بەلگiلi ميفولوگ-عالىم سەرiكبول قوڭدىباي «ۇرەي» ءسوزiن تۇسiندiرگەندە، وسى جىر جولدارىن كورسەتكەن:
«…شاماقانداي زالىمنىڭ
ۇرەيi ۇشىپ ساسادى.
اقىلىنان تانادى،
Iشi كۇيiپ جانادى…
جاۋدىڭ بەتi قايتقان سوڭ،
كەتتi ايداھار جوق بولىپ…».
بۇل جىر جولدارىندا بiزدiڭ ماقالادا ايتىلعان «ۇرەيi ۇشتى» ءسوزi مەن «شاماقان~شاماقاي» كiسi اتىن كورەمiز. بiز «شومەكەي» رۋ اتاۋىن «سۋ جىلان» ماعىناسىن بiلدiرەتiن «شوماقاي» تۇرiندەگi جۋان داۋىستىلاردى نەگiزگە الىپ تالداعان بولاتىنبىز.
كوشپەندi قازاقتار كيiز ءۇيدiڭ ەسiگiن قونىستانعان جەردiڭ ىڭعايىنا قاراي، نەگiزiنەن، وڭتۇستiك-شىعىسقا قاراتىپ تiگەدi. ءۇيدiڭ سۇيەگi – شاڭىراق، ۋىق، كەرەگە جانە ەسiكتەن تۇرادى. تiگiلەتiن ءۇيدiڭ كەرەگە سانىنا قاراي، ۇلكەن-كiشiلiگiن ايىرۋعا بولادى. بۇگiنگi تۇرمىستاعى قازاقى ۇيلەر كوبiنەسە التى نەمەسە سەگiز قانات بوپ كەلەدi. شاڭىراعى كەرەگەنiڭ اشالى باسىمەن ۋىقتار ارقىلى جالعانىپ، ۋىق باۋلارىمەن بايلانادى. ۋىقتىڭ كەرەگەنiڭ اشاسىمەن بايلاناتىن جاعىنىڭ باسى ەكi قارىستاي مولشەردە يiلiپ جاسالادى. بۇل ءۇيدiڭ ەڭسەلi بولۋىن قامتاماسىز ەتەدi.
كوشiپ-قونعاندا ۋىقتاردى جيناستىرىپ، «جەلباۋ» دەگەن اتاۋى بار ارنايى جiپپەن ەكi باسىنا تاياۋ جەردەن مىقتاپ بايلايدى دا، كولiك جانۋارىنىڭ ەكi جاعىنا تەڭدەپ ارتاتىن بولعان. ءۇيدi تiككەن كەزدە، جەلباۋدىڭ ەكi جاق باسىن بiرiكتiرiپ قايىرادى دا، تۇيىقتالعان باسىنىڭ اراسىنان ەكi ۇشىن وتكiزiپ، شىرماۋىنان ۋىق كiرگiزiپ بايلاپ، شاڭىراقتان 1 مەتردەي تومەندەۋ تۇستان شاندىپ قويادى. بiر كيiز ۇيدە بۇنداي جەلباۋ دۇنيەنiڭ ءتورت بۇرىشى بويىنشا ءتورت ۋىققا بايلانادى. ۋىققا بايلانىپ، سالبىراپ تۇرعان جەلباۋ تومەنگi جاعى ءتۇزۋ كەلگەن توعىز سانىنا نەمەسە سۇراق بەلگiسiنە (؟) ۇقسايدى. ءتورت تۇستاعى جەلباۋدىڭ ەكەۋi كوز مولشەرiمەن شىعىس پەن باتىستى جالعاپ جاتقان ەندiك ءتۇزۋiنiڭ ۇزىنا بويىنداعى ەكi ۋىققا بايلانىپ، شاڭىراققا شانشىلادى. قالعان ەكi ۋىق «قۇس جولىن» نەمەسە بويلىقتىڭ ۇزىنا بويىن مەجەلەگەن ءتۇزۋدiڭ بويىمەن شەڭبەر iشiندە بiر-بiرiنە قارسى باعىتتا شاڭىراققا قادالادى. جەلباۋدىڭ ەكi ۇشى جىلقىنىڭ قۇيرىق-جالىنان جاسالعان شاشاقتارمەن اشەكەيلەنەدi.
قۇيرىق-جالدىڭ اشەكەيلiك بۇيىم بولعانى سونداي، ەڭ العاشقى تۋ-بايراقتار دا قىلدان جاسالاتىن بولعان. ءۇيدiڭ ەسiگi تۇپ-تۋرا تۇستiك - شىعىس باعىتقا قارايتىندىقتان ەسiكتiڭ ماڭدايشاسىنا جانە وعان قاراما-قارسى قاق ءتوردiڭ تۇسىنداعى ۋىقتارعا جەلباۋدىڭ بايلانعانىن ەش جەردە كورمەدiك. باۋدى اشىق جانە باران ءتۇستi جۇننەن ەسiپ جاسايدى. سول سەبەپتەن دە قازاقتا «الا جiپ» اتاۋى قالسا كەرەك.
ياعني شىعىس پەن باتىس باعىتىن، تۇستiك پەن تەرiستiك جانە تۇستiك-شىعىس پەن تەرiستiك-باتىستى، سونداي-اق تەرiستiك-شىعىس پەن تۇستiك-باتىستى ۇشتاستىرىپ تۇرعان «دۇنيەنiڭ ءتورت بۇرىشى، سەگiز قىرىن» مەجەلەگەن تۇزۋلەر تۇرمىستىق ءۇي تiگۋدە، مۇردە جەرلەۋ عۇرپىمىزدا جانە كەسەنەلەر تۇرعىزۋدا كەڭiنەن قولدانىلعان. بۇل ەجەلگi اتا-بابالارىمىزدان مۇراعا قالعان گەومەتريالىق تانىمنىڭ ۇزدiك ۇلگiسi iسپەتتi.
كيiز ۇيدە توسەك كۇن جولى بويىمەن سالىنادى. ويتكەنi تiرi ادام ەجەلگi نانىمىمىز بويىنشا، كۇن جولىمەن جاتىپ-تۇرادى. قايتقان ادام و دۇنيەگە بارادى. و دۇنيە تەرiستiكتە دەپ تۇسiنگەندiكتەن، مۇردەنi جەرلەگەندە باسىن سولتۇستiك نەمەسە سولتۇستiك-باتىس باعىتىنا قاراتىپ جەرلەيتiن عۇرىپ قالىپتاسقان. بالا كەزiمiزدە ۇلكەندەر كۇن جولىنا كولدەنەڭ قاراتىپ توسەك سالعان كەلiندەرiن بايقاپ قالسا، «بالام، جامان ىرىم باستاما، بۇلاي توسەك سالۋعا بولمايدى» دەپ جاتاتىن. سونداي-اق سىرماقتىڭ وڭ بەتiن تومەن قاراتا اۋدارىپ سالاتىن. قايتىس بولعان كiسiنi جەر قوينىنا بەرگەندە، بەتiن كۇن شىعىسقا قاراتىپ جاتقىزاتىنى بۇرىندارى «جاننىڭ» قايتا ورالۋى تۋرالى سەنiمنiڭ بولعانىن راستاسا كەرەك.
بiز بiلەتiن ەرتە ورتاعاسىر ساۋلەت ونەرiنە جاتاتىن ورحون مەن ەنەساي ەسكەرتكiشتەرi, ورتاعاسىرلار ساۋلەتتەرi ساناتىنا جاتاتىن ارىستان باب، احمەت ياسساۋي، ايشا بيبi كەسەنەلەرi دە بiز ايتىپ وتىرعان گەومەتريالىق قۇرىلىم نەگiزiندە سالىنعانى بايقالادى. اسiرەسە ارىستان باب كەسەنەسiنiڭ سالىنۋ ۇلگiسiنە كوڭiل اۋدارۋعا بiر جاعداي ەرەكشە تۇرتكi بولدى. كەسەنەگە بارعان كەزiمiزدە، سوندا بولعان ادامداردان ارىستان بابتىڭ زيراتى مۇردەسiمەن كەسە كولدەنەڭ ورنالاسقان دەگەن اڭگiمە ەستiدiك. سوعان قاراعاندا، ارىستان باب قايتىس بولعان كەزدە تاڭiرشiلدiك نانىم-سەنiمi بويىنشا باسىن سولتۇستiككە قاراتىپ جەرلەگەن سىڭايلى دا، كەيiن كەسەنە iشiندەگi مۇردەنiڭ ۇستiنە زيرات وڭتۇستiك-باتىس، ياعني يسلام دiنiنiڭ سالتى بويىنشا قاعبا باعىتىمەن سالىنعان كورiنەدi. سول سەبەپتەن مۇردە مەن ۇستiنە سالىنعان زيرات بiر-بiرiمەن ايقاسا ورنالاسقان سياقتى.
بۇعان ەكiنشi دالەلiمiز – شىعىس باعىتىنا قاراتا ورنالاسقان كەسەنە iشiنە وڭ قول جاقتاعى ەسiكتەن كiرiپ، تورگە قاراپ نامازعا جىعىلعاندا، قاعبا باعىتىنا ەمەس، تۋرا سولتۇستiك، ياعني تاڭiرشiلدiكتiڭ عۇرپى بويىنشا و دۇنيەگە قاراپ قۇران باعىشتالاتىنى. ال احمەت ياسساۋي كەسەنەسiندەگi نامازحانا ارىستان بابقا قاراما-قارسى، تۋرا وڭتۇستiك باعىتقا قاراتىلىپ ورنالاسقانىنىڭ كۋاسi بولدىق. تاڭiرشiلدiك تانىممەن سالىنعان كەسەنەلەر كەيiن يسلام دiنi ۇستەمدiككە كەلگەن كەزدە، كەيiنگi ۇرپاق بiزگە وسىنداي قايشىلىقتاردى دا مۇراعا قالدىرعانىن كورiپ قايتقان ەدiك.
كەسەنەلەر دەمەكشi, «قان»، «كەن» ءتۇبiرi لاۋازىم جانە قالا اتاۋلارىمەن بiرگە ەلدi مەكەندەردi دە بiلدiرەتiنiن جازعان بولاتىنبىز: سارقانت، جاركەنت، شىمكەنت، تاشكەنت، ت.ب. لاۋازىم اتاۋلارىندا «حان» ماعىناسىندا قوسارلانىپ، «حان-حان» تۇلعالارىنان «ۇلى حان» دەگەن ماعىنانى بiلدiرەتiن اتاۋدى بۇگiنگi قولدانىسىمىزدا «قاعان» دەپ جازىپ ءجۇرمiز. دارقان تۇلعاسىنداعى كiسi اتى كوكتۇرiكتەر مەن ورتاعاسىرلار تاريحي جازبالارىندا لاۋازىم اتاۋى بولعانىن بولجاۋعا بولادى. بۇگiنگi موڭعول تiلiندە «دارحان» «ۇستا» دەگەن سوزiمiزبەن ءمانi بiر. وسىنداي لاۋازىم اتاۋىنان باستىق دەگەن ماعىنانى موڭعولدار «دارگا» [دارعى] دەيدi. قازاق تiلiندە «دارگەي» نۇسقاسىن ءالi كۇنگە قولدانىپ ءجۇرمiز. قايىر حان وتىرار قالاسىنىڭ باسشىسى بولعاندىقتان، «وتىرار دارگەيi» دەپ، بۇرىنعى بiر ماقالامىزدا جازعانىمىز سوندىقتان. «تارقان» ءسوزiمiز ەر ادامعا قاتىستى ايتىلادى. ايەل ادامعا «تەركەن» تۇلعاسىندا قولداناتىنىمىز قايىر حاننىڭ قامقورشىسى بولعان «تەركەن-قاتىن» تاريحي اتاۋىنان كورiنەدi.
«تارقان» اتاۋى قالا اتاۋىندا دا كەزدەسەدi. ورىس تiلiندەگi «استراحان» ءسوزiن تۇرiكتەندiرەتiن بولساق، «استارقان» بولادى. استارقاننىڭ دەشتi قىپشاق قالاسى بولعانى بەلگiلi. قالا اتاۋىنداعى «اس» ءسوزi «بiرiنشi» دەگەن ءماندi بiلدiرەدi. «اس» دەمەكشi, اسان دەگەن دە كiسi اتىمىز بار. اساننىڭ وزگەرگەن تۇلعاسى – قاسەن. سلاۆيان-كيريلليتسا جازۋىنىڭ «بiرiنشi» ءارپi – «از». قازاق حاندىعىنىنىڭ نەگiزiن قالاعان بiرiنشi ادام – ءاز جانiبەك. سوندىقتان دا كەيiنگi ۇرپاعى «ءاز» دەپ ۇلىقتاعان. وكiنiشتiسi, سوڭعى كەزدەرi جانiبەك قازاق قاعانىنىڭ اتىنان «ءاز»-دiڭ ءتۇسiپ قالعانى وزiنەن كەيiن 6 عاسىر شاماسىندا مەملەكەت باسشىسى بولعان ادامعا جاقپايدى ەكەن دەپ تاريحتى بۇرمالاي بەرسەك، ارتى نەگە اپارىپ سوعارىن بiر قۇدايدىڭ ءوزi بiلسiن. وسىندايدا جەردi ساتىپ بولعاننان كەيiن، قازاق قايدا بارىپ تۇرارىن (؟!) وسى كۇننەن باستاپ ويلانعانى ءجون شىعار دەگەن ەرiكسiز وي كوكەيگە ورالادى.
ميفولوگيادا «قامشى» اتاۋى سياقتى «ارقان»، «الا جiپ» پەن «جەلباۋ» دا ەرەكشە نانىمدىق قاسيەتكە يە ەكەنiن بiرiمiز بiلسەك، بiرiمiز بiلە بەرمەيمiز. بالالىق شاعىمىزدا بiزدiڭ ءۇي جايلاۋعا شىققاندا، كيiز ۇيدە تۇراتىن ەدiك. سوندا ويىن بالاسى بiز تۇندiك باۋىنىڭ ۇشىن ەسiكتەن ۇيگە كiرگiزiپ قويعان كەزدەرiمiزدە ۇلكەندەر اشۋ شاقىرىپ، ۇرساتىن ەدi. سويتسەك، بۇرىنعى زاماندا ايەلدەر ارقانعا قولتىقتىڭ استىنان اسىلىپ، جۇرەلەي وتىرىپ بوساناتىنىن كەيiن ەرەسەيگەن كەزiمiزدە بارىپ بiلگەن ەدiك: «باقان مەن تۇندiك باۋىن ەسiكتەن ۇيگە كiرگiزۋ سالتى ايەلدەردiڭ اۋىر بوساناتىن جاعدايلارىندا عانا جۇزەگە اسىرىلاتىن»، – دەپ، 1892 جىلى دۇنيەگە كەلiپ، 1980 جىلى بۇ دۇنيەدەن قايتقان جارىقتىق ءوز اپام (بiزدiڭ جاقتا ۇلى شەشەنi وسىلاي اتايدى) مۇقانبايقىزى جامبى ايتىپ بەرگەن ەدi ستۋدەنتتiك زەرتتەۋلەر جاساپ جۇرگەن كەزiمدە.
وسى ماقالادا ايتىلعان «ارقان»، «الا جiپ»، «جەلباۋ» سياقتى كيiز ءۇي بۇيىمدارى دا قامشىمەن قاتار ميفولوگيادا «iلكi انا – جىلانعا» بالاناتىن سياقتى. گازەتiمiزدiڭ وتكەن سانىندا «سۋجىلان» مانiندەگi «سۋماقايدىڭ» قورعاۋشى قاسيەتi تۋرالى جازىلعان. بالا تۋاتىن كەزدە ۇيگە «تۇندiك باۋىن» كiرگiزۋ «iلكi انا – جىلاننىڭ» جاردەمiنە دەگەن زارۋلiكتەن تۋىنداسا كەرەك. بۇندا «جىلان» جارىلقاۋشى قاسيەتتiڭ يەسi بەينەسiندە كورiنەدi. جەلباۋ بەينەسiندە ءۇيدi ۋىق پەن تۋىرلىق اراسىمەن جايىلا وراپ، كەساپاتتان، قاسiرەت-قايعىدان قورعاۋشى مiندەتiن اتقارادى دەپ قاراساق، تىم قاتەلەسە قويماسپىز. باۋدىڭ «اشىق» جانە «باران» تۇستiلiگi «اق جىلان» (اق قان/قاي>اقان، اقاي) مەن «قارا جىلاننىڭ» (قاراقان، قاراقاي) قورعاۋشى كيەلiك قاسيەتi جۇپتىق (tandem) جاعدايدا عانا جۇزەگە اساتىن بولۋى مۇمكiن. باۋدى ەكi ءتۇستi جۇننەن ەسەتiنi «اق قاي» مەن «قارا قاي»-دىڭ جۇپتاسۋىن مەڭزەيتiن بولسا كەرەك. بۇل، ارينە، كاسiبي ميفولوگتاردىڭ ءالi دە بولسا تەرەڭiرەك زەرتتەۋiن كۇتiپ تۇرعان ماسەلە دەپ بiلەمiز. ءوز كەزەگiمiزدە ايتار بولساق، قازاق تانىمىندا «بiرەۋدiڭ الا جiبiن اتتاماۋ» تۋرالى تىيىمعا قاتىستى تۇسiنiك بار. بۇل ءسوز تiركەسi بۇنداي قورعاۋشى كيە (ۇرەي) ءار پەندەنiڭ ءوز بويىندا بولاتىنىن بiلدiرسە كەرەك. ويتكەنi گازەتiمiزدiڭ وتكەندەگi سانىندا جازعانىمىزداي، «ۇر/ ءۇر» اتاۋى جىلان ماعىناسىن بiلدiرەدi. «ءۇر» تۇبiرiنەن «ۇرەي» ۇعىمى تۋىندايدى. قورىققان ادامدى «ۇرەيi ۇشتى» دەپ ايتاتىنىمىز تاعى بار. «ادامنىڭ ەكi يىعىندا جاقسىلىق پەن جاماندىققا باستايتىن ەكi پەرiشتە وتىرادى» دەگەن نانىم-سەنiم دە وسى ايتىلعاندارعا جەتكiلiكتi دالەل بولسا كەرەك.
بiزدiڭ حالىق اندەرiمiزدە ءاننiڭ قايىرمالارى «اگۋگاي-ءاي»، «گاي-گاي-گاي» نەمەسە «اي-حاي-حاي-و-و-وي» دەپ سوزىلىپ اياقتالاتىنى iلكi انا «جىلان» «قايدىڭ» اتىن اتاپ شاقىراتىن ەڭ العاشقى ۇرانىمىز بولدى ما ەكەن دەپ ەرiكسiز ويدا قالاسىز. ال قيال-عاجايىپ «التىن جۇزiك» ەرتەگiمiزدە «اق جىلان» مەن «قارا جىلان» شايقاساتىن كورiنiسكە قىزىقتاپ قاراپ تۇرعان باس كەيiپكەر «اق ءتۇس تازالىقتىڭ بەلگiسi عوي» دەگەن ويمەن اق جىلانعا بولىسىپ، قارا جىلاندى جىعىپ بەرەدi. سوندا جاۋىن جەڭگەن اق جىلان بiر سiلكiنiپ، سۇلۋ جiگiتكە اينالادى دا، ءوزiنiڭ اق جىلاندار پاتشاسى ەكەنiن ايتىپ، عاجايىپ التىن جۇزiگiن بەرەدi. ول جۇزiكتi تاققان ادام قالاۋىنشا باي دا، پاتشا دا بولا الادى دەلiنەدi. بۇدان ەرتەگiدەگi اق جىلان بايلىق پەن بيلiكتiڭ جارىلقاۋشىسى ەكەنiن ايقىن كورەمiز.
قاراقاس رۋى اتاۋىنىڭ توركiنi تۋرالى جازعانىمىزدا، ءسوز سوڭىنداعى «س~ي» داۋىسسىزدارىنىڭ الماسۋىنان رۋ اتاۋى «قاراقاي» تۇلعاسىنا وزگەرiپ، «قارا جىلان» ۇعىمىنداعى رۋ اتاۋى بولاتىنىن بولجاعان ەدiك. ەندi بۇل ەكi داۋىسسىزدىڭ اۋىسۋى اسiرەسە ادام اتتارىندا جيi ۇشىراساتىنىن قوسىمشا دەرەكتەرمەن تولىقتىرىپ وتپەكشiمiز: اقاس – اقاي، اقتاس – اقتاي، بەكتاس – بەكتاي، وقاس – وقاي. بۇنىمەن قويماي، بۇل زاڭدىلىق شىعىس حالىقتارىنىڭ ەمشiلiك ونەرiندە جيi قولدانىلاتىن «جاي تاسىنىڭ» (نەفريت) سينونيم ءسوزi سانالاتىن «قاس» نۇسقاسى «قاي»-عا وزگەرiپ، «جىلان» اتاۋىنان تۋىنداعان ءسوز ەكەنiن كورگەندە، ەرiكسiز تاڭعالادى ەكەنسiز.
سونداي-اق، «الاقاي-اۋ، الاقاي، كەل، وينايىق، بالاقاي» دەگەن تاقپاق تا ۇلكەندەردiڭ «ۇرانى» iسپەتتi. بۇل ۇران بالالاردى ويىنعا شاقىرىپ تۇرعانى نانىم-سەنiمدەر مەن ەمشiلiك سالت-داستۇرiمiزدە عانا ەمەس، كوركەم ءسوز ونەرiمiزدە «جىلان» بەينەسiنە اسا باي ەكەنiمiزدi بiلدiرiپ، بۇنىڭ ءبارi ەستە جوق ەسكi زامانداردان بەرi جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلاعاتتى مادەنيەتiمiزدiڭ ونبەسە، ەش وشپەيتiن باي مۇراسى ەكەنiن ايتقىمىز كەلگەن ەدi.
مارات ۋاتقان،
تاريح زەرتتەۋشiسi
1.مۋحامەدجان تىنىشپاەۆ. ۆەليكيە بەدستۆيا ي ۆەليكيە پوبەدى كازاكوۆ (اكتابان-شۋبىرىندى). الما-اتا، جالىن، 1992.
2.قوڭدىباي س. «ميفولوگيا پرەدكازاحوۆ» (كنيگا ترەتيا). الماتى، يزداتەلستۆو «ساگا»، 2008.
