Qazaqstan sııaqty táýelsizdigin jańa alǵan jas elge ıdeologııa ábden kerek jáne eń aldymen, ol memlekettiń ulttyq sıpatyna, táýelsizdigine qyzmet etýge tıis. Ulttyq ıdeologııa degenimiz — halyqtyń, búkil eldiń ádet-ǵuryp, salt-dástúrin, sanasyn ǵasyrlar boıy damytyp, jetildirý arqyly urpaqtan-urpaqqa beriletin erejesi, ol sol halyqtyń tilin, dilin, memleketin qalyptastyrýǵa qyzmet etedi.
Ár halyqtyń ózine tán, qoǵamnyń damýyna baılanysty erekshelikteri bolady. Mysaly, Qazaqstannyń ulan-baıtaq jerdi alyp jatýynyń ózi ǵasyrlar boıy halqymyzdyń boıyndaǵy, batyrlyq, erlik dástúrdi týdyrǵan. Otanyn súıý, elin qorǵaý er azamattardyń mindetine kirgen. Aýyz ádebıetindegi batyrlar beınesi osylaı týǵan. Osyny bolashaq urpaqtyń boıyna sińire otyryp, ulttyq ıdeologııa qalyptastyrǵan. Sondyqtan da halqymyzdy azamattyqqa, batyrlyqqa, sheshendikke, kóregendikke tárbıeleý de ulttyq ıdeologııanyń mindeti. Bizdiń bılerimiz, jyraýlarymyz jyrlap, úlgi tutqan ádilettilik te halyqtyń shynaıy qasıeti. Qazaq – ulttyq dástúr degenge erekshe mán beretin halyq. Ata-baba arýaǵyn syılaý, oǵan júginý – ejelgi saltymyz. Solardan qoldaý tilep jatamyz. “Óli rıza bolmaı, tiri baıymaıdy” degen maqaldy da jıi qoldanamyz. Al, osy dástúr degenimizdiń ózi ne? Menińshe, ol – halyqtyń uzaq ómirinde qalyptasyp, suryptalǵan jaqsy qasıetterdiń tutas bitimi, kózqarasy, túsinigi, shyndyqty taný órnegi. Dástúrge halyqtyń ádet-salty, kúndelikti tirshiliginiń aýqymy, adamdardyń qalyptasyp úırengen minez-qulqy – bári de kiredi. Olar jınaqtala kelip, ulttyq belgilerdi anyqtaıdy, ulttyq sıpatty tanytady. Árıne, ómir bir qalpynda turmaıdy, jańaryp, jalǵasyp jatady. Soǵan baılanysty oı-sana, uǵym-túsinik, talǵam jańarady. Jańaryp, ózgerip jatqan qoǵam, qoǵamdyq qatynastar dástúrge belgili dárejede áser etedi. Ony ózgertýge, álemdik kóz-qarastardyń yrqyna baǵyndyrýǵa tyrysady. Ár halyqtyń boıynda jańany qabyldaý qasıetimen birge kertartpalyq ta bolady. Osy kertartpalyq, eń aldymen, dástúrge qatysty. Biz jańany qabyldaı turyp, eski ádetti, minez-qulyqty, ıaǵnı dástúrdi saqtaýǵa tyrysamyz. Ulttyń ulttylyǵyn saqtaý úshin dástúrdiń ozyq úlgilerin turaqtandyryp, ol úshin kúresý qajettigi de osydan týady. Qazaq memleketiniń ulttyq ıdeologııasy da, meniń oıymsha, halqymyzdyń osyndaı jolmen qalyptasqan ádet-ǵurpyn, salt-dástúrin, tilin, dinin saqtap damytýǵa, osy jolda jańa zaman usynyp otyrǵan qajettikterdi óz saraptaýymyzdan ótkize otyryp, qabyldaýǵa qurylýy kerek. Dástúr ár halyqtyń ómiri men sol qoǵamnyń ózindik erekshelikteri negizinde qalyptasady. Ol da dástúrge kiredi.
Qazaq halqy adam sanynyń azdyǵyna qaramastan, Eýrazııanyń dál ortalyǵynda ulan-baıtaq jerdi ıemdengen. Osynyń negizinde otanshyldyq, elin qorǵaý jolyndaǵy erlik isteri jatyr. Keń dalany mekendegen halyq jaýlassa – naıza ustaıtyn batyr, daýlassa – sózden jeńilmeıtin sheshen bolǵan. Halyqtyń osy minezin zamany, ómir súrgen ortasy týǵyzǵan, ol jaqsy dástúrge aınalyp jalǵasqan. Sol keń baıtaq dalany mekendegen halyqta bir til, bir ádet-salt, baýyrmaldyq, qonaqjaılylyq qalyptasqan. Qaltasyna bir qurt salmaı, uzaq jolǵa shyǵyp, jolshybaı túsken aýyl adamdary ony tanymasa da qudasyndaı kútken. Jerdiń keńdigi men sharýashylyǵyn, kásibin daralaıtyn erekshelikterdiń bári de ǵasyrlar boıy suryptalyp dástúrge kirgen. Meniń oıymsha, osy dástúrler halyqtyń ıdeologııasynyń negizi bolyp tabylady. Endeshe, qazaqtyń ǵasyrlar boıy jınaqtaǵan osy jaqsy dástúrlerin saqtaý kerek. Ony jańarta otyryp, negizin bekitý qajet. Jasyratyny joq, ǵasyrlar boıy qazaq jerinde orys tiliniń ústem bolýy, bizdiń oı-sanamyzdyń solarǵa tabynýy áli de jalǵasyn taýyp kele jatyr. Bul qazaq tiliniń aıasynyń tarylýyna, dástúr men ulttyq tárbıeniń ózgerisine ákelip otyr. Qazirgi tárbıeniń barlyǵy da bolashaq urpaqty ulttyq salt-sanaǵa, dástúrge qıǵash joldardy ustanýǵa qurylǵan. Sóıtip, órkenıetti elderdiń jasyǵyna eliktep, qazaq halqynyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan ádet-ǵurpyna qaýip tóndirip otyrmyz. Keıbir saıasatker azamattarymyz qazaqtyń ádet-ǵurpynyń maǵynasyna, mánisine bara bermeı, ult tárbıesiniń negizin túsinbeı, ony ǵalamdyq tárbıege úılestirýdi oılaıdy. Bul — qazaq halqynyń qalyptasqan ulttyq tárbıesiniń negizin álsiretedi.
Ideologııa qaı qoǵamda bolsyn, ony bekitýge qyzmet etedi. Soıalıstik ıdeologııa keshegi kommýnıstik rejımdi qalaı kótergenin, dúnıe júzin titiretken alyp ımperııanyń negizin bekitkenin jaqsy bilemiz. Stalın ólgennen keıin Brejnev sııaqty solaqaı basshylar óndiris órkendese, astyq bolsa, ıdeologııa sheshýshi ról atqarmaıdy dep sanap, memleketti álsiretip aldy. Aıaǵy nemen bitkenin taǵy da kórdik.
Sondyqtan jas memleketti ıdeologııalyq jaǵynan da órkendetý ábden qajet. Ekonomıka bolsa, qalǵandary ózi quralady dep qaraý jetimsiz. Onyń ústine bizdi qazir jahandyq ózgerister jan-jaqtan qorshap jatyr. Bir jaǵynan, álemdik damýdyń sheńberinen shyǵyp qalmaý, ekinshi jaǵynan onyń ulttyq sıpatymyzǵa jasap jatqan qysymynan ózimizdi arashalaý – eki jaqty úlken mindet. Jahandaný ózgerisine boı aldyratyndar eń aldymen, jastar. Olar ulttyq dástúr degenge onsha mán bere bermeıdi. Sóıtip, qazaqy minezden birtindep alystap bara jatyr. Qazaq tilin memlekettik til esebinde ornyqtyrýǵa kedergi bolyp otyrǵandar da solar. Qazaqtyń ulttyq ádet-ǵurpyn saqtamaı, ádetimen eseptespeı, syrtta ne kórse, sony qaıtalaıtyn da solar.
Qazir jastardyń kóshede, jol ústinde turyp súıisetinin jıi kóremiz. Bizdiń zamanymyzda súıispek túgili, jurt kózinshe qyz ben jigittiń onasha turýynyń ózi ersi bolatyn. Ózimiz kórip júrgendeı, jastar sezimin jalańashtap, “ǵashyqpyn, óshtim-óldim”, dep jatady. Shyn ǵashyqtar aıǵaılap jurtqa jar salatyn ba edi? Abaıdyń “ǵashyqtyń tili — tilsiz til, kózben kór de ishpen bil” deıtini qaıda? Sezimdi jasyra bilý, ustamdylyq qazaqqa tán minez. Ǵalamdyq “tárbıe” jastardy osy dástúrden aıyryp jatqany tym ókinishti. Olar jat jurttardyń saltyn qabyldap, “Valentın kúni” degendi taýyp alyp, kóshede jappaı súıisip jatqany. Basqa eldiń saltyn qabyldaýdy laıyqsyz kórgender “nege biz ózimizdiń Baıan sulý kúnin taǵaıyndamaımyz” dep kúpsinedi. Osynyń bizge keregi bar ma? “Ǵashyqtar kúni” qazaqqa kerek pe? Sezimińdi jalańashtap, jurt aldyna shyǵýdyń qajeti bar ma? Osynyń bári jastar arasynda júrgizilýge tıisti ıdeologııalyq jumystyń mindetterine kiredi. Urpaq qamyn oılaǵan ata-babalarymyz balalaryn dástúr syılaýǵa, úlkenderge iltıpat jasaýǵa, aryn bylǵamaı, ónegeli ortadan tálim alýǵa úıretken. Uldy - dala tirshiligine, qyzdy - úı ustaýǵa, el birligin, oshaq bútindigin saqtaýǵa baýlyǵan. Qyz namysy degenniń orny úlken. Qyz bala otyrǵan jerde abaılap sóıleý, beıpil sóz aıtpaý – ony ádeptilikke tárbıeleý emes pe?! Qyz namysyn saqtap, onyń adaldyqpen jańa bosaǵa attaýyn analar qatty qadaǵalaǵan. Bolashaq otbasynyń turaqtylyǵy da qyz arynyń tazalyǵymen baılanysty sanalǵan. Búkil ádebıet, folklor adal mahabbatty, sezim turaqtylyǵyn baqytty bolýdyń kilti sanaǵan. Qyzdyń barǵan jerinen qaıtyp kelýi jaı ǵana uıat emes, masqara dep eseptelgen. Sondyqtan ata-ana qyzyn uzatarda, barǵan jerińe “tastaı batyp, sýdaı siń” dep bata bergen. Osyndaı úlken tárbıeden ótip, el anasy atanǵan. Domalaq ana, Qarashash, keshegi Shoqannyń ájesi Aıǵanym, el bılegen Tomırıs sulýlyq pen ádemiliktiń, adaldyqtyń úlgileri bolyp el esinde saqtalǵan. Osy arada belgili qoǵam qaıratkeri Báıken Áshimovtyń otbasy týraly da aıta ketsek. Sol úıdegi Baqyt apamyzdyń erli-zaıyptynyń arasyndaǵy syılastyqtyń úlgisi, aınalasy men otbasynyń myqty tiregi, kóne men jańany jalǵastyrýshy mindetin óz boıyna toǵystyryp, ulyn – uıaǵa, qyzyn qııaǵa qondyryp búkil elge ana atanyp otyrǵanyn kóremiz. El arasynda osy úlgidegi analar az emes. Belgili qoǵam qaıratkeri Qarataı Turysov aǵamyzdyń úıindegi Áskerkúl jeńgemizdiń de urpaq tárbıesine beretin úlesi mol. Taldyqorǵan, Almaty oblystarynda uzaq jyldar qyzmet atqarǵan Aımuhamed Mansurov degen aǵamyz boldy. Men ol kisini 1944 jyly Taldyqorǵanda kórshi bolyp turǵan kezden bilemin. Ózi de jaısań azamat edi, eki oblystyń kóp aýdandaryn basqardy, elge de, ókimetke de jaqty. Respýblıka kóleminde bedeldi basshy bola bildi. Sonyń eńbegine, qyzmetiniń abyroıly bolýyna, balalarynyń tárbıesi men bolashaqtaryna jol silteı bilgen, kóp bala ósirgen Mákeń apaıymyzdyń qazaq áıeline tán minez-qulqy keıingi jas analarǵa úlgi etip usynýǵa ábden laıyq. Iá, er-azamat otbasynda syıly bolsa, bala da sodan úlgi alady. Qaı jerde erkek syıly bolsa, sol jerdiń otbasy túgel, balasy aman, qyzy tárbıeli, durys otbasy qalyptasady. Qazaq halqynyń damýynda, qalyptasýynda osy dástúrler ıdeologııanyń negizi bolyp tabylady. Ásirese osy ulttyq ıdeologııanyń barlyǵyna tán jeri — bala tárbıesi, sonyń ishinde qyz tárbıesi. Olar halyqtyń úlken tárbıelik máni bar, joly óristi, biri men biri jalǵasyp jatatyn ıdeologııasyn quraıdy. Tirshilik tolyp jatqan taraýlardan turady. Solardyń ishinde “Jaman qatyn” degen uǵym da bolǵan. “Atyń jaman bolsa, soıyp qutylarsyń, qatynyń jaman bolsa qaıtyp qutylarsyń” degen sózdi qazaqtyń taǵdyry áıeldermen baılanysty ekenin ómir tájirıbesinen alyp aıtqan. Aǵaıyn arasyn biriktirip, el namysyn qorǵap, balalaryn soǵan baǵyttap, erimen til taýyp odaqtasqan áıel eshqashan jaman atanbaıdy. Osy dástúr bizge áli de kerek. Eldigimizdi, qazaqtyǵymyzdy saqtaý úshin qajet. Búgingi jastardyń úılenbeı jatyp aıyrylysýy kóbeıgenin kórgende, qyzdardy bolashaq ómirge daıyndaý óz deńgeıinde emestiginen osy dástúrlerimizdiń álsirep ketkenin tanımyz.
Qazaq dástúrinde qyz balaǵa kóbirek kóńil bólgen. Óıtkeni, qyz — ómir kórki, ásemdik, tirshilik kózi. Halyq uǵymy jaqsy kórinisterdiń bárin qyzǵa teńegen. Qazaq halqynda qalyptasqan qyzǵa berilgen anyqtama, olarǵa qoıylǵan talap-tilekter, qyzdy erkeletý, qyzdy tárbıeleýdiń úlken jolǵa qoıylǵanyn kórsetedi. “Qyz eldiń kórki” — deıdi halqymyz. Aqyn, jazýshylar ómir boıy qyzdardy jyrlap, arý dep ardaqtap, bolashaq ana dep aıalap úlken qurmetpen qaraǵan. Náziktik, tapqyrlyq, oılylyq, sulýlyq, adamgershilik, qaıyrymdylyq sııaqty jaqsy minezderdi aldymen qyz boıyna darytýdy kózdegen. Qyzdy ardaqtaǵan qazaq basqa shyǵys halyqtaryndaı, onyń betin búrkelemeı, er balalarmen teń ustaǵan. Boıjetkendi ásemdiktiń, ádemiliktiń sımvoly aqqýǵa teńep jyrlaǵan aqyndar qyzdyń boıyndaǵy qupııa syrdy tereń túsingen. Ózim qanshama shet elderde: Anglııada, Franııada, Italııada, Ázirbaıjan men Armenııada, Qyrǵyzstanda, Ózbekstanda bolyp júrgende qyzǵa degen mundaı qurmet dál bizdegideı emes ekenin baıqadym. Kez kelgen jigittiń aldaýyna túspeý úshin, qyz eń aldymen namysty bolý kerek, óz namysyn qorǵaı bilýi kerek. Qyz balanyń mahabbatynyń aldynda bas ımeıtin adam joq. Sol kezdegi qazaq halqynyń qyzdarǵa bergen bedeli qaıda ketti? Jańa qoǵam qurýda qazaqtyń qalyptasqan ıdeologııasynyń kónesin jańartyp, damytyp, bolashaq urpaqtyń boıyna ulttyq ıdeologııa tárbıesin sińirý mindetimiz. Osy aıtylǵan mysaldar arqyly qyz balanyń boıynda ulttyq psıhologııany qalyptastyrý kerek. Búgingi qyzdardan da biz osy jaqsy minezdiń kórinisterin izdeımiz. Bizdiń ótken jolymyzda qatelikter az bolǵan joq. Soıalızm erler men áıelderdi teńestirdi, áıelderdiń oqýyna, qoǵamdyq isterge aralasýyna jol ashty. Bári de durys. Qoǵamnan óz ornyn tapqan, úıde de, túzde de syıly apa-sińililerimiz, qudaıǵa shúkir, barshylyq. Biraq osyny paıdalanyp, úıdi oılamaı, túzdi oılaýmen júrip, oshaq ıesi rólin álsiretip alǵan áıelder de jetkilikti. Osyndaı áıelderdiń qyzdary da osy jolmen júre bastady. Táýelsiz el bolyp, ulttyq qazynalarymyzdy jınastyra bastaǵanda, ulttyq dástúrimizdi aıaqasty etýge jol beretin osyndaı minezderge qarsy kúres ashý kerek emes pe? Olar ózimen ketpeı, urpaqqa da áserin tıgizip jatyr.
Qyzdardyń bolashaqta otbasyn qurýǵa daıyn emestigi, adaldyǵyn saqtamaı, jetim, tastandy balalardy kóbeıtip jatqany jasyryn emes. Iá, bizdiń ultymyzdyń dástúrine jat jezókshelik, tastandy bala, áke-sheshesin syılamaý, dúnıequmarlyq, tek qana ózin kúıttep, syrt jurtqa eliktegen jastarymyzdyń kóbeıip bara jatqany oılantady. Sonyń úlken bir kórinisi – qazirgi bizdiń estrada mýzykasy. Bulaı deıtinimiz, osy kúni qazaqtyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan áýenin, klassıkalyq ónerin álsiretip, keýdesin, kindigin ashyp kıinetin, etegi jyrym-jyrym ártister sahnadan jıi kórinetin boldy. Osy bir sahna kórinisi búkil qazaq jastaryn eliktirip barady. Osyny basqaryp júrgen orta býyndaǵy azamattardyń ózi halyqtyń ádet-ǵurpyn, dástúrin, eldiń kókeıkesti oıyn túsinbeıdi. Sondyqtan, áli de joǵalyp ketpegen ulttyq dástúrimizdegi jaqsy minez-qulyqty, otbasynyń birligi men aǵaıynnyń tutastyǵy úshin qyzmet etetin aqylgóı analardy dáripteı otyryp, qyzǵa ana sútimen, mektepten bastap tárbıe berilýi kerek. Jasyratyny joq, ótpeli kezeńde, áıelder tamaq tabý úshin saýda jasaýǵa shyǵyp, otbasynyń birligi de, bala tárbıesi de ananyń oıynan da, kózinen de tys qaldy. Buǵan ýaqyt, Qazaqstandaǵy ýaqytsha ekonomıkalyq daǵdarys kináli deımiz. Joq, ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldary kórgen analardyń qıynshylyǵy osynyń qasynda qandaı edi. Sol analar Uly Otan soǵysy kezinde-aq jigerli boldy, namysty boldy, aýzyndaǵy nanyn jyryp berdi. Al endi qazir biz jezókshelik, tastandy bala, qyzdardyń osyndaı jaǵdaıǵa jetýin kimnen kóremiz? Osynyń bári bizdiń qoǵamdaǵy ıdeologııalyq jumystyń olqylyqtary. Bul aıtylǵandardan qyz tárbıesi, áıelder arasyndaǵy jumys júrmeı jatyr degen uǵym týmaıdy. Qazaqtyń qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtynda boıjetkenderdi bolashaq maman bolýǵa tárbıeleýmen qatar, jaqsy minez-qulyqqa, otbasylyq ómirge úıretýde úlken ister istelip jatyr. Qazaqtyń aqyldy, oıly qyzy Shámsha Berkimbaevanyń ınstıtýttaǵy osy saladaǵy isterge tikeleı muryndyq bolyp aralasyp júrgenin baıqaımyz. Qyzdarmen jumys onda kezdeısoq sharalarmen shektelmeı, belgili bir baǵdarlama boıynsha júrgiziledi. Onda stýdent qyzdardyń ádebıet-óner, qoǵam qaıratkerlerimen, ardaqty analarmen kezdesýi jıi ótedi. Osynyń bir mysaly retinde aıtatyn bolsaq, ulaǵatty ana Dilda Tasmaǵanbet kelini ulttyq dástúr jaıynda óziniń ómirlik tájirıbesinen jastarǵa arnap áńgime ótkizdi. Qadirli ananyń gazet, jýrnal betterinen jıi kórinetin maqalalary da jastarǵa oı salary daýsyz. Jastardy adamgershilikke, balajandylyqqa baýlıtyn, olardy jan-jaqty bilimdi, mádenıetti bolýǵa, kitap oqýǵa úıretetin, ozyq mádenıet úlgilerimen tanystyratyn sharalar da ınstıtýtta jıi ótkiziledi. Osyndaı ıgi isterdiń tek bir ınstıtýtta ǵana júrgizilmeı, barlyq jastar jınalǵan ortada, oqý oryndarynda buqaralyq sıpat alǵanyn qalaımyz. Ekonomıkalyq qıyndyqtan ótip, qazir órkenıetti elderdiń dárejesine qosylýǵa tyrysýdamyz, biraq rýhanı jaǵynan biz áli de óte jutańbyz, ádet-ǵuryp, salt-sana, ulttyq psıhologııalyq oıdyń jetilýine rýhanı baılyǵymyz jetpeı jatyr. Tárbıe máselesine kóp jaǵdaıda kóńil bólmeı, ýaqyt jetpeı, aqsha tabý kerek deı júrip, biz urpaǵymyzdyń rýhanı álemine kóńil bólmeýge aınaldyq. Rýhanı baılyq – ulttyń tiregi, memlekettiń tiregi, eldiń qalyptasýynyń tiregi. Qazaq qyzdaryn sonaý atam zamannan qalyptasyp kele jatqan dástúrdi boıyna sińirip, ulttyq rýhpen sýsyndatýymyz kerek. Rýhanı sýsyndamaǵan jerde turaqtylyq, sezimtaldyq bolmaıdy.
Keı kezde biz otbasy birligin jıi aıtamyz. Ajyrasý, tastandy balanyń kóbeıýiniń barlyǵy da rýhanı jutańdyqtan týady. Bizdiń qazaq halqynda qaı ana balasyn tastap ketken, qaı ana balasyn bosaǵaǵa baılap ketken? Endeshe, biz bolashaq analardyń boıyna rýhanı baılyqty tárbıe arqyly sińirýimiz kerek. Qazaq qyzdarynyń symbaty, aqyndar jyrlaǵan “botakóz”, “qıǵash qas”, “alma moıyn”, “qypsha bel” — osynyń barlyǵy qyzdarǵa beriletin rýhanı azyq bolýy kerek. Qyzdyń sulýlyǵy arqyly, qyzdyń músinin dáripteý arqyly, bolashaq urpaqtyń boıynda: “Sondaı bolsam eken-aý” – degen rýhanı uryq sebilýge tıis. Qazaq topyraǵynda, qazaq otbasynda tárbıelengen qyz óreskel minez kórsetpeı, bolashaq urpaqtyń anasy bolýǵa tyrysady. Adam boıyndaǵy búkil adamgershilik qasıet anadan taraıdy, ana elge toqtaý aıtady. Búgingi qyz erteńgi ana. Bıyl Prezıdent janyndaǵy Otbasy jáne áıelder isi jónindegi ulttyq komıssııa burynǵy jumystaryn qorytyndylap, atyn ózgertip, quramyn tolyqtyrdy. Qazir ol Prezıdent janyndaǵy Otbasy jáne genderlik saıasat jónindegi ulttyq komıssııa dep atalady. Bul uıymnyń (tóraıymy belgili qoǵam qaıratkeri Aıtkúl Samaqova) qoǵamdaǵy áıelderdiń rólin kóterýde atqaryp júrgen jumysy ulan-ǵaıyr. Keshegi bir ótpeli kezeńde, sharýashylyq kúızeliske ushyraǵan, analar zeınet-aqysyn ýaqytynda ala almaı, otbasyn asyraý salmaǵy áıelderge túsken tusta, olar qazaq áıelderine demeý kórsetti. Aqyl-keńesimen de, jekelegen otbasylaryna naqty kómegimen de, áıelderdi iske tartyp, tirshilikke aralastyrýǵa járdemge keldi. Áıelderdi qoǵamdyq isterge, kásipkerlikke baýlýda, el ekonomıkasyn kóterýge qatystyrýda kóp jumys atqardy, áli de atqaryp keledi. Shaǵyn jáne orta bıznesti damytý órkenıetti elderde ekonomıkalyq turaqtylyqtyń kepili bolsa, biz de soǵan qol jetkize bastadyq. Ázirshe, bul salalarda áıelder kóp emes. Biraq ósip keledi. Ásirese bilim, ǵylym salasynda jańa talapqa saı tujyrymdar men oqýlyqtar jazý, bilim berý júıesin qalyptasyrýda áıelderdiń qosyp jatqan úlesi mol. Ulttyq komıssııa jyl saıyn ár túrli kórmeler (isker áıelder eńbeginiń, bilim damýynyń, jańa tehnologııany ıgerýdiń, óner qaıratkerleri shyǵarmalarynyń) uıymdastyryp, konkýrstar ótkizýge qatysyp, bıznespen shuǵyldanýǵa yntaly adamdardy qoldaýda. Qazir komıssııa osy baǵyttaǵy jumystaryn jalǵastyryp, Elbasynyń bolashaqta Qazaqstandy damyǵan 50 memlekettiń qataryna qosý jónindegi baǵdarlamasyna sáıkes júrgiziletin jańa sharalardy belgileýde. Soǵan oraı onyń mindet aýqymy da keńeıdi. Byltyrǵy jáne bıylǵy Joldaýlarynda Elbasy áleýmettik salany kóterýge, qart adamdardyń zeınetaqysyn, turmysy nashar otbasylarǵa járdemaqysyn, muǵalimder men dárigerlerdiń, qatardaǵy jumysshylardyń eńbekaqysyn, stýdentterdiń stıpendııasyn kóbeıtýge kóp kóńil bóldi. Osynyń bári – táýelsiz elimizdiń aıaǵynan tura bastaǵanynyń belgisi.
Jasyratyny joq, bul jaǵynan biz kórshiles elderdiń bárinen de ilgeri turmyz. Tipti keshegi ózimiz baǵynyp, ózimiz qyzmet jasaǵan Reseı qazirgi jaǵdaıda biraz máseleni sheshý jaǵynan bizden sabaq alyp jatyr. Osyǵan áıelder qaýymynyń qosqan úlesi de az emes.
Ras, áıelder qaýymynda ylǵı basshylyqqa qaraı umtylatyn minez bar. “Ákimshilikte, Úkimette, Parlamentte áıelder az” dep aıtyp jatady. Men ony jeleý sóz dep uǵynamyn. Bilim berý salasynda — 90%, densaýlyq saqtaý salasynda 80%-ǵa jýyq áıelder qyzmet jasaıdy. Bul – úlken kúsh. Endeshe, osy eki saladaǵy týyndap otyrǵan kúrdeli máselelerdi sheshýge osy áıelder jaýapty emes pe? Árkim óz ornynda, óz eńbegimen otanyn nyǵaıtýǵa qyzmet etse, sonyń ózi baqyt.
Solardyń ishinen “júzden júırik, myńnan tulpar” shyǵyp, basshy qyzmetterge usynylyp jatýy da zańdy. Onyń ústine áıelderdiń moınynda otbasy birligin uıymdastyrý, bala tárbıesi sııaqty jaýapty mindetter tur. Jaqsylyq pen jamandyq otbasynda bergen tárbıeden shyǵady. Jaýapsyz erkek, bezbúırek áıel, maskúnem bolyp anadan týatyn eshkim joq. Bári de adam boıynda tárbıemen baılanysty damıdy. Bul – urpaqtyń bolashaǵyn oılaý degen sóz. Bizde qazir jetim balalar kóbeıdi. Balalar úıleri jetispeıdi. Buryn qazaqta osyndaı úıler bolyp pa edi? Kórshi Ózbekstanda ondaı úıler áli de az. Ózbek otbasylary jetim balalardy asyrap alyp, óz balalaryna qosyp, kishkentaı kezinen eńbekke, tabys tabýǵa úıretedi.
Egemendik alýymyzben baılanysty memleketimizdiń belgili qaıratkerleri, kóneniń kózin kórgen, eli jaıly ay bolsa da shyndyqty aıtyp, ultynyń rýhanı ıdeologııasynyń kóp máselelerin qozǵap júrgen azamattar barshylyq. Biraq olardyń qoldaý tappaı júrgeni eshkimge jasyryn emes. Depýtattardyń keıbireýleri óziniń jeke basynyń tirshiligin turaqtandyrý úshin kúresýden asa almaı keledi. Áıtpese, tastandy balalardyń shet elderge asyp, eldi esirtki jaılap bara jatqany, araq eseńgiretken jandar máselesi nege jetkiliksiz kóteriledi. Keıde ulttyq ıdeologııa ereksheligin, eldiń tarıhyn, taǵdyryn túsinetin adamdardyń az da bolsa, barlyǵyna shúkirshilik etesiń. Erteń olar ketken kezde, ornyn jańa qazaq bassa, bizdiń ultymyzdyń taǵdyry ne kúıge ushyraıdy degen qorqynysh ta bar. Qazaq jeriniń radıaııalyq aımaǵynda týǵan kembaǵal balalardyń kóptigi, olardyń taǵdyry jaıynda kim ne oılaıdy? Ult namysyn arqalaǵan zııaly qaýym, Parlament músheleri, qaltaly azamattar osy balalardy asyrap alyp, otbasyndaǵy óz balalarymen qosa tárbıeleýdi nege oılanbaıdy, osy arqyly halyqqa nege úlgi-ónege kórsetpeske. Jetim balaǵa jyly ákelik alaqan, analyq meıirim kerek qoı. Ol da el azamaty bolyp ósedi. Bizdiń shetelge ketip jatqan balalardyń qarǵysy kimniń moınynda. Iá, áıeldiń at ústinde kóbirek júrýi, oǵan ózge bala túgili, óz balasynyń tárbıesine kóńil bólýge mursha bermeıdi. Jesirin syrtqa jibermeı, jetimin telmirtpegen qazaq bul kúnde joqqa tán. Baqylaýdyń joqtyǵynan balalar qańǵybas, qyzdary jezókshe bolyp jatyr. Týý azaıdy. Buryn bala týýdy josparlamaı, Allanyń bergenin qabyldaı beretin qazaq áıelderi búginde bir-ekeýden artyq sábı súımeıtin boldy. Memleketimizdiń irgetasynyń nyǵaıýy, ekonomıkanyń turaqtylyǵy, demografııalyq máselelerdiń sheshilýi men ulttyq ıdeologııany damytýda analardyń qosatyn úlesi ulan-ǵaıyr.
Avtory: Álııa BEISENOVA,
QR Ulttyq ǵylym akademııasynyń
akademıgi.
