قازاقستان سياقتى تاۋەلسىزدىگىن جاڭا العان جاس ەلگە يدەولوگيا ابدەن كەرەك جانە ەڭ الدىمەن، ول مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق سيپاتىنا، تاۋەلسىزدىگىنە قىزمەت ەتۋگە ءتيىس. ۇلتتىق يدەولوگيا دەگەنىمىز — حالىقتىڭ، بۇكىل ەلدىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن، ساناسىن عاسىرلار بويى دامىتىپ، جەتىلدىرۋ ارقىلى ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلەتىن ەرەجەسى، ول سول حالىقتىڭ ءتىلىن، ءدىلىن، مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋعا قىزمەت ەتەدى.
ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان، قوعامنىڭ دامۋىنا بايلانىستى ەرەكشەلىكتەرى بولادى. مىسالى، قازاقستاننىڭ ۇلان-بايتاق جەردى الىپ جاتۋىنىڭ ءوزى عاسىرلار بويى حالقىمىزدىڭ بويىنداعى، باتىرلىق، ەرلىك ءداستۇردى تۋدىرعان. وتانىن ءسۇيۋ، ەلىن قورعاۋ ەر ازاماتتاردىڭ مىندەتىنە كىرگەن. اۋىز ادەبيەتىندەگى باتىرلار بەينەسى وسىلاي تۋعان. وسىنى بولاشاق ۇرپاقتىڭ بويىنا سىڭىرە وتىرىپ، ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاستىرعان. سوندىقتان دا حالقىمىزدى ازاماتتىققا، باتىرلىققا، شەشەندىككە، كورەگەندىككە تاربيەلەۋ دە ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ مىندەتى. ءبىزدىڭ بيلەرىمىز، جىراۋلارىمىز جىرلاپ، ۇلگى تۇتقان ادىلەتتىلىك تە حالىقتىڭ شىنايى قاسيەتى. قازاق – ۇلتتىق ءداستۇر دەگەنگە ەرەكشە ءمان بەرەتىن حالىق. اتا-بابا ارۋاعىن سىيلاۋ، وعان جۇگىنۋ – ەجەلگى سالتىمىز. سولاردان قولداۋ تىلەپ جاتامىز. ء“ولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى” دەگەن ماقالدى دا ءجيى قولدانامىز. ال، وسى ءداستۇر دەگەنىمىزدىڭ ءوزى نە؟ مەنىڭشە، ول – حالىقتىڭ ۇزاق ومىرىندە قالىپتاسىپ، سۇرىپتالعان جاقسى قاسيەتتەردىڭ تۇتاس ءبىتىمى، كوزقاراسى، تۇسىنىگى، شىندىقتى تانۋ ورنەگى. داستۇرگە حالىقتىڭ ادەت-سالتى، كۇندەلىكتى تىرشىلىگىنىڭ اۋقىمى، ادامداردىڭ قالىپتاسىپ ۇيرەنگەن مىنەز-قۇلقى – ءبارى دە كىرەدى. ولار جيناقتالا كەلىپ، ۇلتتىق بەلگىلەردى انىقتايدى، ۇلتتىق سيپاتتى تانىتادى. ارينە، ءومىر ءبىر قالپىندا تۇرمايدى، جاڭارىپ، جالعاسىپ جاتادى. سوعان بايلانىستى وي-سانا، ۇعىم-تۇسىنىك، تالعام جاڭارادى. جاڭارىپ، وزگەرىپ جاتقان قوعام، قوعامدىق قاتىناستار داستۇرگە بەلگىلى دارەجەدە اسەر ەتەدى. ونى وزگەرتۋگە، الەمدىك كوز-قاراستاردىڭ ىرقىنا باعىندىرۋعا تىرىسادى. ءار حالىقتىڭ بويىندا جاڭانى قابىلداۋ قاسيەتىمەن بىرگە كەرتارتپالىق تا بولادى. وسى كەرتارتپالىق، ەڭ الدىمەن، داستۇرگە قاتىستى. ءبىز جاڭانى قابىلداي تۇرىپ، ەسكى ادەتتى، مىنەز-قۇلىقتى، ياعني ءداستۇردى ساقتاۋعا تىرىسامىز. ۇلتتىڭ ۇلتتىلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ءداستۇردىڭ وزىق ۇلگىلەرىن تۇراقتاندىرىپ، ول ءۇشىن كۇرەسۋ قاجەتتىگى دە وسىدان تۋادى. قازاق مەملەكەتىنىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسى دا، مەنىڭ ويىمشا، حالقىمىزدىڭ وسىنداي جولمەن قالىپتاسقان ادەت-عۇرپىن، سالت-ءداستۇرىن، ءتىلىن، ءدىنىن ساقتاپ دامىتۋعا، وسى جولدا جاڭا زامان ۇسىنىپ وتىرعان قاجەتتىكتەردى ءوز ساراپتاۋىمىزدان وتكىزە وتىرىپ، قابىلداۋعا قۇرىلۋى كەرەك. ءداستۇر ءار حالىقتىڭ ءومىرى مەن سول قوعامنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى نەگىزىندە قالىپتاسادى. ول دا داستۇرگە كىرەدى.
قازاق حالقى ادام سانىنىڭ ازدىعىنا قاراماستان، ەۋرازيانىڭ ءدال ورتالىعىندا ۇلان-بايتاق جەردى يەمدەنگەن. وسىنىڭ نەگىزىندە وتانشىلدىق، ەلىن قورعاۋ جولىنداعى ەرلىك ىستەرى جاتىر. كەڭ دالانى مەكەندەگەن حالىق جاۋلاسسا – نايزا ۇستايتىن باتىر، داۋلاسسا – سوزدەن جەڭىلمەيتىن شەشەن بولعان. حالىقتىڭ وسى مىنەزىن زامانى، ءومىر سۇرگەن ورتاسى تۋعىزعان، ول جاقسى داستۇرگە اينالىپ جالعاسقان. سول كەڭ بايتاق دالانى مەكەندەگەن حالىقتا ءبىر ءتىل، ءبىر ادەت-سالت، باۋىرمالدىق، قوناقجايلىلىق قالىپتاسقان. قالتاسىنا ءبىر قۇرت سالماي، ۇزاق جولعا شىعىپ، جولشىباي تۇسكەن اۋىل ادامدارى ونى تانىماسا دا قۇداسىنداي كۇتكەن. جەردىڭ كەڭدىگى مەن شارۋاشىلىعىن، كاسىبىن دارالايتىن ەرەكشەلىكتەردىڭ ءبارى دە عاسىرلار بويى سۇرىپتالىپ داستۇرگە كىرگەن. مەنىڭ ويىمشا، وسى داستۇرلەر حالىقتىڭ يدەولوگياسىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. ەندەشە، قازاقتىڭ عاسىرلار بويى جيناقتاعان وسى جاقسى داستۇرلەرىن ساقتاۋ كەرەك. ونى جاڭارتا وتىرىپ، نەگىزىن بەكىتۋ قاجەت. جاسىراتىنى جوق، عاسىرلار بويى قازاق جەرىندە ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەم بولۋى، ءبىزدىڭ وي-سانامىزدىڭ سولارعا تابىنۋى ءالى دە جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتىر. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ اياسىنىڭ تارىلۋىنا، ءداستۇر مەن ۇلتتىق تاربيەنىڭ وزگەرىسىنە اكەلىپ وتىر. قازىرگى تاربيەنىڭ بارلىعى دا بولاشاق ۇرپاقتى ۇلتتىق سالت-ساناعا، داستۇرگە قيعاش جولداردى ۇستانۋعا قۇرىلعان. ءسويتىپ، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ جاسىعىنا ەلىكتەپ، قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ادەت-عۇرپىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرمىز. كەيبىر ساياساتكەر ازاماتتارىمىز قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىنىڭ ماعىناسىنا، مانىسىنە بارا بەرمەي، ۇلت تاربيەسىنىڭ نەگىزىن تۇسىنبەي، ونى عالامدىق تاربيەگە ۇيلەستىرۋدى ويلايدى. بۇل — قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسقان ۇلتتىق تاربيەسىنىڭ نەگىزىن السىرەتەدى.
يدەولوگيا قاي قوعامدا بولسىن، ونى بەكىتۋگە قىزمەت ەتەدى. سوتسياليستىك يدەولوگيا كەشەگى كوممۋنيستىك رەجيمدى قالاي كوتەرگەنىن، دۇنيە ءجۇزىن تىتىرەتكەن الىپ يمپەريانىڭ نەگىزىن بەكىتكەنىن جاقسى بىلەمىز. ستالين ولگەننەن كەيىن برەجنەۆ سياقتى سولاقاي باسشىلار ءوندىرىس وركەندەسە، استىق بولسا، يدەولوگيا شەشۋشى ءرول اتقارمايدى دەپ ساناپ، مەملەكەتتى السىرەتىپ الدى. اياعى نەمەن بىتكەنىن تاعى دا كوردىك.
سوندىقتان جاس مەملەكەتتى يدەولوگيالىق جاعىنان دا وركەندەتۋ ابدەن قاجەت. ەكونوميكا بولسا، قالعاندارى ءوزى قۇرالادى دەپ قاراۋ جەتىمسىز. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدى قازىر جاھاندىق وزگەرىستەر جان-جاقتان قورشاپ جاتىر. ءبىر جاعىنان، الەمدىك دامۋدىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ قالماۋ، ەكىنشى جاعىنان ونىڭ ۇلتتىق سيپاتىمىزعا جاساپ جاتقان قىسىمىنان ءوزىمىزدى اراشالاۋ – ەكى جاقتى ۇلكەن مىندەت. جاھاندانۋ وزگەرىسىنە بوي الدىراتىندار ەڭ الدىمەن، جاستار. ولار ۇلتتىق ءداستۇر دەگەنگە ونشا ءمان بەرە بەرمەيدى. ءسويتىپ، قازاقى مىنەزدەن بىرتىندەپ الىستاپ بارا جاتىر. قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل ەسەبىندە ورنىقتىرۋعا كەدەرگى بولىپ وتىرعاندار دا سولار. قازاقتىڭ ۇلتتىق ادەت-عۇرپىن ساقتاماي، ادەتىمەن ەسەپتەسپەي، سىرتتا نە كورسە، سونى قايتالايتىن دا سولار.
قازىر جاستاردىڭ كوشەدە، جول ۇستىندە تۇرىپ سۇيىسەتىنىن ءجيى كورەمىز. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا سۇيىسپەك تۇگىلى، جۇرت كوزىنشە قىز بەن جىگىتتىڭ وناشا تۇرۋىنىڭ ءوزى ەرسى بولاتىن. ءوزىمىز كورىپ جۇرگەندەي، جاستار سەزىمىن جالاڭاشتاپ، “عاشىقپىن، ءوشتىم-ءولدىم”، دەپ جاتادى. شىن عاشىقتار ايعايلاپ جۇرتقا جار سالاتىن با ەدى؟ ابايدىڭ “عاشىقتىڭ ءتىلى — ءتىلسىز ءتىل، كوزبەن كور دە ىشپەن ءبىل” دەيتىنى قايدا؟ سەزىمدى جاسىرا ءبىلۋ، ۇستامدىلىق قازاققا ءتان مىنەز. عالامدىق “تاربيە” جاستاردى وسى داستۇردەن ايىرىپ جاتقانى تىم وكىنىشتى. ولار جات جۇرتتاردىڭ سالتىن قابىلداپ، “ۆالەنتين كۇنى” دەگەندى تاۋىپ الىپ، كوشەدە جاپپاي ءسۇيىسىپ جاتقانى. باسقا ەلدىڭ سالتىن قابىلداۋدى لايىقسىز كورگەندەر “نەگە ءبىز ءوزىمىزدىڭ بايان سۇلۋ كۇنىن تاعايىندامايمىز” دەپ كۇپسىنەدى. وسىنىڭ بىزگە كەرەگى بار ما؟ “عاشىقتار كۇنى” قازاققا كەرەك پە؟ سەزىمىڭدى جالاڭاشتاپ، جۇرت الدىنا شىعۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ وسىنىڭ ءبارى جاستار اراسىندا جۇرگىزىلۋگە ءتيىستى يدەولوگيالىق جۇمىستىڭ مىندەتتەرىنە كىرەدى. ۇرپاق قامىن ويلاعان اتا-بابالارىمىز بالالارىن ءداستۇر سىيلاۋعا، ۇلكەندەرگە ءىلتيپات جاساۋعا، ارىن بىلعاماي، ونەگەلى ورتادان ءتالىم الۋعا ۇيرەتكەن. ۇلدى - دالا تىرشىلىگىنە، قىزدى - ءۇي ۇستاۋعا، ەل بىرلىگىن، وشاق بۇتىندىگىن ساقتاۋعا باۋلىعان. قىز نامىسى دەگەننىڭ ورنى ۇلكەن. قىز بالا وتىرعان جەردە ابايلاپ سويلەۋ، بەيپىل ءسوز ايتپاۋ – ونى ادەپتىلىككە تاربيەلەۋ ەمەس پە؟! قىز نامىسىن ساقتاپ، ونىڭ ادالدىقپەن جاڭا بوساعا اتتاۋىن انالار قاتتى قاداعالاعان. بولاشاق وتباسىنىڭ تۇراقتىلىعى دا قىز ارىنىڭ تازالىعىمەن بايلانىستى سانالعان. بۇكىل ادەبيەت، فولكلور ادال ماحابباتتى، سەزىم تۇراقتىلىعىن باقىتتى بولۋدىڭ كىلتى ساناعان. قىزدىڭ بارعان جەرىنەن قايتىپ كەلۋى جاي عانا ۇيات ەمەس، ماسقارا دەپ ەسەپتەلگەن. سوندىقتان اتا-انا قىزىن ۇزاتاردا، بارعان جەرىڭە “تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭ” دەپ باتا بەرگەن. وسىنداي ۇلكەن تاربيەدەن ءوتىپ، ەل اناسى اتانعان. دومالاق انا، قاراشاش، كەشەگى شوقاننىڭ اجەسى ايعانىم، ەل بيلەگەن توميريس سۇلۋلىق پەن ادەمىلىكتىڭ، ادالدىقتىڭ ۇلگىلەرى بولىپ ەل ەسىندە ساقتالعان. وسى ارادا بەلگىلى قوعام قايراتكەرى بايكەن ءاشىموۆتىڭ وتباسى تۋرالى دا ايتا كەتسەك. سول ۇيدەگى باقىت اپامىزدىڭ ەرلى-زايىپتىنىڭ اراسىنداعى سىيلاستىقتىڭ ۇلگىسى، اينالاسى مەن وتباسىنىڭ مىقتى تىرەگى، كونە مەن جاڭانى جالعاستىرۋشى مىندەتىن ءوز بويىنا توعىستىرىپ، ۇلىن – ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرىپ بۇكىل ەلگە انا اتانىپ وتىرعانىن كورەمىز. ەل اراسىندا وسى ۇلگىدەگى انالار از ەمەس. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى قاراتاي تۇرىسوۆ اعامىزدىڭ ۇيىندەگى اسكەركۇل جەڭگەمىزدىڭ دە ۇرپاق تاربيەسىنە بەرەتىن ۇلەسى مول. تالدىقورعان، الماتى وبلىستارىندا ۇزاق جىلدار قىزمەت اتقارعان ايمۇحامەد مانسۇروۆ دەگەن اعامىز بولدى. مەن ول كىسىنى 1944 جىلى تالدىقورعاندا كورشى بولىپ تۇرعان كەزدەن بىلەمىن. ءوزى دە جايساڭ ازامات ەدى، ەكى وبلىستىڭ كوپ اۋداندارىن باسقاردى، ەلگە دە، وكىمەتكە دە جاقتى. رەسپۋبليكا كولەمىندە بەدەلدى باسشى بولا ءبىلدى. سونىڭ ەڭبەگىنە، قىزمەتىنىڭ ابىرويلى بولۋىنا، بالالارىنىڭ تاربيەسى مەن بولاشاقتارىنا جول سىلتەي بىلگەن، كوپ بالا وسىرگەن ماكەڭ اپايىمىزدىڭ قازاق ايەلىنە ءتان مىنەز-قۇلقى كەيىنگى جاس انالارعا ۇلگى ەتىپ ۇسىنۋعا ابدەن لايىق. ءيا، ەر-ازامات وتباسىندا سىيلى بولسا، بالا دا سودان ۇلگى الادى. قاي جەردە ەركەك سىيلى بولسا، سول جەردىڭ وتباسى تۇگەل، بالاسى امان، قىزى تاربيەلى، دۇرىس وتباسى قالىپتاسادى. قازاق حالقىنىڭ دامۋىندا، قالىپتاسۋىندا وسى داستۇرلەر يدەولوگيانىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. اسىرەسە وسى ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ بارلىعىنا ءتان جەرى — بالا تاربيەسى، سونىڭ ىشىندە قىز تاربيەسى. ولار حالىقتىڭ ۇلكەن تاربيەلىك ءمانى بار، جولى ءورىستى، ءبىرى مەن ءبىرى جالعاسىپ جاتاتىن يدەولوگياسىن قۇرايدى. تىرشىلىك تولىپ جاتقان تاراۋلاردان تۇرادى. سولاردىڭ ىشىندە “جامان قاتىن” دەگەن ۇعىم دا بولعان. “اتىڭ جامان بولسا، سويىپ قۇتىلارسىڭ، قاتىنىڭ جامان بولسا قايتىپ قۇتىلارسىڭ” دەگەن ءسوزدى قازاقتىڭ تاعدىرى ايەلدەرمەن بايلانىستى ەكەنىن ءومىر تاجىريبەسىنەن الىپ ايتقان. اعايىن اراسىن بىرىكتىرىپ، ەل نامىسىن قورعاپ، بالالارىن سوعان باعىتتاپ، ەرىمەن ءتىل تاۋىپ وداقتاسقان ايەل ەشقاشان جامان اتانبايدى. وسى ءداستۇر بىزگە ءالى دە كەرەك. ەلدىگىمىزدى، قازاقتىعىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن قاجەت. بۇگىنگى جاستاردىڭ ۇيلەنبەي جاتىپ ايىرىلىسۋى كوبەيگەنىن كورگەندە، قىزداردى بولاشاق ومىرگە دايىنداۋ ءوز دەڭگەيىندە ەمەستىگىنەن وسى داستۇرلەرىمىزدىڭ السىرەپ كەتكەنىن تانيمىز.
قازاق داستۇرىندە قىز بالاعا كوبىرەك كوڭىل بولگەن. ويتكەنى، قىز — ءومىر كوركى، اسەمدىك، تىرشىلىك كوزى. حالىق ۇعىمى جاقسى كورىنىستەردىڭ ءبارىن قىزعا تەڭەگەن. قازاق حالقىندا قالىپتاسقان قىزعا بەرىلگەن انىقتاما، ولارعا قويىلعان تالاپ-تىلەكتەر، قىزدى ەركەلەتۋ، قىزدى تاربيەلەۋدىڭ ۇلكەن جولعا قويىلعانىن كورسەتەدى. “قىز ەلدىڭ كوركى” — دەيدى حالقىمىز. اقىن، جازۋشىلار ءومىر بويى قىزداردى جىرلاپ، ارۋ دەپ ارداقتاپ، بولاشاق انا دەپ ايالاپ ۇلكەن قۇرمەتپەن قاراعان. نازىكتىك، تاپقىرلىق، ويلىلىق، سۇلۋلىق، ادامگەرشىلىك، قايىرىمدىلىق سياقتى جاقسى مىنەزدەردى الدىمەن قىز بويىنا دارىتۋدى كوزدەگەن. قىزدى ارداقتاعان قازاق باسقا شىعىس حالىقتارىنداي، ونىڭ بەتىن بۇركەلەمەي، ەر بالالارمەن تەڭ ۇستاعان. بويجەتكەندى اسەمدىكتىڭ، ادەمىلىكتىڭ سيمۆولى اققۋعا تەڭەپ جىرلاعان اقىندار قىزدىڭ بويىنداعى قۇپيا سىردى تەرەڭ تۇسىنگەن. ءوزىم قانشاما شەت ەلدەردە: انگليادا، فرانتسيادا، يتاليادا، ءازىربايجان مەن ارمەنيادا، قىرعىزستاندا، وزبەكستاندا بولىپ جۇرگەندە قىزعا دەگەن مۇنداي قۇرمەت ءدال بىزدەگىدەي ەمەس ەكەنىن بايقادىم. كەز كەلگەن جىگىتتىڭ الداۋىنا تۇسپەۋ ءۇشىن، قىز ەڭ الدىمەن نامىستى بولۋ كەرەك، ءوز نامىسىن قورعاي ءبىلۋى كەرەك. قىز بالانىڭ ماحابباتىنىڭ الدىندا باس يمەيتىن ادام جوق. سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ قىزدارعا بەرگەن بەدەلى قايدا كەتتى؟ جاڭا قوعام قۇرۋدا قازاقتىڭ قالىپتاسقان يدەولوگياسىنىڭ كونەسىن جاڭارتىپ، دامىتىپ، بولاشاق ۇرپاقتىڭ بويىنا ۇلتتىق يدەولوگيا تاربيەسىن ءسىڭىرۋ مىندەتىمىز. وسى ايتىلعان مىسالدار ارقىلى قىز بالانىڭ بويىندا ۇلتتىق پسيحولوگيانى قالىپتاستىرۋ كەرەك. بۇگىنگى قىزداردان دا ءبىز وسى جاقسى مىنەزدىڭ كورىنىستەرىن ىزدەيمىز. ءبىزدىڭ وتكەن جولىمىزدا قاتەلىكتەر از بولعان جوق. سوتسياليزم ەرلەر مەن ايەلدەردى تەڭەستىردى، ايەلدەردىڭ وقۋىنا، قوعامدىق ىستەرگە ارالاسۋىنا جول اشتى. ءبارى دە دۇرىس. قوعامنان ءوز ورنىن تاپقان، ۇيدە دە، تۇزدە دە سىيلى اپا-سىڭىلىلەرىمىز، قۇدايعا شۇكىر، بارشىلىق. بىراق وسىنى پايدالانىپ، ءۇيدى ويلاماي، ءتۇزدى ويلاۋمەن ءجۇرىپ، وشاق يەسى ءرولىن السىرەتىپ العان ايەلدەر دە جەتكىلىكتى. وسىنداي ايەلدەردىڭ قىزدارى دا وسى جولمەن جۇرە باستادى. تاۋەلسىز ەل بولىپ، ۇلتتىق قازىنالارىمىزدى جيناستىرا باستاعاندا، ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى اياقاستى ەتۋگە جول بەرەتىن وسىنداي مىنەزدەرگە قارسى كۇرەس اشۋ كەرەك ەمەس پە؟ ولار وزىمەن كەتپەي، ۇرپاققا دا اسەرىن تيگىزىپ جاتىر.
قىزداردىڭ بولاشاقتا وتباسىن قۇرۋعا دايىن ەمەستىگى، ادالدىعىن ساقتاماي، جەتىم، تاستاندى بالالاردى كوبەيتىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. ءيا، ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ داستۇرىنە جات جەزوكشەلىك، تاستاندى بالا، اكە-شەشەسىن سىيلاماۋ، دۇنيەقۇمارلىق، تەك قانا ءوزىن كۇيتتەپ، سىرت جۇرتقا ەلىكتەگەن جاستارىمىزدىڭ كوبەيىپ بارا جاتقانى ويلانتادى. سونىڭ ۇلكەن ءبىر كورىنىسى – قازىرگى ءبىزدىڭ ەسترادا مۋزىكاسى. بۇلاي دەيتىنىمىز، وسى كۇنى قازاقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان اۋەنىن، كلاسسيكالىق ونەرىن السىرەتىپ، كەۋدەسىن، كىندىگىن اشىپ كيىنەتىن، ەتەگى جىرىم-جىرىم ارتىستەر ساحنادان ءجيى كورىنەتىن بولدى. وسى ءبىر ساحنا كورىنىسى بۇكىل قازاق جاستارىن ەلىكتىرىپ بارادى. وسىنى باسقارىپ جۇرگەن ورتا بۋىنداعى ازاماتتاردىڭ ءوزى حالىقتىڭ ادەت-عۇرپىن، ءداستۇرىن، ەلدىڭ كوكەيكەستى ويىن تۇسىنبەيدى. سوندىقتان، ءالى دە جوعالىپ كەتپەگەن ۇلتتىق داستۇرىمىزدەگى جاقسى مىنەز-قۇلىقتى، وتباسىنىڭ بىرلىگى مەن اعايىننىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن اقىلگوي انالاردى دارىپتەي وتىرىپ، قىزعا انا سۇتىمەن، مەكتەپتەن باستاپ تاربيە بەرىلۋى كەرەك. جاسىراتىنى جوق، وتپەلى كەزەڭدە، ايەلدەر تاماق تابۋ ءۇشىن ساۋدا جاساۋعا شىعىپ، وتباسىنىڭ بىرلىگى دە، بالا تاربيەسى دە انانىڭ ويىنان دا، كوزىنەن دە تىس قالدى. بۇعان ۋاقىت، قازاقستانداعى ۋاقىتشا ەكونوميكالىق داعدارىس كىنالى دەيمىز. جوق، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارى كورگەن انالاردىڭ قيىنشىلىعى وسىنىڭ قاسىندا قانداي ەدى. سول انالار ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە-اق جىگەرلى بولدى، نامىستى بولدى، اۋزىنداعى نانىن جىرىپ بەردى. ال ەندى قازىر ءبىز جەزوكشەلىك، تاستاندى بالا، قىزداردىڭ وسىنداي جاعدايعا جەتۋىن كىمنەن كورەمىز؟ وسىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ قوعامداعى يدەولوگيالىق جۇمىستىڭ ولقىلىقتارى. بۇل ايتىلعانداردان قىز تاربيەسى، ايەلدەر اراسىنداعى جۇمىس جۇرمەي جاتىر دەگەن ۇعىم تۋمايدى. قازاقتىڭ قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا بويجەتكەندەردى بولاشاق مامان بولۋعا تاربيەلەۋمەن قاتار، جاقسى مىنەز-قۇلىققا، وتباسىلىق ومىرگە ۇيرەتۋدە ۇلكەن ىستەر ىستەلىپ جاتىر. قازاقتىڭ اقىلدى، ويلى قىزى ءشامشا بەركىمباەۆانىڭ ينستيتۋتتاعى وسى سالاداعى ىستەرگە تىكەلەي مۇرىندىق بولىپ ارالاسىپ جۇرگەنىن بايقايمىز. قىزدارمەن جۇمىس وندا كەزدەيسوق شارالارمەن شەكتەلمەي، بەلگىلى ءبىر باعدارلاما بويىنشا جۇرگىزىلەدى. وندا ستۋدەنت قىزداردىڭ ادەبيەت-ونەر، قوعام قايراتكەرلەرىمەن، ارداقتى انالارمەن كەزدەسۋى ءجيى وتەدى. وسىنىڭ ءبىر مىسالى رەتىندە ايتاتىن بولساق، ۇلاعاتتى انا ءدىلدا تاسماعانبەت كەلىنى ۇلتتىق ءداستۇر جايىندا ءوزىنىڭ ومىرلىك تاجىريبەسىنەن جاستارعا ارناپ اڭگىمە وتكىزدى. قادىرلى انانىڭ گازەت، جۋرنال بەتتەرىنەن ءجيى كورىنەتىن ماقالالارى دا جاستارعا وي سالارى داۋسىز. جاستاردى ادامگەرشىلىككە، بالاجاندىلىققا باۋليتىن، ولاردى جان-جاقتى ءبىلىمدى، مادەنيەتتى بولۋعا، كىتاپ وقۋعا ۇيرەتەتىن، وزىق مادەنيەت ۇلگىلەرىمەن تانىستىراتىن شارالار دا ينستيتۋتتا ءجيى وتكىزىلەدى. وسىنداي يگى ىستەردىڭ تەك ءبىر ينستيتۋتتا عانا جۇرگىزىلمەي، بارلىق جاستار جينالعان ورتادا، وقۋ ورىندارىندا بۇقارالىق سيپات العانىن قالايمىز. ەكونوميكالىق قيىندىقتان ءوتىپ، قازىر وركەنيەتتى ەلدەردىڭ دارەجەسىنە قوسىلۋعا تىرىسۋدامىز، بىراق رۋحاني جاعىنان ءبىز ءالى دە وتە جۇتاڭبىز، ادەت-عۇرىپ، سالت-سانا، ۇلتتىق پسيحولوگيالىق ويدىڭ جەتىلۋىنە رۋحاني بايلىعىمىز جەتپەي جاتىر. تاربيە ماسەلەسىنە كوپ جاعدايدا كوڭىل بولمەي، ۋاقىت جەتپەي، اقشا تابۋ كەرەك دەي ءجۇرىپ، ءبىز ۇرپاعىمىزدىڭ رۋحاني الەمىنە كوڭىل بولمەۋگە اينالدىق. رۋحاني بايلىق – ۇلتتىڭ تىرەگى، مەملەكەتتىڭ تىرەگى، ەلدىڭ قالىپتاسۋىنىڭ تىرەگى. قازاق قىزدارىن سوناۋ اتام زاماننان قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇردى بويىنا ءسىڭىرىپ، ۇلتتىق رۋحپەن سۋسىنداتۋىمىز كەرەك. رۋحاني سۋسىنداماعان جەردە تۇراقتىلىق، سەزىمتالدىق بولمايدى.
كەي كەزدە ءبىز وتباسى بىرلىگىن ءجيى ايتامىز. اجىراسۋ، تاستاندى بالانىڭ كوبەيۋىنىڭ بارلىعى دا رۋحاني جۇتاڭدىقتان تۋادى. ءبىزدىڭ قازاق حالقىندا قاي انا بالاسىن تاستاپ كەتكەن، قاي انا بالاسىن بوساعاعا بايلاپ كەتكەن؟ ەندەشە، ءبىز بولاشاق انالاردىڭ بويىنا رۋحاني بايلىقتى تاربيە ارقىلى ءسىڭىرۋىمىز كەرەك. قازاق قىزدارىنىڭ سىمباتى، اقىندار جىرلاعان “بوتاكوز”، “قيعاش قاس”، “الما مويىن”، “قىپشا بەل” — وسىنىڭ بارلىعى قىزدارعا بەرىلەتىن رۋحاني ازىق بولۋى كەرەك. قىزدىڭ سۇلۋلىعى ارقىلى، قىزدىڭ ءمۇسىنىن دارىپتەۋ ارقىلى، بولاشاق ۇرپاقتىڭ بويىندا: “سونداي بولسام ەكەن-اۋ” – دەگەن رۋحاني ۇرىق سەبىلۋگە ءتيىس. قازاق توپىراعىندا، قازاق وتباسىندا تاربيەلەنگەن قىز ورەسكەل مىنەز كورسەتپەي، بولاشاق ۇرپاقتىڭ اناسى بولۋعا تىرىسادى. ادام بويىنداعى بۇكىل ادامگەرشىلىك قاسيەت انادان تارايدى، انا ەلگە توقتاۋ ايتادى. بۇگىنگى قىز ەرتەڭگى انا. بيىل پرەزيدەنت جانىنداعى وتباسى جانە ايەلدەر ءىسى جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا بۇرىنعى جۇمىستارىن قورىتىندىلاپ، اتىن وزگەرتىپ، قۇرامىن تولىقتىردى. قازىر ول پرەزيدەنت جانىنداعى وتباسى جانە گەندەرلىك ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا دەپ اتالادى. بۇل ۇيىمنىڭ ء(تورايىمى بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ايتكۇل ساماقوۆا) قوعامداعى ايەلدەردىڭ ءرولىن كوتەرۋدە اتقارىپ جۇرگەن جۇمىسى ۇلان-عايىر. كەشەگى ءبىر وتپەلى كەزەڭدە، شارۋاشىلىق كۇيزەلىسكە ۇشىراعان، انالار زەينەت-اقىسىن ۋاقىتىندا الا الماي، وتباسىن اسىراۋ سالماعى ايەلدەرگە تۇسكەن تۇستا، ولار قازاق ايەلدەرىنە دەمەۋ كورسەتتى. اقىل-كەڭەسىمەن دە، جەكەلەگەن وتباسىلارىنا ناقتى كومەگىمەن دە، ايەلدەردى ىسكە تارتىپ، تىرشىلىككە ارالاستىرۋعا جاردەمگە كەلدى. ايەلدەردى قوعامدىق ىستەرگە، كاسىپكەرلىككە باۋلۋدا، ەل ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە قاتىستىرۋدا كوپ جۇمىس اتقاردى، ءالى دە اتقارىپ كەلەدى. شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋ وركەنيەتتى ەلدەردە ەكونوميكالىق تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى بولسا، ءبىز دە سوعان قول جەتكىزە باستادىق. ازىرشە، بۇل سالالاردا ايەلدەر كوپ ەمەس. بىراق ءوسىپ كەلەدى. اسىرەسە ءبىلىم، عىلىم سالاسىندا جاڭا تالاپقا ساي تۇجىرىمدار مەن وقۋلىقتار جازۋ، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قالىپتاسىرۋدا ايەلدەردىڭ قوسىپ جاتقان ۇلەسى مول. ۇلتتىق كوميسسيا جىل سايىن ءار ءتۇرلى كورمەلەر (ىسكەر ايەلدەر ەڭبەگىنىڭ، ءبىلىم دامۋىنىڭ، جاڭا تەحنولوگيانى يگەرۋدىڭ، ونەر قايراتكەرلەرى شىعارمالارىنىڭ) ۇيىمداستىرىپ، كونكۋرستار وتكىزۋگە قاتىسىپ، بيزنەسپەن شۇعىلدانۋعا ىنتالى ادامداردى قولداۋدا. قازىر كوميسسيا وسى باعىتتاعى جۇمىستارىن جالعاستىرىپ، ەلباسىنىڭ بولاشاقتا قازاقستاندى دامىعان 50 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قوسۋ جونىندەگى باعدارلاماسىنا سايكەس جۇرگىزىلەتىن جاڭا شارالاردى بەلگىلەۋدە. سوعان وراي ونىڭ مىندەت اۋقىمى دا كەڭەيدى. بىلتىرعى جانە بيىلعى جولداۋلارىندا ەلباسى الەۋمەتتىك سالانى كوتەرۋگە، قارت ادامداردىڭ زەينەتاقىسىن، تۇرمىسى ناشار وتباسىلارعا جاردەماقىسىن، مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەردىڭ، قاتارداعى جۇمىسشىلاردىڭ ەڭبەكاقىسىن، ستۋدەنتتەردىڭ ستيپەندياسىن كوبەيتۋگە كوپ كوڭىل ءبولدى. وسىنىڭ ءبارى – تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ اياعىنان تۇرا باستاعانىنىڭ بەلگىسى.
جاسىراتىنى جوق، بۇل جاعىنان ءبىز كورشىلەس ەلدەردىڭ بارىنەن دە ىلگەرى تۇرمىز. ءتىپتى كەشەگى ءوزىمىز باعىنىپ، ءوزىمىز قىزمەت جاساعان رەسەي قازىرگى جاعدايدا ءبىراز ماسەلەنى شەشۋ جاعىنان بىزدەن ساباق الىپ جاتىر. وسىعان ايەلدەر قاۋىمىنىڭ قوسقان ۇلەسى دە از ەمەس.
راس، ايەلدەر قاۋىمىندا ىلعي باسشىلىققا قاراي ۇمتىلاتىن مىنەز بار. “اكىمشىلىكتە، ۇكىمەتتە، پارلامەنتتە ايەلدەر از” دەپ ايتىپ جاتادى. مەن ونى جەلەۋ ءسوز دەپ ۇعىنامىن. ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا — 90%، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا 80%-عا جۋىق ايەلدەر قىزمەت جاسايدى. بۇل – ۇلكەن كۇش. ەندەشە، وسى ەكى سالاداعى تۋىنداپ وتىرعان كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋگە وسى ايەلدەر جاۋاپتى ەمەس پە؟ اركىم ءوز ورنىندا، ءوز ەڭبەگىمەن وتانىن نىعايتۋعا قىزمەت ەتسە، سونىڭ ءوزى باقىت.
سولاردىڭ ىشىنەن “جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار” شىعىپ، باسشى قىزمەتتەرگە ۇسىنىلىپ جاتۋى دا زاڭدى. ونىڭ ۇستىنە ايەلدەردىڭ موينىندا وتباسى بىرلىگىن ۇيىمداستىرۋ، بالا تاربيەسى سياقتى جاۋاپتى مىندەتتەر تۇر. جاقسىلىق پەن جاماندىق وتباسىندا بەرگەن تاربيەدەن شىعادى. جاۋاپسىز ەركەك، بەزبۇيرەك ايەل، ماسكۇنەم بولىپ انادان تۋاتىن ەشكىم جوق. ءبارى دە ادام بويىندا تاربيەمەن بايلانىستى داميدى. بۇل – ۇرپاقتىڭ بولاشاعىن ويلاۋ دەگەن ءسوز. بىزدە قازىر جەتىم بالالار كوبەيدى. بالالار ۇيلەرى جەتىسپەيدى. بۇرىن قازاقتا وسىنداي ۇيلەر بولىپ پا ەدى؟ كورشى وزبەكستاندا ونداي ۇيلەر ءالى دە از. وزبەك وتباسىلارى جەتىم بالالاردى اسىراپ الىپ، ءوز بالالارىنا قوسىپ، كىشكەنتاي كەزىنەن ەڭبەككە، تابىس تابۋعا ۇيرەتەدى.
ەگەمەندىك الۋىمىزبەن بايلانىستى مەملەكەتىمىزدىڭ بەلگىلى قايراتكەرلەرى، كونەنىڭ كوزىن كورگەن، ەلى جايلى اششى بولسا دا شىندىقتى ايتىپ، ۇلتىنىڭ رۋحاني يدەولوگياسىنىڭ كوپ ماسەلەلەرىن قوزعاپ جۇرگەن ازاماتتار بارشىلىق. بىراق ولاردىڭ قولداۋ تاپپاي جۇرگەنى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. دەپۋتاتتاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ تىرشىلىگىن تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن كۇرەسۋدەن اسا الماي كەلەدى. ايتپەسە، تاستاندى بالالاردىڭ شەت ەلدەرگە اسىپ، ەلدى ەسىرتكى جايلاپ بارا جاتقانى، اراق ەسەڭگىرەتكەن جاندار ماسەلەسى نەگە جەتكىلىكسىز كوتەرىلەدى. كەيدە ۇلتتىق يدەولوگيا ەرەكشەلىگىن، ەلدىڭ تاريحىن، تاعدىرىن تۇسىنەتىن ادامداردىڭ از دا بولسا، بارلىعىنا شۇكىرشىلىك ەتەسىڭ. ەرتەڭ ولار كەتكەن كەزدە، ورنىن جاڭا قازاق باسسا، ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ تاعدىرى نە كۇيگە ۇشىرايدى دەگەن قورقىنىش تا بار. قازاق جەرىنىڭ رادياتسيالىق ايماعىندا تۋعان كەمباعال بالالاردىڭ كوپتىگى، ولاردىڭ تاعدىرى جايىندا كىم نە ويلايدى؟ ۇلت نامىسىن ارقالاعان زيالى قاۋىم، پارلامەنت مۇشەلەرى، قالتالى ازاماتتار وسى بالالاردى اسىراپ الىپ، وتباسىنداعى ءوز بالالارىمەن قوسا تاربيەلەۋدى نەگە ويلانبايدى، وسى ارقىلى حالىققا نەگە ۇلگى-ونەگە كورسەتپەسكە. جەتىم بالاعا جىلى اكەلىك الاقان، انالىق مەيىرىم كەرەك قوي. ول دا ەل ازاماتى بولىپ وسەدى. ءبىزدىڭ شەتەلگە كەتىپ جاتقان بالالاردىڭ قارعىسى كىمنىڭ موينىندا. ءيا، ايەلدىڭ ات ۇستىندە كوبىرەك ءجۇرۋى، وعان وزگە بالا تۇگىلى، ءوز بالاسىنىڭ تاربيەسىنە كوڭىل بولۋگە مۇرشا بەرمەيدى. جەسىرىن سىرتقا جىبەرمەي، جەتىمىن تەلمىرتپەگەن قازاق بۇل كۇندە جوققا ءتان. باقىلاۋدىڭ جوقتىعىنان بالالار قاڭعىباس، قىزدارى جەزوكشە بولىپ جاتىر. تۋ ازايدى. بۇرىن بالا تۋدى جوسپارلاماي، اللانىڭ بەرگەنىن قابىلداي بەرەتىن قازاق ايەلدەرى بۇگىندە ءبىر-ەكەۋدەن ارتىق ءسابي سۇيمەيتىن بولدى. مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەتاسىنىڭ نىعايۋى، ەكونوميكانىڭ تۇراقتىلىعى، دەموگرافيالىق ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋى مەن ۇلتتىق يدەولوگيانى دامىتۋدا انالاردىڭ قوساتىن ۇلەسى ۇلان-عايىر.
اۆتورى: ءاليا بەيسەنوۆا،
قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ
اكادەميگى.
