Túrik tekti halyqtardyń arǵy tegi kimder ekenin aıǵaqtaıtyn «Oǵyz qaǵan»týraly ańyz bar. Ańyzdyń uzyn yrǵasy mynadaı: Oǵyz qaǵannyń kóktiń nurynan jaralǵan áıelinen – Aı, Kún, Juldyz, aǵashtyń ashasynan jaralǵan áıelinen –Kók, Taý, Teńiz atty alty balasy bolǵanyn, olardan taraǵan túriktekti halyqtardyń túp atasy sanalatyn 24 nemese keıbir derekterde 22 nemeresine qaǵan ómiriniń sońyna taman ıelik jerin enshilep bólip beripti.Oǵyznamada «on oǵyz batysqa, on oǵyz shyǵysqa ketti» degen sóılemniń negizinde kóshpeli memleketter úrdisine saı ǵalymdar Oǵyz memleketi de oń jáne sol degen eki qanattan turǵanyn joramaldaıdy. Balalary men nemerelerine altyn jáne kúmisten jasalǵan sadaqtyń oǵy men tańba úlestirip berdi dep aıtylady ańyzda. Osyndaı aıtylǵan málimetterdi zerttegen ǵalymdar «Oǵyz qaǵanatynyń» áskerı-ákimshilik birligi «oq»ataýymen atalǵanyn dáleldegen.
Arǵy tegin hunnan órbitetin mońǵol memleketi ákimshilik birlik ınstıtýtyn «oq» sóziniń aýdarmasymen «sým» [sum] dep ataýy búgingi kúnge sheıin saqtalyp keledi. Eger Oǵyz qaǵan nemereleri sanyna óz kindiginen taraǵan alty balasyn qossaq, áskerı-ákimshilik birligi 28 nemese 30 oqtan jasaqtalǵan bop shyǵady. Tarıhı ádebıetterde kezdesetin «uturǵur» ataýyn «otyz oǵyz» rý nemese taıpa odaǵy dep taldaıtyn úrdis te bar. Soǵan qaraǵanda, «Oǵyz qaǵan» 6 ulynan 24 nemere súıgen bop shyǵady. Budan Oǵyz memleketi búgingi tildik qoldanysymyzdaǵy sózben aıtqanda, 30 aýdannan («oq», «sum», «baý» dep te atalady) qurylǵan dep qorytyndy jasaýǵa bolady. Oǵyz qaǵan urpaqtaryna tańba úlestirip bergendigi túrik bitigi osy tańbalar negizinde qalyptasqanyn ańyz túrinde meńzegen bolsa kerek.
Óıtkeni ákimshilik birlik sanyn 6 ul, 24 nemereniń sanymen boljasaq, on-onnan eki qanatqa bólingende, qalǵan ony (6 bala + 4 nemere) ortalyq bılikte, ıaǵnı qara shańyraqqa ıelik etkendigin ańǵara alamyz. Osy úrdis qazaq handyǵynda da jalǵasyn tapqany belgili.
Qamshy – mıftik ilki ana – jylannyń zattyq beınesi. Áskerı-ákimshilik júıesin úsh júzge bólip basqaratyn qazaq handyǵy: «Uly júzge taıaq berip, qoıǵa qoı»; «Orta júzge qamshy berip, daýǵa qoı»; «Kishi júzge naıza berip, jaýǵa qoı» degen támsil de qaldyrǵan. Bul támsildiń keńes zamanynda ózgergen bir nusqasynda: «Uly júzge qaýǵa berip, malǵa qoı»; «Orta júzge qalam berip, daýǵa qoı!» delinedi. «Kishi júzde» ózgeris joq. Jańadan shyqqan nusqasynda: «Uly júzge qamshy berip, malǵa qoı!» dep ózgertilip, Orta júzdiń qolyndaǵy qamshyny alyp, keńestik «qalamyn» ózine qaldyrǵany – búgingi kúni bılik basynda otyrǵan adamnyń máńgilik prezıdenttigin halyq aldynda aqtap alǵysy keletin saıası pıǵyldy bildiretin bolsa kerek.
HIII ǵasyrdaǵy mońǵoldar kıiz úıleriniń esigin ońtústikke qaratyp tigetinin, tórde otyrǵan adamnyń oń qol jaǵyn – oń qanat, sol qol jaǵyn – sol qanat dep mejeleıtinin 1253-1255 jyldary Móńke qaǵan ordasyna saıahatshylap baryp qaıtqan Gılom de Rýbrýk estelik kitabynda jazyp qaldyrǵan. Budan mońǵoldyń oń qanaty – batys, sol qanaty – shyǵys dep atalatynyn biletin bolamyz. «On oǵyz batysqa, on oǵyz shyǵysqa ketti» degen sóılemnen, oǵyzdar da mońǵoldar sııaqty batysty – oń, shyǵysty – sol qanat dep qaraǵany baıqalady.
Osy aıtylǵandar negizinde búgingi qazaq tilindegi «alty alash» ataýy Oǵyz qaǵannyń alty balasy nemese «solardyń urpaǵy», «jalpy túrik halqy» degen uǵymdy bildiredi. Qazaq tanymynda «Altaý ala bolsa – aýyzdaǵy ketedi, tórteý túgel bolsa – tóbedegi keledi» degen támsil sol oǵyzdar ústemdik etken zamannyń sanamyzdaǵy sarqynshaq esteligi ispetti. Maqalamyzdyń aldyńǵy bólimderiniń birinde «Alty alash» máselesin keıin taldaımyz degendegi aıtpaǵymyz – «Alty alash» degenimiz Oǵyz qaǵannyń alty balasynan taraǵan urpaǵy «jalpy túrik halqy» degendi bildiretinin aıtpaq edik.
Oǵyz ataýy Orhon boıyndaǵy Kúltegin eskertkishinde de bádizdelgen. Onda «oǵuz» tulǵasynda ushyrasady. «On oǵyz» degendi kóne nusqasy boıynsha býyndarǵa bólsek, «on oq uz» degen úsh sózden turatyn ataýǵa ózgergenin kóremiz, ıaǵnı on-on rý/ taıpadan eki qanatqa, quramynda taǵy da on rý/ taıpasy bar bir ortalyqqa baǵynǵan «uz» halqy ekenin biletin bolamyz. Alaıda tarıhı ádebıetterde kóbinde «oǵuz» tulǵasy saqtalyp kelgenin kóremiz.
Aldymen «uz» sóziniń mánin ashý úshin Muhametjan Tynyshbaev pen Serjan Aqynjanov kitabynda jazylǵan «uran-qaı» ataýyn taldaýǵa týra keledi. Serjan Aqynjanov bul eki ataýdyń ekeýi de «jylan» degen maǵynany bildiretinin jazǵan. «Uran» sóziniń sońyndaǵy zat esimnen zat esim týdyrýshy «n» jurnaǵyn qaldyrsaq, túbiri «ur» zat esimi qalady. Túrik tilderinde «r» men «z» daýyssyzdarynyń almasý zańdylyǵy boıynsha «ur» men «uz» – eki túrli tulǵadaǵy bir mándi bildiretin sózder. Mysaly, «egiz» degen qazaq sózi mońǵol men týba tilinde «ıher, ıker», majarsha «ıker» tulǵasynda jazylady. «Ógiz» sózimiz mońǵolsha sıyr degen maǵynaǵa aýysyp, «úher» tulǵasynda, majarsha «ókór» delinip, qazaqshasymen birdeı mánde ekeni bilinedi. Sonymen, «uz~úz», «ur~úr» túrlengen tulǵalardyń bári de – «jylan» degen maǵynany bildiretin túbir sózder.
Majar tilindegi «qojaıyn» degen sóz «ur» [ýýr] tulǵasynda sozyńqy daýyspen aıtylatynyna qaraǵanda, sózdiń ózgeriske ushyraý múmkinshiligi keń aýqymdy qamtıtynyn kóremiz. «Uran-qaı» qosarly sóziniń ekinshi jartysy «qaı», «qaı~ keı; qan~ ken» túrlerine deıin ózgerip, «jylan» degen alǵashqy ilki ana (totem) nemese atalyq (totem) máninen týyndaǵan «han» maǵynasyndaǵy laýazym ataýlaryna ózgeretini baıqalatynyn Gılom de Rýbrýk Kúıik qaǵandy «keı-han» dep jazǵanynan kóremiz. «Urqaı~úrkeı; urqan~úrken», tipti «u» men «o» daýystylardyń almasýy arqyly «orqan~órken» túrlerine deıin qubylady. Mońǵol tilindegi «Orhon» ózeni men «Hangaı» taýy ataýlary kóne túriktiń «Urqan~Orqan» men «Qan-qaı» sózinen mońǵol tiliniń úndestik zańyna beıimdelip, ózgergenin ańǵartady. Túrik tilderinde «r» daýyssyzy «z»-ǵa ózgerý zańdylyǵyn ary qaraı tarqatatyn bolsaq, túrkologııada «z» óz kezeginde «ı, j, d, t, sh, s» daýyssyzdaryna deıin ózgeretin ereje bar. Osy ereje boıynsha orys tiliniń «ýj» (elaphe dione) ataýy túriktiń «ur~ uz» sózinen týyndaǵan sóz ekenin bilemiz. Orystyń «ýj» sóziniń sınonımi «ýzorchatyı poloz» ataýyn qazaqshalaǵanda «jolaqty», «bederli» nemese «shubar jylan» degen maǵynany bildirip, [uz-ur-chatyı] túrindegi syn esimniń ózi qosarlanyp turǵany kezdeısoqtyq emes-aý, ásili. Orys tilindegi «ýj» – shaqpaıtyn jylan, «zmeıa» – shaǵatyn jylan. Osyǵan qarap, kóne túrikter de shaqpaıtyn jylandy «ur», shaǵatyn jylandy «qaı» dep, eki topqa bólgen be degen oıda qalasyz. Bul kónergen egiz ataý termın sóz retinde búgin de qoldanysqa engizýge ábden laıyqty sózder dep oılaımyz.
Qazaq tiliniń sózdik qorynda «sýmaqaı», «surqııa», «zymııan», «qııańqy», «sharqaıa», «qaılaqy» degen sózder bar. Bul sózderdiń qataryna «sum» túbir sózinen týyndaıtyn «sumyraı» sózin de qosýǵa bolady. Túgeldeı derlik búgingi túsinigimizdegi adamnyń jaǵymsyz minez-qulqyn bildiredi.
Bul sózderdiń qaı-qaısysy da «qaı» túbirinen týyndaǵan sózder ekeni syrtqy tulǵalarynan kórinip turǵandaı. «Surqııa» sózi áýelgide «surqaı» tulǵasyndaǵy, «sur jylan» degen maǵynadaǵy sóz bolǵanǵa uqsaıdy. «Qaı» sóziniń kóne túrik tilinde «qaıa», Mahmýd Qashqarı sózdiginde jartas (skala) uǵymyn bildirse, búgingi kúnge zamanalar ózgeristerine ushyrap, «qııa» túrinde jetkeni belgili. Budan «qaıa» sóziniń birinshi býynyndaǵy «a» daýystysy túsip qalǵanynan «qaıa~ qıa~ qııa» sózi «qııaǵa» ózgergenin kóremiz.
«Zymııan» sóziniń «n» jurnaǵyn qaldyrsaq, «zymııa» túrinen birinshi býyndaǵy «ı» túsip qalady da [zmııa~zmeıa] orystyń «zmeıa» sózi týyndaǵanynyń kýási bolamyz. «Sýmaqaı» ataýy «sýjylan» maǵynasyndaǵy sózge keledi. Mońǵoldar «jylan» sózimizdi «mogoı» [moǵoı~moqaı, muqaı (qaz.)] dep atap, óz tiliniń úndestigin saqtaıdy. Áýelgi tulǵasy «maqaı, muqaı» bolǵanyn qazaq tilinde kisi attarynda saqtalyp qalǵanymen túsindiremiz: Maqaı – Maqan, Buqaı – Buqan. «Qııańqy» sózi «qııan» men «qaı» sóziniń qosarlanýynan týyndaǵan dep qaraımyz. O bastaǵy tulǵasy «qan/ qaı-qaı» qosarly ataý bir sózge birigip, aldyndaǵy sózge tirkesip jalǵanǵan «q» daýyssyzynyń yqpalymen «n» «ń»-ǵa aýysyp, sóz sońyndaǵy «ı» túsip qalǵan da, «a» úndestik zańdylyǵy áserinen «y»-ǵa ózgergen: «qaıan~ qıan~ qııań+q+y». «Shar» sózin ejelgi qazaq mıfologııasyn zerttegen Serikbol Qońdybaı «jylanǵa» balaǵan. Majar tilindegi «sharkan» sózi «aıdahar» degendi bildirse, osy túbirden orystyń «ar» sózi shyǵatynyn taldaǵan. Óz kezegimizde, Serikbol Qońdybaı usynǵan pikirge qosyla otyryp, bul da máni jaǵynan «qaı-qaı» qosarlanǵan sózben tórkindes (shar – qaı) sóz bolǵan dep kóremiz. «Sum» – mońǵol tilinde «oq» degen maǵynadaǵy sóz. Joǵaryda atap ótken «qamshy» sııaqty «oq» ta – mıftik ilki ana jylanǵa balanatyn zat. «Sumyraı» sózi «sum» men «raı» sóziniń qosyndysynan týady. Bul sózderdiń mánin túsindirip jatýdyń qajeti joq dep oılaımyz. Alaıda «raı» sózi men latyn tilindegi «kún» degen maǵynadaǵy «Ra» sóziniń tulǵalyq uqsastyǵy mániniń birligi tańǵaldyrarlyq-aq.
Taldaýymyzda belgili bolǵandaı, adamnyń minez-qulqyn bildiretin bul sózder óz tilimizde ilki máninen alshaqtap, syn esimge ózgerip ketse de, shyǵý tórkinin lıngvıstıkalyq taldaý tásilderi arqyly (etımologııa) ashýǵa bolatynyn jetkilikti dárejede kórsettik dep bilemiz.
Jalpy, álem mıfologııasynda, ásirese bizdiń ertegi, ańyzdarymyzda «jylan» – turaqty keıipker. «Jylan» beınesi aldymen «ilki ana» keıpinde kelip, keıin «ilki ataǵa» ózgergeni adamzat qoǵamynyń analyq qaýymnan atalyq qaýymǵa aýysýymen túsindiriledi. Osy aýysýshylyq saldarynan «jaǵymdy» jylan «jaǵymsyz» jylanǵa ózgergeni sebepti, adamnyń jaǵymsyz minez-qulyqtaryn bildiretin syn esimderge aýysqan dep qabyldaǵan jón.
Birinshi maqalamyzda Qalshanyń Lashynǵa qalaı ózgeretinin jazǵanbyz (Qalsha~ Alash~ Lashyn). Ekinshi maqalamyzda «Qyran nemese tarıhtaǵy qustar qaıtyp kele me?» taraýyndaǵy kórnekti tarıhshy Serjan Aqynjanovtyń «Qypshaqtar» atty kitabynan alynǵan «Qyran – Qadyr han» úlgisine keltirgen edik. Al bul maqaladaǵy «Alty alash»: 1. Lashyn – Aı han, 2. Lashyn – Kún han, 3. Lashyn – Juldyz han, 4. Lashyn – Kók han, 5. Lashyn – Taý han, 6. Lashyn – Teńiz han degen kileń laýazym ataýlaryna ózgeretin bolady.
Marat ÝATQAN,
tarıh zertteýshisi
1. Mýhamedjan Tynyshpaev. Velıkıe bedstvııa ı velıkıe pobedy kazakov (Aktaban-shýbyryndy). Alma-Ata, Jalyn, 1992.
2. Ahınjanov S.M. Kıpchakı v ıstorıı srednevekovogo Kazahstana. Alma-Ata. «Naýka» Kazahskoı SSR.
3. Gılom de Rýbrýk. «Dorno etgeeded zorchson mın», ÝHG., Ýlaanbaatar, 1988.
4. Kondybaı S. «Mıfologııa predkazahov» (Knıga tretıa). Almaty, Izdatelstvo «Saga», 2008.
