وعىزدان شىققان جىلاندار تاريحتىڭ قويناۋىنا قالاي سiڭiپ كەتتi?

2978
Adyrna.kz Telegram

تۇرiك تەكتi حالىقتاردىڭ ارعى تەگi كiمدەر ەكەنiن ايعاقتايتىن «وعىز قاعان»تۋرالى اڭىز بار. اڭىزدىڭ ۇزىن ىرعاسى مىناداي: وعىز قاعاننىڭ كوكتiڭ نۇرىنان جارالعان ايەلiنەن – اي، كۇن، جۇلدىز، اعاشتىڭ اشاسىنان جارال­عان ايەلiنەن –كوك، تاۋ، تەڭiز اتتى التى بالاسى بولعانىن، ولاردان تاراعان تۇرiكتەكتi حالىقتاردىڭ ءتۇپ اتاسى سانالاتىن 24 نەمەسە كەيبiر دەرەكتەردە 22 نەمەرەسiنە قاعان ءومiرiنiڭ سوڭىنا تامان يەلiك جەرiن ەنشiلەپ ءبولiپ بەرiپتi.وعىزنامادا «ون وعىز باتىسقا، ون وعىز شىعىسقا كەتتi» دەگەن سويلەمنiڭ نەگiزiندە كوشپەلi مەملەكەتتەر ۇردiسiنە ساي عالىمدار وعىز مەملەكەتi دە وڭ جانە سول دەگەن ەكi قاناتتان تۇرعانىن جورامالدايدى. بالالارى مەن نەمەرەلەرiنە التىن جانە كۇمiستەن جاسالعان ساداقتىڭ وعى مەن تاڭبا ۇلەستiرiپ بەردi دەپ ايتىلادى اڭىزدا. وسىنداي ايتىلعان مالiمەتتەردi زەرتتەگەن عالىمدار «وعىز قاعاناتىنىڭ» اسكەري-اكiمشiلiك بiرلiگi «وق»اتاۋىمەن اتالعانىن دالەلدەگەن.

ارعى تەگiن حۇننان وربiتەتiن موڭعول مەملەكەتi اكiمشiلiك بiرلiك ينستيتۋتىن «وق» ءسوزiنiڭ اۋدارماسىمەن «سۋم» [سۇم] دەپ اتاۋى بۇگiنگi كۇنگە شەيiن ساقتالىپ كەلەدi. ەگەر وعىز قاعان نەمەرەلەرi سانىنا ءوز كiندiگiنەن تاراعان التى بالاسىن قوسساق، اسكەري-اكiمشiلiك بiرلiگi 28 نەمەسە 30 وقتان جاساقتالعان بوپ شىعادى. تاريحي ادەبيەتتەردە كەزدەسەتiن «ۇتۇرعۇر» اتاۋىن «وتىز وعىز» رۋ نەمەسە تايپا وداعى دەپ تالدايتىن ءۇردiس تە بار. سوعان قاراعاندا، «وعىز قاعان» 6 ۇلىنان 24 نەمەرە سۇيگەن بوپ شىعادى. بۇدان وعىز مەملەكەتi بۇگiنگi تiلدiك قولدانىسىمىزداعى سوزبەن ايت­قاندا، 30 اۋداننان («وق»، «سۇم»، «باۋ» دەپ تە اتالادى) قۇرىل­عان دەپ قورىتىندى جاساۋعا بولادى. وعىز قاعان ۇرپاقتارىنا تاڭبا ۇلەستiرiپ بەرگەندiگi تۇرiك بiتiگi وسى تاڭبالار نەگiزiندە قالىپتاسقانىن اڭىز تۇرiندە مەڭزەگەن بولسا كەرەك.

ويتكەنi اكiمشiلiك بiرلiك سانىن 6 ۇل، 24 نەمەرەنiڭ سانىمەن بولجاساق، ون-وننان ەكi قاناتقا بولiنگەندە، قالعان ونى (6 بالا + 4 نەمەرە) ورتالىق بيلiكتە، ياعني قارا شاڭىراققا يەلiك ەتكەندiگiن اڭعارا الامىز. وسى ءۇردiس قازاق حاندىعىندا دا جالعاسىن تاپ­قانى بەلگiلi.

قامشى – ميفتiك iلكi انا – جىلاننىڭ زاتتىق بەينەسi. اسكەري-اكiمشiلiك جۇيەسiن ءۇش جۇزگە ءبولiپ باسقاراتىن قازاق حاندىعى: «ۇلى جۇزگە تاياق بەرiپ، قويعا قوي»; «ورتا جۇزگە قامشى بەرiپ، داۋعا قوي»; «كiشi جۇزگە نايزا بەرiپ، جاۋعا قوي» دەگەن ءتامسiل دە قالدىر­عان. بۇل ءتامسiلدiڭ كەڭەس زامانىندا وزگەرگەن بiر نۇسقاسىندا: «ۇلى جۇزگە قاۋعا بەرiپ، مالعا قوي»; «ورتا جۇزگە قالام بەرiپ، داۋعا قوي!» دەلiنەدi. «كiشi جۇزدە» وزگەرiس جوق. جاڭادان شىققان نۇسقاسىندا: «ۇلى جۇزگە قامشى بەرiپ، مالعا قوي!» دەپ وزگەرتiلiپ، ورتا ءجۇز­دiڭ قولىنداعى قامشىنى الىپ، كەڭەستiك «قالامىن» وزiنە قالدىرعانى – بۇگiنگi كۇنi بي­لiك باسىندا وتىرعان ادامنىڭ ماڭگiلiك پرە­زيدەنتتiگiن حالىق الدىندا اقتاپ العىسى كە­لەتiن ساياسي پيعىلدى بiلدiرەتiن بولسا كەرەك.

حIII عاسىرداعى موڭعولدار كيiز ۇيلەرiنiڭ ەسiگiن وڭتۇستiككە قاراتىپ تiگەتiنiن، توردە وتىرعان ادامنىڭ وڭ قول جاعىن – وڭ قانات، سول قول جاعىن – سول قانات دەپ مەجەلەيتiنiن 1253-1255 جىلدارى موڭكە قاعان ورداسىنا ساياحاتشىلاپ بارىپ قايتقان گيلوم دە رۋبرۋك ەستەلiك كiتابىندا جازىپ قالدىرعان. بۇدان موڭعولدىڭ وڭ قاناتى – باتىس، سول قاناتى – شىعىس دەپ اتالاتىنىن بiلەتiن بولامىز. «ون وعىز باتىسقا، ون وعىز شىعىسقا كەتتi» دەگەن سويلەمنەن، وعىزدار دا موڭعولدار سياقتى باتىستى – وڭ، شىعىستى – سول قانات دەپ قاراعانى بايقالادى.

وسى ايتىلعاندار نەگiزiندە بۇگiنگi قازاق تiلiندەگi «التى الاش» اتاۋى وعىز قاعاننىڭ التى بالاسى نەمەسە «سولاردىڭ ۇرپاعى»، «جالپى تۇرiك حالقى» دەگەن ۇعىمدى بiلدiرەدi. قازاق تانىمىندا «التاۋ الا بولسا – اۋىزداعى كەتەدi, تورتەۋ تۇگەل بولسا – توبەدەگi كەلەدi» دەگەن ءتامسiل سول وعىزدار ۇستەمدiك ەتكەن زاماننىڭ سانامىزداعى سارقىنشاق ەستەلiگi iسپەتتi. ماقالامىزدىڭ الدىڭعى بولiمدەرiنiڭ بiرiندە «التى الاش» ماسەلەسiن كەيiن تالدايمىز دەگەندەگi ايتپاعىمىز – «التى الاش» دەگەنiمiز وعىز قاعاننىڭ التى بالاسىنان تاراعان ۇرپاعى «جالپى تۇرiك حالقى» دەگەندi بiلدiرەتiنiن ايتپاق ەدiك.

وعىز اتاۋى ورحون بويىنداعى كۇلتەگiن ەسكەرتكiشiندە دە بادiزدەلگەن. وندا «وعۇز» تۇلعاسىندا ۇشىراسادى. «ون وعىز» دەگەندi كونە نۇسقاسى بويىنشا بۋىندارعا بولسەك، «ون وق ۇز» دەگەن ءۇش سوزدەن تۇراتىن اتاۋعا وزگەرگەنiن كورەمiز، ياعني ون-ون رۋ/ تايپادان ەكi قاناتقا، قۇرامىندا تاعى دا ون رۋ/ تايپاسى بار بiر ورتالىققا باعىنعان «ۇز» حالقى ەكەنiن بiلەتiن بولامىز. الايدا تاريحي ادەبيەتتەردە كوبiندە «وعۇز» تۇلعاسى ساقتالىپ كەلگەنiن كورەمiز.

الدىمەن «ۇز» ءسوزiنiڭ ءمانiن اشۋ ءۇشiن مۇحامەتجان تىنىشباەۆ پەن سەرجان اقىنجانوۆ كiتابىندا جازىلعان «ۇران-قاي» اتاۋىن تالداۋعا تۋرا كەلەدi. سەرجان اقىنجانوۆ بۇل ەكi اتاۋدىڭ ەكەۋi دە «جىلان» دەگەن ماعىنانى بiلدiرەتiنiن جازعان. «ۇران» ءسوزiنiڭ سوڭىنداعى زات ەسiمنەن زات ەسiم تۋدىرۋشى «ن» جۇرناعىن قالدىرساق، ءتۇبiرi «ۇر» زات ەسiمi قالادى. تۇرiك تiلدەرiندە «ر» مەن «ز» داۋىسسىزدارىنىڭ الماسۋ زاڭدىلىعى بويىنشا «ۇر» مەن «ۇز» – ەكi ءتۇرلi تۇلعاداعى بiر ءماندi بiلدiرەتiن سوزدەر. مىسالى، «ەگiز» دەگەن قازاق ءسوزi موڭعول مەن تۋبا تiلiندە «يحەر، يكەر»، ماجارشا «يكەر» تۇلعاسىندا جازىلادى. «وگiز» ءسوزiمiز موڭعولشا سيىر دەگەن ماعىناعا اۋىسىپ، «ۇحەر» تۇلعاسىندا، ماجارشا «وكور» دەلiنiپ، قازاقشاسىمەن بiردەي ماندە ەكەنi بiلiنەدi. سونىمەن، «ءۇز~ۇز»، «ءۇر~ۇر» تۇرلەنگەن تۇلعالاردىڭ ءبارi دە – «جىلان» دەگەن ماعىنانى بiلدiرەتiن ءتۇبiر سوزدەر.

ماجار تiلiندەگi «قوجايىن» دەگەن ءسوز «ur» [ۋر] تۇلعاسىندا سوزىڭقى داۋىسپەن ايتىلاتىنىنا قاراعاندا، ءسوزدiڭ وزگەرiسكە ۇشىراۋ مۇمكiنشiلiگi كەڭ اۋقىمدى قامتيتىنىن كورەمiز. «ۇران-قاي» قوسارلى ءسوزiنiڭ ەكiنشi جارتىسى «قاي»، «قاي~ كەي; قان~ كەن» تۇرلەرiنە دەيiن وزگەرiپ، «جىلان» دەگەن ال­عاشقى iلكi انا (توتەم) نەمەسە اتالىق (توتەم) مانiنەن تۋىنداعان «حان» ماعىناسىنداعى لاۋازىم اتاۋلارىنا وزگەرەتiنi بايقالاتىنىن گيلوم دە رۋبرۋك كۇيiك قاعاندى «كەي-حان» دەپ جازعانىنان كورەمiز. «ۇرقاي~ۇركەي; ۇرقان~ۇركەن»، تiپتi «ۇ» مەن «و» داۋىستىلاردىڭ الماسۋى ارقىلى «ورقان~وركەن» تۇر­لەرiنە دەيiن قۇبىلادى. موڭعول تiلiندەگi «ورحون» وزەنi مەن «حانگاي» تاۋى اتاۋلارى كونە تۇرiكتiڭ «ۇرقان~ورقان» مەن «قان-قاي» سوزiنەن موڭعول تiلiنiڭ ۇندەستiك زاڭىنا بەيiمدەلiپ، وزگەرگەنiن اڭعارتادى. تۇرiك تiلدەرiندە «ر» داۋىسسىزى «ز»-عا وزگەرۋ زاڭدىلىعىن ارى قاراي تارقاتاتىن بولساق، تۇركولوگيادا «ز» ءوز كەزەگiندە «ي، ج، د، ت، ش، س» داۋىسسىزدارىنا دەيiن وزگەرەتiن ەرەجە بار. وسى ەرەجە بويىنشا ورىس تiلiنiڭ «ۋج» (elaphe dione) اتاۋى تۇرiكتiڭ «ۇر~ ۇز» سوزiنەن تۋىنداعان ءسوز ەكەنiن بiلەمiز. ورىستىڭ «ۋج» ءسوزiنiڭ سينونيمi «ۋزورچاتىي پولوز» اتاۋىن قازاقشالاعاندا «جولاقتى»، «بەدەرلi» نەمەسە «شۇبار جىلان» دەگەن ماعىنانى بiلدiرiپ، [ۇز-ۇر-چاتىي] تۇرiندەگi سىن ەسiمنiڭ ءوزi قوسارلانىپ تۇرعانى كەزدەيسوقتىق ەمەس-اۋ، ءاسiلi. ورىس تiلiندەگi «ۋج» – شاقپايتىن جىلان، «زمەيا» – شاعاتىن جىلان. وسىعان قاراپ، كونە تۇرiكتەر دە شاقپايتىن جىلاندى «ۇر»، شاعاتىن جىلاندى «قاي» دەپ، ەكi توپقا بولگەن بە دەگەن ويدا قالاسىز. بۇل كونەرگەن ەگiز اتاۋ تەرمين ءسوز رەتiندە بۇگiن دە قولدانىسقا ەنگiزۋگە ابدەن لايىقتى سوزدەر دەپ ويلايمىز.

قازاق تiلiنiڭ سوزدiك قورىندا «سۋماقاي»، «سۇرقيا»، «زىميان»، «قياڭقى»، «شارقايا»، «قايلاقى» دەگەن سوزدەر بار. بۇل سوزدەردiڭ قاتارىنا «سۇم» ءتۇبiر سوزiنەن تۋىندايتىن «سۇمىراي» ءسوزiن دە قوسۋعا بولادى. تۇگەلدەي دەرلiك بۇگiنگi تۇسiنiگiمiزدەگi ادامنىڭ جاعىمسىز مiنەز-قۇلقىن بiلدiرەدi.

بۇل سوزدەردiڭ قاي-قايسىسى دا «قاي» تۇبiرiنەن تۋىنداعان سوزدەر ەكەنi سىرتقى تۇلعالارىنان كورiنiپ تۇرعانداي. «سۇرقيا» ءسوزi اۋەلگiدە «سۇرقاي» تۇلعاسىنداعى، «سۇر جىلان» دەگەن ماعىناداعى ءسوز بولعانعا ۇقسايدى. «قاي» ءسوزiنiڭ كونە تۇرiك تiلiندە «قايا»، ماحمۋد قاشقاري سوزدiگiندە جارتاس (سكالا) ۇعىمىن بiلدiرسە، بۇگiنگi كۇنگە زامانالار وزگەرiستەرiنە ۇشىراپ، «قيا» تۇرiندە جەتكەنi بەلگiلi. بۇدان «قايا» ءسوزiنiڭ بiرiنشi بۋىنىنداعى «ا» داۋىس­تىسى ءتۇسiپ قالعانىنان «قايa~ قيا~ قيا» ءسوزi «قياعا» وزگەرگەنiن كورەمiز.

«زىميان» ءسوزiنiڭ «ن» جۇرناعىن قالدىرساق، «زىميا» تۇرiنەن بiرiنشi بۋىنداعى «ي» ءتۇسiپ قالادى دا [زميا~زمەيا] ورىستىڭ «زمەيا» ءسوزi تۋىنداعانىنىڭ كۋاسi بولامىز. «سۋماقاي» اتاۋى «سۋجىلان» ماعىناسىنداعى سوزگە كەلەدi. موڭعولدار «جىلان» ءسوزiمiزدi «موگوي» [موعوي~موقاي، مۇقاي (قاز.)] دەپ اتاپ، ءوز تiلiنiڭ ۇندەستiگiن ساقتايدى. اۋەلگi تۇلعاسى «ماقاي، مۇقاي» بول­عانىن قازاق تiلiندە كiسi اتتارىندا ساقتالىپ قالعانىمەن تۇسiندiرە­مiز: ماقاي – ماقان، بۇقاي – بۇقان. «قياڭقى» ءسوزi «قيان» مەن «قاي» ءسوزiنiڭ قوسارلانۋىنان تۋىنداعان دەپ قارايمىز. و باستاعى تۇلعاسى «قان/ قاي-قاي» قوسارلى اتاۋ بiر سوزگە بiرiگiپ، الدىنداعى سوزگە تiركەسiپ جال­عانعان «ق» دا­ۋىسسىزىنىڭ ىقپالىمەن «ن» «ڭ»-عا اۋىسىپ، ءسوز سوڭىنداعى «ي» ءتۇسiپ قالعان دا، «ا» ۇندەستiك زاڭدىلىعى اسەرiنەن «ى»-عا وزگەرگەن: «قايان~ قيان~ قياڭ+ق+ى». «شار» ءسوزiن ەجەلگi قازاق ميفولوگياسىن زەرتتەگەن سەرiكبول قوڭدىباي «جىلانعا» بالاعان. ماجار تiلiندەگi «شاركان» ءسوزi «ايداھار» دەگەندi بiلدiرسە، وسى تۇبiردەن ورىستىڭ «تسار» ءسوزi شىعاتىنىن تالداعان. ءوز كە­زەگiمiزدە، سەرiكبول قوڭدىباي ۇسىنعان پi­كiر­گە قوسىلا وتىرىپ، بۇل دا ءمانi جاعىنان «قاي-قاي» قوسارلانعان سوزبەن توركiندەس (شار – قاي) ءسوز بولعان دەپ كورەمiز. «سۇم» – موڭ­عول تiلiندە «وق» دەگەن ماعىناداعى ءسوز. جوعارىدا اتاپ وتكەن «قامشى» سياقتى «وق» تا – ميفتiك iلكi انا جىلانعا بالاناتىن زات. «سۇمىراي» ءسوزi «سۇم» مەن «راي» ءسوزiنiڭ قوسىندىسىنان تۋادى. بۇل سوزدەردiڭ ءمانiن ءتۇسiندiرiپ جاتۋدىڭ قاجەتi جوق دەپ ويلايمىز. الايدا «راي» ءسوزi مەن لاتىن تiلiندەگi «كۇن» دەگەن ماعىناداعى «را» ءسوزiنiڭ تۇلعالىق ۇقساستىعى ءمانiنiڭ بiرلiگi تاڭعالدىرارلىق-اق.

تالداۋىمىزدا بەلگiلi بولعانداي، ادامنىڭ مiنەز-قۇلقىن بiلدiرەتiن بۇل سوزدەر ءوز تiلiمiزدە iلكi مانiنەن الشاقتاپ، سىن ەسiمگە وزگەرiپ كەتسە دە، شىعۋ توركiنiن لينگۆيستيكالىق تالداۋ تاسiلدەرi ارقىلى (ەتيمولوگيا) اشۋعا بولاتىنىن جەتكiلiكتi دارەجەدە كورسەتتiك دەپ بiلەمiز.

جالپى، الەم ميفولوگياسىندا، اسiرەسە بiزدiڭ ەرتەگi, اڭىزدارىمىزدا «جىلان» – تۇراقتى كەيiپكەر. «جىلان» بەينەسi الدىمەن «iلكi انا» كەيپiندە كەلiپ، كەيiن «iلكi اتاعا» وزگەرگەنi ادامزات قوعامىنىڭ انالىق قاۋىمنان اتالىق قاۋىمعا اۋىسۋىمەن تۇسiندiرiلەدi. وسى اۋىسۋشىلىق سالدارىنان «جاعىمدى» جىلان «جاعىمسىز» جىلانعا وزگەرگەنi سەبەپتi, ادامنىڭ جاعىمسىز مiنەز-قۇلىقتارىن بiلدiرەتiن سىن ەسiمدەرگە اۋىسقان دەپ قابىلداعان ءجون.

بiرiنشi ماقالامىزدا قالشانىڭ لاشىن­عا قالاي وزگەرەتiنiن جازعانبىز (قالشا~ الاش~ لاشىن). ەكiنشi ماقالامىزدا «قىران نەمەسە تاريحتاعى قۇستار قايتىپ كەلە مە؟» تاراۋىنداعى كورنەكتi تاريحشى سەرجان اقىنجانوۆتىڭ «قىپشاقتار» اتتى كiتابىنان الىن­عان «قىران – قادىر حان» ۇلگiسiنە كەلتiرگەن ەدiك. ال بۇل ماقالاداعى «التى الاش»: 1. لاشىن – اي حان، 2. لاشىن – كۇن حان، 3. لاشىن – جۇلدىز حان، 4. لاشىن – كوك حان، 5. لاشىن – تاۋ حان، 6. لاشىن – تەڭiز حان دەگەن كiلەڭ لاۋازىم اتاۋلارىنا وزگەرەتiن بولادى.


مارات ۋاتقان،

تاريح زەرتتەۋشiسi


1. مۋحامەدجان تىنىشپاەۆ. ۆەليكيە بەدستۆيا ي ۆەليكيە پوبەدى كازاكوۆ (اكتابان-شۋبىرىندى). الما-اتا، جالىن، 1992.

2. احينجانوۆ س.م. كيپچاكي ۆ يستوري سرەدنەۆەكوۆوگو كازاحستانا. الما-اتا. «ناۋكا» كازاحسكوي سسر.

3. گيلوم دە رۋبرۋك. «دورنو ەتگەەدەد زورچسون مين»، ۋحگ.، ۋلاانبااتار، 1988.

4. كوندىباي س. «ميفولوگيا پرەدكازاحوۆ» (كنيگا ترەتيا). الماتى، يزداتەلستۆو «ساگا»، 2008.

پىكىرلەر