Jelbaý

4023
Adyrna.kz Telegram

Belgili mıfolog-ǵalym Serikbol Qońdybaı «úreı» sózin túsindirgende, osy jyr joldaryn kórsetken:

«…Shamaqandaı zalymnyń

Úreıi ushyp sasady.

Aqylynan tanady,

Ishi kúıip janady…

Jaýdyń beti qaıtqan soń,

Ketti aıdahar joq bolyp…».

 Bul jyr joldarynda bizdiń maqalada aıtylǵan «úreıi ushty» sózi men «Shamaqan~Shamaqaı» kisi atyn kóremiz. Biz «shómekeı» rý ataýyn «sý jylan» maǵynasyn bildiretin «shomaqaı» túrindegi jýan daýystylardy negizge alyp taldaǵan bolatynbyz.

Kóshpendi qazaqtar kıiz úıdiń esigin qonystanǵan jerdiń yńǵaıyna qaraı, negizinen, ońtústik-shyǵysqa qaratyp tigedi. Úıdiń súıegi – shańyraq, ýyq, kerege jáne esikten turady. Tigiletin úıdiń kerege sanyna qaraı, úlken-kishiligin aıyrýǵa bolady. Búgingi turmystaǵy qazaqy úıler kóbinese alty nemese segiz qanat bop keledi. Shańyraǵy keregeniń ashaly basymen ýyqtar arqyly jalǵanyp, ýyq baýlarymen baılanady. Ýyqtyń keregeniń ashasymen baılanatyn jaǵynyń basy eki qarystaı mólsherde ıilip jasalady. Bul úıdiń eńseli bolýyn qamtamasyz etedi.

Kóship-qonǵanda ýyqtardy jınastyryp, «jelbaý» degen ataýy bar arnaıy jippen eki basyna taıaý jerden myqtap baılaıdy da, kólik janýarynyń eki jaǵyna teńdep artatyn bolǵan. Úıdi tikken kezde, jelbaýdyń eki jaq basyn biriktirip qaıyrady da, tuıyqtalǵan basynyń arasynan eki ushyn ótkizip, shyrmaýynan ýyq kirgizip baılap, shańyraqtan 1 metrdeı tómendeý tustan shandyp qoıady. Bir kıiz úıde bundaı jelbaý dúnıeniń tórt buryshy boıynsha tórt ýyqqa baılanady. Ýyqqa baılanyp, salbyrap turǵan jelbaý tómengi jaǵy túzý kelgen toǵyz sanyna nemese suraq belgisine (?) uqsaıdy. Tórt tustaǵy jelbaýdyń ekeýi kóz mólsherimen shyǵys pen batysty jalǵap jatqan endik túzýiniń uzyna boıyndaǵy eki ýyqqa baılanyp, shańyraqqa shanshylady. Qalǵan eki ýyq «qus jolyn» nemese boılyqtyń uzyna boıyn mejelegen túzýdiń boıymen sheńber ishinde bir-birine qarsy baǵytta shańyraqqa qadalady. Jelbaýdyń eki ushy jylqynyń quıryq-jalynan jasalǵan shashaqtarmen áshekeılenedi.

Quıryq-jaldyń áshekeılik buıym bolǵany sondaı, eń alǵashqy tý-baıraqtar da qyldan jasalatyn bolǵan. Úıdiń esigi tup-týra tústik - shyǵys baǵytqa qaraıtyndyqtan esiktiń mańdaıshasyna jáne oǵan qarama-qarsy qaq tórdiń tusyndaǵy ýyqtarǵa jelbaýdyń baılanǵanyn esh jerde kórmedik. Baýdy ashyq jáne baran tústi júnnen esip jasaıdy. Sol sebepten de qazaqta «ala jip» ataýy qalsa kerek.

Iaǵnı shyǵys pen batys baǵytyn, tústik pen teristik jáne tústik-shyǵys pen teristik-batys­ty, sondaı-aq teristik-shyǵys pen tústik-batysty ushtastyryp turǵan «dúnıeniń tórt buryshy, segiz qyryn» mejelegen túzýler turmystyq úı tigýde, múrde jerleý ǵurpymyzda jáne keseneler turǵyzýda keńinen qoldanylǵan. Bul ejelgi ata-babalarymyzdan muraǵa qalǵan geometrııalyq tanymnyń úzdik úlgisi ispetti.

Kıiz úıde tósek kún joly boıymen salynady. Óıtkeni tiri adam ejelgi nanymymyz boıynsha, kún jolymen jatyp-turady. Qaıtqan adam o dúnıege barady. O dúnıe teristikte dep túsingendikten, múrdeni jerlegende basyn soltústik nemese soltústik-batys baǵytyna qaratyp jerleıtin ǵuryp qalyptasqan. Bala kezimizde úlkender kún jolyna kóldeneń qaratyp tósek salǵan kelinderin baıqap qalsa, «balam, jaman yrym bastama, bulaı tósek salýǵa bolmaıdy» dep jatatyn. Sondaı-aq syrmaqtyń oń betin tómen qarata aýdaryp salatyn. Qaıtys bolǵan kisini jer qoınyna bergende, betin kún shyǵysqa qaratyp jatqyzatyny buryndary «jannyń» qaıta oralýy týraly senimniń bol­ǵanyn rastasa kerek.

Biz biletin erte ortaǵasyr sáýlet ónerine jatatyn Orhon men Enesaı eskertkishteri, ortaǵasyrlar sáýletteri sanatyna jatatyn Arystan bab, Ahmet Iassaýı, Aısha bıbi keseneleri de biz aıtyp otyrǵan geometrııalyq qurylym negizinde salynǵany baıqalady. Ásirese Arystan bab kesenesiniń salyný úlgisine kóńil aýdarýǵa bir jaǵdaı erekshe túrtki boldy. Kesenege barǵan kezimizde, sonda bolǵan adamdardan Arystan babtyń zıraty múrdesimen kese kóldeneń ornalasqan degen áńgime estidik. Soǵan qaraǵanda, Arystan bab qaıtys bolǵan kezde táńirshildik nanym-senimi boıynsha basyn soltústikke qaratyp jerlegen syńaıly da, keıin kesene ishindegi múrdeniń ústine zırat ońtústik-batys, ıaǵnı ıslam dininiń salty boıynsha qaǵba baǵytymen salynǵan kórinedi. Sol sebepten múrde men ústine salynǵan zırat bir-birimen aıqasa ornalasqan sııaqty.

Buǵan ekinshi dálelimiz – shyǵys baǵytyna qarata ornalasqan kesene ishine oń qol jaqtaǵy esikten kirip, tórge qarap namazǵa jyǵylǵanda, qaǵba baǵytyna emes, týra soltústik, ıaǵnı táńirshildiktiń ǵurpy boıynsha o dúnıege qarap quran baǵyshtalatyny. Al Ahmet Iassaýı kesenesindegi namazhana Arystan babqa qarama-qarsy, týra ońtústik baǵytqa qaratylyp ornalasqanynyń kýási boldyq. Táńirshildik tanymmen salynǵan keseneler keıin ıslam dini ústemdikke kelgen kezde, keıingi urpaq bizge osyndaı qaıshylyqtardy da muraǵa qaldyrǵanyn kórip qaıtqan edik.

Keseneler demekshi, «qan», «ken» túbiri laýazym jáne qala ataýlarymen birge eldi mekenderdi de bildiretinin jazǵan bolatynbyz: Sarqant, Jarkent, Shymkent, Tashkent, t.b. Laýazym ataýlarynda «han» maǵynasynda qosarlanyp, «han-han» tulǵalarynan «uly han» degen maǵynany bildiretin ataýdy búgingi qoldanysymyzda «qaǵan» dep jazyp júrmiz. Darqan tulǵasyndaǵy kisi aty kóktúrikter men ortaǵasyrlar tarıhı jazbalarynda laýazym ataýy bolǵanyn boljaýǵa bolady. Búgingi mońǵol tilinde «darhan» «usta» degen sózimizben máni bir. Osyndaı laýazym ataýynan bastyq degen maǵynany mońǵoldar «darga» [darǵy] deıdi. Qazaq tilinde «dárgeı» nusqasyn áli kúnge qoldanyp júrmiz. Qaıyr han Otyrar qalasynyń basshysy bolǵandyqtan, «Otyrar dárgeıi» dep, burynǵy bir maqalamyzda jaz­ǵanymyz sondyqtan. «Tar­qan» sózimiz er adamǵa qatysty aıtylady. Áıel adamǵa «terken» tulǵasynda qoldanatynymyz Qa­ıyr hannyń qamqorshysy bolǵan «terken-qatyn» tarıhı ataýynan kórinedi.

«Tarqan» ataýy qala ataýynda da kezdesedi. Orys tilindegi «Astrahan» sózin túriktendiretin bolsaq, «Astarqan» bolady. Astarqannyń Deshti Qypshaq qalasy bolǵany belgili. Qala ataýyndaǵy «as» sózi «birinshi» degen mándi bildiredi. «As» demekshi, Asan degen de kisi atymyz bar. Asannyń ózgergen tulǵasy – Qasen. Slavıan-kırıllıa jazýynyń «birinshi» árpi – «az». Qazaq handyǵynynyń negizin qalaǵan birinshi adam – Áz Jánibek. Sondyqtan da keıingi urpaǵy «Áz» dep ulyqtaǵan. Ókinishtisi, sońǵy kezderi Jánibek qazaq qaǵanynyń atynan «áz»-diń túsip qalǵany ózinen keıin 6 ǵasyr shamasynda memleket basshysy bolǵan adamǵa jaqpaıdy eken dep tarıhty burmalaı bersek, arty nege aparyp soǵaryn bir qudaıdyń ózi bilsin. Osyndaıda jerdi satyp bolǵannan keıin, qazaq qaıda baryp turaryn (?!) osy kúnnen bastap oılanǵany jón shyǵar degen eriksiz oı kókeıge oralady.

Mıfologııada «qamshy» ataýy sııaqty «arqan», «ala jip» pen «jelbaý» da erekshe nanymdyq qasıetke ıe ekenin birimiz bilsek, birimiz bile bermeımiz. Balalyq shaǵymyzda bizdiń úı jaılaýǵa shyqqanda, kıiz úıde turatyn edik. Sonda oıyn balasy biz túndik baýynyń ushyn esikten úıge kirgizip qoıǵan kezderimizde úlkender ashý shaqyryp, ursatyn edi. Sóıtsek, burynǵy zamanda áıelder arqanǵa qoltyqtyń astynan asylyp, júreleı otyryp bosanatynyn keıin ereseıgen kezimizde baryp bilgen edik: «Baqan men túndik baýyn esikten úıge kirgizý salty áıelderdiń aýyr bosanatyn jaǵdaılarynda ǵana júzege asyrylatyn», – dep, 1892 jyly dúnıege kelip, 1980 jyly bu dúnıeden qaıtqan jaryqtyq óz apam (bizdiń jaqta uly shesheni osylaı ataıdy) Muqanbaıqyzy Jamby aıtyp bergen edi stýdenttik zertteýler jasap júrgen kezimde.

Osy maqalada aıtylǵan «arqan», «ala jip», «jelbaý» sııaqty kıiz úı buıymdary da qamshymen qatar mıfologııada «ilki ana – jylanǵa» balanatyn sııaqty. Gazetimizdiń ótken sanynda «sýjylan» mánindegi «sýmaqaıdyń» qorǵaýshy qasıeti týraly jazyl­ǵan. Bala týatyn kezde úıge «túndik baýyn» kirgizý  «ilki ana – jylannyń» járdemine degen zárýlikten týyndasa kerek. Bunda «jylan» jarylqaýshy qasıettiń ıesi beınesinde kórinedi. Jelbaý beınesinde úıdi ýyq pen týyrlyq arasymen jaıyla orap, kesapattan, qasiret-qaıǵydan qorǵaýshy mindetin atqarady dep qarasaq, tym qatelese qoımaspyz. Baýdyń «ashyq» jáne «baran» tústiligi «aq jylan» (aq qan/qaı>Aqan, Aqaı) men «qara jylannyń» (qaraqan, qaraqaı) qorǵaýshy kıelik qasıeti juptyq (tandem) jaǵdaıda ǵana júzege asatyn bolýy múmkin. Baýdy eki tústi júnnen esetini «aq qaı» men «qara qaı»-dyń juptasýyn meńzeıtin bolsa kerek. Bul, árıne, kásibı mıfologtardyń áli de bolsa tereńirek zertteýin kútip turǵan másele dep bilemiz. Óz kezegimizde aıtar bolsaq, qazaq tanymynda «bireýdiń ala jibin attamaý» týraly tyıymǵa qatysty túsinik bar. Bul sóz tirkesi bundaı qorǵaýshy kıe (úreı) ár pendeniń óz boıynda bolatynyn bildirse kerek. Óıtkeni gazetimizdiń ótkendegi sanynda jazǵanymyzdaı, «ur/ úr» ataýy jylan maǵynasyn bildiredi. «Úr» túbirinen «úreı» uǵymy týyndaıdy. Qoryqqan adamdy «úreıi ushty» dep aıtatynymyz taǵy bar. «Adamnyń eki ıyǵynda jaqsylyq pen jamandyqqa bastaıtyn eki perishte otyrady» degen nanym-senim de osy aıtylǵandarǵa jetkilikti dálel bolsa kerek.

Bizdiń halyq ánderimizde ánniń qa­ıyrmalary «ágýgáı-áı», «gáı-gáı-gáı» nemese «aı-haı-haı-o-o-oı» dep sozylyp aıaqtalatyny ilki ana «jylan» «qaıdyń» atyn atap shaqyratyn eń alǵashqy uranymyz boldy ma eken dep eriksiz oıda qalasyz. Al qııal-ǵajaıyp «Altyn júzik» ertegimizde «aq jylan» men «qara jylan» shaıqasatyn kóriniske qyzyqtap qarap turǵan bas keıipker «aq tús tazalyqtyń belgisi ǵoı» degen oımen aq jylanǵa bolysyp, qara jylandy jyǵyp beredi. Sonda jaýyn jeńgen aq jylan bir silkinip, sulý jigitke aınalady da, óziniń aq jylandar patshasy ekenin aıtyp, ǵajaıyp altyn júzigin beredi. Ol júzikti taqqan adam qalaýynsha baı da, patsha da bola alady delinedi. Budan ertegidegi aq jylan baılyq pen bıliktiń jarylqaýshysy ekenin aıqyn kóremiz.

Qaraqas rýy ataýynyń tórkini týraly jaz­ǵanymyzda, sóz sońyndaǵy «s~ı» daýyssyzdarynyń almasýynan rý ataýy «qaraqaı» tulǵasyna ózgerip, «qara jylan» uǵymyndaǵy rý ataýy bolatynyn boljaǵan edik. Endi bul eki daýyssyzdyń aýysýy ásirese adam attarynda jıi ushyrasatynyn qosymsha derektermen tolyqtyryp ótpekshimiz: Aqas – Aqaı, Aqtas – Aqtaı, Bektas – Bektaı, Oqas – Oqaı. Bunymen qoımaı, bul zańdylyq shyǵys halyqtarynyń emshilik ónerinde jıi qoldanylatyn «jaı tasynyń» (nefrıt) sınonım sózi sanalatyn «qas» nusqasy «qaı»-ǵa ózgerip, «jylan» ataýynan týyndaǵan sóz ekenin kórgende, eriksiz tańǵalady ekensiz.

Sondaı-aq, «Alaqaı-aý, alaqaı, Kel, oınaıyq, balaqaı» degen taqpaq ta úlkenderdiń «urany» ispetti. Bul uran balalardy oıynǵa shaqyryp turǵany nanym-senimder men emshilik salt-dástúrimizde ǵana emes, kórkem sóz ónerimizde «jylan» beınesine asa baı ekenimizdi bildirip, bunyń bári este joq eski zamandardan beri jalǵasyp kele jatqan ulaǵatty mádenıetimizdiń ónbese, esh óshpeıtin baı murasy ekenin aıt­qymyz kelgen edi.


Marat ÝATQAN,

tarıh zertteýshisi


 1.Mýhamedjan Tynyshpaev. Velıkıe bedstvııa ı velıkıe pobedy kazakov (Aktaban-shýbyryndy). Alma-Ata, Jalyn, 1992.

2.Qońdybaı S. «Mıfologııa predkazahov» (Knıga tretıa). Almaty, Izdatelstvo «Saga», 2008.

 

 

Pikirler