Ärine ärbır ūlt ūzaq ömır sürgısı keledı. Tıptı mäŋgılık tūrǧysy keletınder de bar. Qytai imperatorlaryna qol astyndaǧylary «myŋ jyldyq ǧūmyr» tılegen. Reih ideologtary 3-şı myŋjyldyqqa jetudı maqsūt tūtqan. Möŋke dep bıletın Şyŋǧyshan tūqymy «mängu», «mäŋgı» sözı bolatyn. Manchjurlar türkınıŋ mäŋgı sözın tu etken. Mäŋgı sany dalalyqtar üşın alys san edı. Sodan baryp myŋ şyqty, myŋ basy. Europaǧa myŋ sözın bız aparǧanbyz...
Keşe bilık tıl jönınde asyqpaudy aitady. Jaqsy. Bız ...tosamyz. Al qazaq tılı Alataudyŋ basyna şyǧyp atqa mınıp tosyp tūrady. Qazaqtar qaşan kelesıŋ dep...
Tıl.
Tıl būl memlekettı jasaityn negızgı küş. Qazırgı Fransiiada kım kelt, bask, provansal tılınde söileidı. Şyndyǧynda osy tört tıl bölek jatqan. Bärı bır arnaǧa qūiyldy da fransuz tılınıŋ baǧy asty. Meksikandyqtar, portugaldyqtar, argentinalyqtar ispandyqtar emes. Bıraq bärı ispan tılınde söileidı. Älem ädebietındegı ırı jetıstıkter osy tılde. Koelony «köp aqşameen köndırıp äkelıp» özımız turaly jazǧyzdyq. Äitpese qai el bızge jalynyşty. Qazaq tılı Qazaqstanda qadırsız. Al tıl bar mäselenıŋ basy. Praga universitetınıŋ professory Iаn Gus cheh tılınde bylai dedı: «Cheh koroldıgınde chehtar bırınşı bolu kerek». Bıttı.
Iаn Gus Konstantse bosqa ölgen joq. Praga studentterı, soqyr qolbasşy Jişka, aǧaiyndy Prokoptar ūlt – aşu arǧymaǧyn erttedı. Jaŋa qala Ratuşasynyŋ terezesınen Liuksemburg dinastiia ökılı korol IV Vaslovtyŋ burgomisterı men keŋesşısı laqtyryldy. «Nemıstı ūr» ūrany jyǧylmas jelkenge ainaldy.
Nemıs tılı aksentımen söileitın lotaringiialyq päk qyz Janna D.Ark «Äsem fransiiany» fransuz tılımen ölımnen alyp qaldy. Sūlu faraŋ tılı «aǧylşyn boludan» araşalady.
Latyn tılın nemıs tılıne audaru arqyly Kalvinizm bır ūlttyŋ tüsınıgın özgerttı.
Türkımen- Qypşaq kösemı Ertoǧryl XIII ǧasyrda moŋǧol – qypşaqtardan şegınıp 500 äskermen İkonii sūltandyǧyna kelıp ornalasyp, Kışı Aziiada Osmannyŋ ūly tarihynyŋ betterın aşty. Öz qūramyna «Ǧazilardy» jinai otyryp (söz tübırı qazaq – erkın) atty äskerdı (spaqtar – būl söz keiın slavian tılıne öttı) köbeitıp alyp, jaulanǧan elderden ūldardy jinap jaŋa äsker jasaqtady. (Esıŋızge türık liseiınde jürgen qazaq balalary tüspei me?) Mol şabuyldardan türkı elı garemı poliak, orys, ukrain, nemıs, italian, gruzin, berber, evrei qyzdarǧa toldy. Apasymen grekşe, äjesımen poliakşa, namazda arabşa, poeziiany farsişa tyŋdaǧan türık äskeri būiryqty türıkşe tyŋdady. Türık tılı ösudıŋ, qyzmet aludyŋ tılı, keŋse tılı, orda tılı boldy. Osy tıl bügıngı tūlǧaly Türkiiaǧa äkeldı. Solai. Bügıngı qazzap kazaktar üiınde türkışe söileitın. Tek būiryqty basynda poliakşa, keiın orysşa tyŋdap elden bölınıp, enesıne şapqan essızge ainaldy. Aqordada alaqanǧa salynbaǧan tıl, köşede de şūlǧau. Şyndyq sol.
Dın.
Hristian dını alǧaş paida bolǧanda Batys üşın «qūldardıkı» bolatyn. Būl dın daladan barǧan. Ol erkındıktıŋ bairaǧy edı . 312 jyly imperator Konstantin Maksensiia äskerımen kezdeskende krest belgısın köterdı. Konstantinge qarsy tūrǧan Dalalyqtar ketıp qaldy. Bır baǧytty, bır ūjymda tūrǧanda dınnen küştı joq. Hristian soborynda 430 jyly bilıkke kelgen Konstaninopol patriarhy türık Nestorii «Qūdaidyŋ Anasy joq» dedı. Būl hristiandardy bölındıge äkeldı. Dala Europadan bas tartty.
Egipettık türkıler grek tılın syrtqa teuıp türkı – kopt tılınde dūǧa oqi bastady. Olar älı bar. Būrnaǧy jyly 5 kopt – hristian deputat bolyp sailandy. X ǧasyrda Arab handarynyŋ qūlauyna arab tılınıŋ tym üstem boluy, sebep basyna ainaldy.
Oŋ jaq nemese sol jaqtan şoqynu hristian dının katolik nemese pravoslav sekıldı ekı zor aǧymǧa bölıp jıberdı. Europa inkvizasiiasy öz halqynyŋ üşten bırın qyryp tastady. Künälı, künäsızdı Qūdai özı ajyratyp alady dedı şırkeu jendetterı. Hiua handyǧy qazaqtar aruaqqa täu etedı dep şabuyl jasady. Fransuzdyŋ bolmaşy dauy «Varfolemei tünıne» äkeldı. İran men İrak sunnitter men şeiıtter talasy aptasyna 10 adamdy jūtuda. Bügın. Qazır. Sız osy jazudy oqyp otyrǧanda. Sondyqtan saqal dauy keŋırdekke jetıp, ūstara ornyna pyşaqtar söilep ketuı ǧajap emes. Men hidjap kiem, saqal qoiam, qysqa şalbar kiemın sekıldı jat dästür qazaqty jek körudıŋ basy. Qazaq äielı betın jappaǧan. Bet jabu- ölım simvoly. Qara kimegen. Aq jaulyqty ülkender, qyzdar qyzyl oramal taqqan. Aq şyt taqqan jıgıt bäigege, dodaǧa tüser, iaǧi basyn bäigege tıkken jan. Aq tüsı kebınnıŋ detalı. Tomiris, Abaq, Taraqty, Janbike sekıldı rular analar qūrmetıne qoiylǧan. Sondyqtan qazaq el bolam dese, jat dıldık ūǧymǧa qūşaq aşpauy kerek.
Ūltsyzdyq nemese aralas neke.
Ärine būl ataudyŋ tättı estıler kezı -internasionalizm. Bauyrmaldyq/bratstvo/. Men Assambleiaǧa jan-tänımmen qarsymyn. Özge ūlt Qazaqstan tūramyn dese, qazaqtansyn. Bızdıŋ tılımızde söilesın, dınımızdı qūrmettesın. Būl memelekettıŋ egesı menmın. Būl jerdıŋ bärı menıkı. Men qorǧap qalǧanmyn. Būl araǧa eşkımnıŋ ortaqtyǧy joq. Men Jeltoqsanda qaza tabamyn, Men Jaŋaözende ölemın. Bärıbır özım üşın.
Elbasy 1993 jyly «İzvestiia» gazetıne bergen sūhbatynda bızdıŋ auylda qazaq daulassa, törelık aituǧa orysty şaqyratyn deptı.
Qazaqty orys tılı jar basyna şyǧaryp, jyǧuǧa äkeldı. Jylaǧannyŋ üstıne Assambleia qosyldy. Qazır teledidar aidynynda äielı orys, nemese kerısınşe otbasylardy jarnamalaityn dünieler tolyp kettı. Būryn äkesı ne şeşesı basqa ūlt bolsa, «şata it» dep, alaş alys tūruşy edı.
Aralas nekenıŋ aiaǧy nege aparyp soǧaryn körseter alapat mysal – Meksikada. Meksikany basyp alyp koloniia jasaǧan el negızınen İspandar bolatyn. Jalpy İspan elıne keiın bır arnaiy toqtalamyz. Europanyŋ ǧūndar, Şyŋǧyshannyŋ keiın qaita oianuyna , gegemondyq aluyna tıkelei äser etkender osylar. Maǧrip jūrty arqyly, arab mädenietı , iaǧni türkılerdıŋ töl mädenietın jūta otyryp, İspaniia özı armandamaǧan asqarlarǧa şyqty. İspaniia baǧy 1808 jyly korol otbasyn tūtqyndap Napoleon Madrid taǧyna bauyry Jozeftı otyrǧyzǧanda qaitty. Erkı özınde qalǧan jūrtta sūmdyq soqpaqtar körıne bastady. 18 ǧasyr aiaǧynda ispandar men ündıster ornyna qatıgez tört etnikalyq top tudy. Pende törteu bolǧanda, pıkır segız bolmaq. Eŋ joǧary bilık basynda ispandyqtar tūrdy. Olardy jūrt «gachupindar» dep atady. Būl az adam köp bailyqtyŋ iesı, ärı jek körudıŋ nysanasy boldy. Būlardan tömen kreoldar tūrdy. Qanynda ündıs qany bar konkistador ırı jer ielenuşıler, qojaiyndar sany bır milliondai delınedı. Al bes milliondai ündıs, jerdıŋ, eldıŋ egesı, negızgı memleket qūrauşylar malai/peon/ nemese qazba jerlerde jūmysşy bolmasa öz äkımderı qasyqtar basqaryp otyrdy. Nevada-Semei emblemasyndaǧy ündıs türı özgermegendei.
1808 jyly törteudıŋ üşeuı gachupindarǧa qarsy maidan aşty. Ündıster, metister,kreoldar bırın-bırı sonşalyq jek kördı. Būlardyŋ dos boluy mümkın emes edı. 1810-1817 jyldar ündıser köterılısın dındarlar İdalgo men Morelos bastady.
1812 jyly kreol polkovnik İturbide köterılısşılder jaǧyna şyqty. İspandyqtar bar jetıstıgınen aiyrylyp, tarihtyŋ jabylǧan betıne ainaldy. Azamat soǧysy qaita tūtanyp, bırde öşıp, 1920 jylǧa deiın jetıp, metisterdıŋ «budandardyŋ» jeŋısımen aiaqtaldy. 1926-1927 jyldar «kristeros», iaǧni kreoldar qaita bas köterdı. Meksika älı töŋkerıs qazanynda qainauda. Amerika qūrlyǧyndaǧy elge Amerika da bilıgın jürgıze almady. «Nai saudasy» , «adam saudasy», «qaru-jaraq saudasy» äbden asqynyp, qūryqtan kettı. Bıraq eŋ ökınıştısı, ündıs müddesı aiaq asty taptauda qaldy. Olar joq. Meimandar merekesı ışınde, üi iesı joq.
Taq soǧysy. Būl qazaq üşın qauıptı soǧys. Qajygeldin, Tūiaqbai, Äliev, Äläzov soǧysy būl jyly jer üşın, keŋ keŋseler üşın jürıp jatqan maidan. Atalǧan ūrystarda qazaqtyŋ aty közırlık karta esebınde paidalanu üşın aataluy mümkın, bıraq būl qazaq bostandyq alady degen söz emes. Korolingter imperiiasy taraǧanda, Genrih Saiatker ,Äigılı Otton sekıldı nemıster taqqa otyrdy. Būlar nemıstengen türkıler bolatyn. Sondyqtan majarlar men tıl tabysyp elge tynyştyq syilady. Bıraq ışkı maidanda üş dinastiia almastyryldy. Saksondyq, frankondyq, şvabtyq/Kögenştaufender/ osynyŋ kesırıne nemıs müddesı ūzaqqa ūmytyldy. Atalǧan klandyq soǧys Şyŋǧyshannnyŋ ūly imperiiasyn tas talqan ettı. Şyŋǧyshandai mol jerdı eşkım bilegen emes. Sebebı E.Zūlqūrnai imperiiasy qiial jemısı. Rum imperiiasy auyz auyrtpas alaqandai jerdegı az halyq. Aqsaq Temır qūrǧan imperiia da däl osy jolmen tarih şaŋyna kömıldı. Äbılqaiyrdyŋ keiıngı ısterı, özeksız ökpesı Alaştyŋ basyn noqtaǧa saldy. Alaşorda men qyzyldar maidany sonyŋ körınısı. Sebebı, äkkı orys qyzyldar qazaqtyŋ oqyǧandaryn ortaǧa, bilık basyna tartty. Alaşordalyqtarda basqa taŋdau da joq edı. M.Äuezov osyny erte tüsınıp bas tartty. Al bır adam B.N.Elsinnıŋ bas asau mınezı KSRO-nyŋ tarauyna äkeldı. M.S.Gorbachev, GKChP būl maidanda taza jeŋıldı. Demek, bız taq talasyna jol bermeuımız kerek. Bilık ışınde de, oppozisiiada da, tek qazaq ūlty üşın degen ūrandy mūrat tūtqan äzız äzır eşkım joq... JOQ! JOQ!
Tıl, dın, ūltsyzdyq, taq talasy sekıldı ūrysta qoldan qaru ketse, oiymyzdan däru ketedı. Būl qūru degen söz. Bız ūly mūzdaqtardai jarqylsyz joǧalamyz. Ärine, bızdı qyzyqtyrar jandar bolady. Pigmei, bantu, saryūiǧyr, aborigender, ündıster qataryna bız de qosylamyz. Bızdı de zertter alymdy jūrt. Aitysy bolǧan dep, änı bolǧan dep... bıraq qytaidy zerttegendei qorqynyşpen emes. Şoşumen emes. Solai. Taŋdauymyz köp emes. Bızdı alyp qalar soŋǧy qorǧan- ūltşyldyq. Şevane sekıldı. «Faraŋstan, Faraŋstan, tek Faraŋstan» degen şovinistık...Moiyndatu. Basqany moiyndatu. Özgege baryp investiia sūrau ne aitar ısımızge, aralasar degen jaltaqtyq eles. Jaŋa jol, ūly jol-ūlttyq jol bızdı tosuda. Tarih mäŋgı tospaidy... Eşkımdı. Bızdı de.
BŪL BİLIK BOLDY!
Bız qalamyz...
Serık Elıkbai
