıster,kreoldar birin-biri sonshalyq jek kórdi. Bulardyń dos bolýy múmkin emes edi. 1810-1817 jyldar úndiser kóterilisin dindarlar Idalgo men Morelos bastady.
1812 jyly kreol polkovnık Itýrbıde kóterilisshilder jaǵyna shyqty. Ispandyqtar bar jetistiginen aıyrylyp, tarıhtyń jabylǵan betine aınaldy. Azamat soǵysy qaıta tutanyp, birde óship, 1920 jylǵa deıin jetip, metısterdiń «býdandardyń» jeńisimen aıaqtaldy. 1926-1927 jyldar «krısteros», ıaǵnı kreoldar qaıta bas kóterdi. Meksıka áli tóńkeris qazanynda qaınaýda. Amerıka qurlyǵyndaǵy elge Amerıka da bıligin júrgize almady. «Naı saýdasy» , «adam saýdasy», «qarý-jaraq saýdasy» ábden asqynyp, quryqtan ketti. Biraq eń ókinishtisi, úndis múddesi aıaq asty taptaýda qaldy. Olar joq. Meımandar merekesi ishinde, úı ıesi joq.
Taq soǵysy. Bul qazaq úshin qaýipti soǵys. Qajygeldın, Tuıaqbaı, Álıev, Álázov soǵysy bul jyly jer úshin, keń keńseler úshin júrip jatqan maıdan. Atalǵan urystarda qazaqtyń aty kózirlik karta esebinde paıdalaný úshin aatalýy múmkin, biraq bul qazaq bostandyq alady degen sóz emes. Korolıngter ımperııasy taraǵanda, Genrıh Saıatker ,Áıgili Otton sekildi nemister taqqa otyrdy. Bular nemistengen túrkiler bolatyn. Sondyqtan majarlar men til tabysyp elge tynyshtyq syılady. Biraq ishki maıdanda úsh dınastııa almastyryldy. Saksondyq, frankondyq, shvabtyq/Kógenshtaýfender/ osynyń kesirine nemis múddesi uzaqqa umytyldy. Atalǵan klandyq soǵys Shyńǵyshannnyń uly ımperııasyn tas talqan etti. Shyńǵyshandaı mol jerdi eshkim bılegen emes. Sebebi E.Zulqurnaı ımperııasy qııal jemisi. Rým ımperııasy aýyz aýyrtpas alaqandaı jerdegi az halyq. Aqsaq Temir qurǵan ımperııa da dál osy jolmen tarıh shańyna kómildi. Ábilqaıyrdyń keıingi isteri, ózeksiz ókpesi Alashtyń basyn noqtaǵa saldy. Alashorda men qyzyldar maıdany sonyń kórinisi. Sebebi, ákki orys qyzyldar qazaqtyń oqyǵandaryn ortaǵa, bılik basyna tartty. Alashordalyqtarda basqa tańdaý da joq edi. M.Áýezov osyny erte túsinip bas tartty. Al bir adam B.N.Elınniń bas asaý minezi KSRO-nyń taraýyna ákeldi. M.S.Gorbachev, GKChP bul maıdanda taza jeńildi. Demek, biz taq talasyna jol bermeýimiz kerek. Bılik ishinde de, oppozıııada da, tek qazaq ulty úshin degen urandy murat tutqan áziz ázir eshkim joq... JOQ! JOQ!
Til, din, ultsyzdyq, taq talasy sekildi urysta qoldan qarý ketse, oıymyzdan dárý ketedi. Bul qurý degen sóz. Biz uly muzdaqtardaı jarqylsyz joǵalamyz. Árıne, bizdi qyzyqtyrar jandar bolady. Pıgmeı, bantý, saryuıǵyr, aborıgender, úndister qataryna biz de qosylamyz. Bizdi de zertter alymdy jurt. Aıtysy bolǵan dep, áni bolǵan dep... biraq qytaıdy zerttegendeı qorqynyshpen emes. Shoshýmen emes. Solaı. Tańdaýymyz kóp emes. Bizdi alyp qalar sońǵy qorǵan- ultshyldyq. Shevane sekildi. «Faraństan, Faraństan, tek Faraństan» degen shovınıstik...Moıyndatý. Basqany moıyndatý. Ózgege baryp ınvestııa suraý ne aıtar isimizge, aralasar degen jaltaqtyq eles. Jańa jol, uly jol-ulttyq jol bizdi tosýda. Tarıh máńgi tospaıdy... Eshkimdi. Bizdi de.
BUL BILIK BOLDY!
Biz qalamyz...
Serik Elikbaı
