تاريحتىڭ سارىن جولى ەكىگە بولىنەدى: ءبىر بولەك تاريحتىڭ پايدالانعانى سوعىس ىستەرى… تاريحتىڭ ەكىنشى ءتۇرلىسىنىڭ (مۇنى ورىس تىلىندە يستوريا كۋلتۋرى دەيدى) پايدالانعانى — جۇرتتىڭ بولمىس-سالتى، رۋحاني مادەنيەتىنىڭ دارەجەسى. بۇلاردىڭ ءبارى سول جۇرتتىڭ سول زامانداعى تىككەن ۇيىنەن، كيگەن كيىمىنەن، ۇستاعان اسپاپتارىنان، سوزدەرىنەن بىلىنەدى. انىق تاريح — وسى ەكىنشىسى.
ءا. بوكەيحانوۆ.
ماقالاعا كوز جۇگىرتكەن وقىرماننىڭ تاراپىنان ۇلت ەتنونيمىنە اينالعان «قازاق» ءسوزىنىڭ سالتقا قانداي بايلانىسى بار دەگەن ساۋال تۋىنداۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىزدىڭ جۇرتىمىزدىڭ «قازاق» اتانۋى قازاقىلىق سالتقا بايلانىستى ورنىققان. بۇل تۇجىرىمىمىز ءسوز بارىسىندا ايقىندالاتىنىن ەسكەرە وتىرىپ، «سونارداعى ءىز كەسۋدى» (بۇل جەردە سونار دەپ سالت ماسەلەسىن قاراستىرۋدى اتاپ وتىرمىز) قازاق اتاۋ ءسوزىنىڭ تۇبىرلىك ماعىناسىن قازاق ەتنوگرافياسى مەن فولكلورىنىڭ ماتەريالدارى ارقىلى اشۋعا ۇمتىلماقپىز. مۇنىمىز وقىرماننىڭ وي دۇنيەسىنە وزگەشە جول اشپاق بولعان تالپىنىسىمىزدان تۋىنداپ وتىرعان ارەكەت ەكەنىن دە جاسىرمايمىز.
القيسسا، «قازاق» ەتنونيمىنىڭ ەتيمولوگياسى تۋرالى عىلىمدا ءاربىر كەزەڭدە، ءاربىر عاسىرلاردا ايتىلعان، كوزى قاراقتى وقىرمان قاۋىمنىڭ كوپشىلىگىنە تانىس سان-الۋان پىكىرلەر بار. سولاردىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى تۇتىنعان تۇرمىس سالتىنىڭ كورىنىسىن، ءومىر ءسۇرۋ مەنتاليتەتىنىڭ نوبايىن بەينەلەي الاتىن پىكىر — ەۋرازيانىڭ كەڭ دالاسىندا نەگىزىنەن كوشپەلى تىرشىلىك قۇرعان ءبىزدىڭ جۇرتقا «قازاق» اتاۋىنىڭ ورنىعۋى «بەلگىلى ءبىر كىسىنىڭ نەمەسە توپتىڭ ەلدەن بولەك كەتىپ، ەركىن، ازات ءومىر ءسۇرۋى» دەگەن ماعىناعا بايلانىستى ەكەنىن تىلگە تيەك ەتەتىن تانىم. وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا قازاقتىڭ تالانتتى فيلولوگ عالىمى ق. ومىراليەۆ «قازاق» اتاۋىن كونە تۇركىلىك «قاز» ەتىستىگىنەن شىعارىپ، ونىڭ ماعىناسىن «ءوز بەتىنشە كۇن كورۋ» دەگەن ۇعىمعا ساي كەلەتىنىن جازعان بولاتىن. عالىمنىڭ پىكىرى وتە ورىندى ايتىلعان ەدى. وكىنىشكە قاراي، قايسىبىر «قيالشىل» زەرتتەۋشىلەردىڭ قازاق ەتنونيمىن ساق داۋىرىنە اپارىپ، «ناعىز ساق» دەگەن ماعىنا بەرەتىن «قايساق» («قاي» سۇراۋ ەسىمدىگىنەن «ناعىز» دەگەن ماعىنانىڭ قالاي قيىساتىنىن ءتۇسىنۋ وتە قيىن!) اتاۋىنان تۋعان دەگەن سياقتى «اسىرەشىلدىكتەرىنەن» ول پىكىر ءارى قاراي ءوز ءورىسىن كەڭەيتە المادى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، «قايساق» — قازاق اتاۋىنىڭ قالماق-ويرات تىلدەرىندەگى دىبىستالۋى. بۇل اتاۋ قالماق-ويرات ينفورماتورلارىنان ورىس، قىتاي دەرەكتەرىنە تۇسكەن.
جوعارىدا اتالعان «قاز» ەتەستىگىنە قاتىستى ق. ومىراليەۆتىڭ دايەگى كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرى مەن تۇركىلەرگە قاتىستى اراب-پارسى جازبا دەرەكتەرىنەن قۋات العان ەدى. عالىم كونە تۇركى جازبالارىندا كەزدەسەتىن «قاداق بۋدۋن» تىركەسىندەگى «قاداقتى» بۇگىنگى «قازاق» ءسوزىنىڭ كونە ءتۇبىرى دەپ سانايدى. وندا «د» دىبىسى «ز»-نىڭ بالاماسى. قازاق تىلىندە «د، ز» دىبىستارىنىڭ ءوزارا اۋىسۋى ءتۇبىر سوزدەردە جەكە دارا ساقتالعان. مىسالى، «قادا قاعۋ» مەن «قازىق قاعۋ» نەمەسە «قادالىپ سۇراۋ مەن قازبالاپ سۇراۋ» دەگەن تىركەستەردىڭ ماعىنالارى قازاق ءۇشىن ءبىر-بىرىنەن الىس ەمەس. كونە ءتۇبىر سوزدەگى «د» دىبىسىنىڭ «ز» سىڭارىنداعى جاڭا بالاماسى ءحىىى عاسىردان باستاپ تۇركى تىلىنە ابدەن ورنىعادى. سەبەبى ءحىىى عاسىردا جازىلعان اراب-قىپشاق سوزدىگىندە «قازاق» اتاۋى «ەل-جۇرتىنان ايىرىلعان، جالعىز قالعان كىسى» دەگەن ماعىنادا تىركەلگەن. ولاي بولسا، كونە تۇركىلەردەگى «قاداق» پەن ورتا عاسىرلارداعى قىپشاق تۇرىكتەرىندەگى «قازاق» اتاۋىنىڭ العاشقى ماعىنالارى «ەركىن، ءوز بەتىنشە كۇن كورۋ» دەگەن ۇعىمدا ساقتالعان. ال قازاق (قازاقىلىق) «قاز» ەتىستىكتى تۇبىردەن ءوربيدى. بۇل ەتىستىكتى ءتۇبىردىڭ كونە باستاۋىنداعى «بولەك كەتۋ، بولەك شىعۋ» دەگەن ۇعىمدارىنىڭ قازاق اراسىندا ساقتالعان جەكەلەگەن سوزدەردە ساقتالعانىن بايقاۋعا بولادى. جالپى، ءسوز ەتيمولوگياسىن كەشەندى (كومپلەكستى) تۇردە زەرتتەۋگە كۇش سالۋ — بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە قول جەتكىزۋدىڭ وڭتايلى ادىستەرىنىڭ ءبىرى. وسى ورايدا ءبىز «قاز» ءتۇبىرىنىڭ تۇپكى ماعىناسىن حالقىمىزدىڭ وتباسىلىق عۇرىپتارىنىڭ كورىنىستەرى مەن تۇسىنىكتەرى نەگىزىندە اشۋعا ۇمتىلامىز.
«قاز» تۇبىرىنەن تۋىندايتىن جەكەلەگەن سوزدەر حالىقتىڭ كونە دۇنيەتانىمىنىڭ ىزدەرى ساقتالعان وتباسىلىق عۇرىپتاردا ساقتالعان. وتباسىلىق عۇرىپ — حالىقتىڭ كونە نانىم-سەنىمدەرى، دۇنيەتانىمى، تۇسىنىكتەرى ساقتالعان رۋحاني قازىنا. كەڭ ماعىنادا بەلگىلى ءبىر عۇرىپتى بىرنەشە ءراسىمنىڭ باسى بىرىككەن، بىرىڭعايلانعان جيىنتىق دەپ ساناۋعا بولادى. ول ءومىر تالابىنىڭ وزگەرىسىنە وتە باياۋ بوي بەرەدى. بۇل ورايدا، ءا.بوكەيحاننىڭ «قۇدايدان كەيىنگى وزگەرمەيتىن نارسە — ءراسىم» دەگەن ءسوزىن قاپەردە ۇستاعان ءلازىم.
سونىمەن قاز ءتۇبىرى وتباسىلىق عۇرىپتاردىڭ شەڭبەرىندە ەكى سوزدە كەزدەسەدى.ء بىرى — «قازا بولۋ»، ەكىنشىسى - «قاز، قاز باسۋ».
حالقىمىز دۇنيەدەن وزعان كىسىنى «قاز+ا بولدى» دەپ اتايدى. مۇندا «قازا» ەتىستىگى مارقۇمنىڭ بۇل دۇنيەدەن و دۇنيەگە (باسقا، بولەك دۇنيەگە) كەتىپ، جۇرتتان بولىنگەنىن ءبىلدىرىپ تۇر. مۇلدەم جوق بولىپ كەتۋ ەمەس، ءبىرتۇتاس كەڭىستىكتىڭ ءبىر بولىگىنە ءبولىنىپ كەتۋ. جەر ءجۇزىنىڭ ءار تاراپىنداعى حالىقتاردىڭ كونە ميفولوگيالىق دۇنيەتانىمى ەرتەدەگى ادامداردىڭ دۇنيەنى تۇتاس، بولىنبەس كوسموس دەپ قابىلداپ، ونى جوعارى، ورتا، تومەنگى دۇنيە دەپ ۇشكە بولگەندىگىن بايقاتادى. مۇنداي ميفولوگيالىق تۇسىنىك قازاق اراسىندا دا بولعان. ماسەلەن، ش.ءۋاليحانوۆ جازىپ العان «ءولى مەن ءتىرىنىڭ دوستىعى» اتتى قازاق ەرتەگىسى:«اسپاندا دا ادامدار ءومىر سۇرەدى. ولار بەلدىكتى تاماعىنا تاعىنادى، جەردە، ورتادا ءومىر سۇرەتىندەر بىزدەر بەلىمىزدى بۋىنامىز، وزدەرىنىڭ بىزدەگىدەي كۇن مەن ايى، جۇلدىزى بار جەر استىنداعىلار بەلدىكتى اياقتارىنا بايلايدى»، — دەيدى.
ەجەلگى ادامدار بارلىق جان يەلەرى (ادام، ماقۇلىق) اتالمىش ۇشتىك كوسموستا ءبىر دۇنيەدەن ەكىنشى ءبىر دۇنيەگە باسقا فورمالامەن اۋىسىپ جۇرە بەرەدى دەپ تۇسىنگەن. سوندىقتان ءولىم — ءبىر تۇردەن ەكىنشى تۇرگە اۋىسۋدىڭ بەلگىسى نەمەسە ءبىر دۇنيەدەن ەكىنشى ءبىر بولەك دۇنيەگە كوشكەن كەرۋەن. قازاقتىڭ ميفولوگيالىق تۇسىنىگى بەينەلەنگەن سوزبەن ايتساق، ءولىم دەگەنىمىز «قايتىس بولۋ»، ياعني قانداي ءبىر بولماسىن كىسىنىڭ كەلگەن جاعىنا قايتا كەتۋى.
قايتقان كىسىنىڭ قايتا ورالۋى — دۇنيەگە كەلگەن نارەستە. ناقتىلاپ ايتساق، جاڭا تۋعان بالا -وتكەن (قايتقان) كىسىنىڭ جالعاسى. قايتۋ مەن كەلۋ تۇتاس كوسموس الەمىندە اينالمالى، ياعني ۇزدىكسىز قۇبىلىستى تۇزەيدى. سوندىقتان جاڭا تۋعان بالاعا ەسىم بەرگەندە قايتقان كىسى بۇرىنعى دۇنيەدەن كىسىنىڭ جاڭا جالعاسى دەگەن سىندى تۇسىنىكتى ىرىمداپ (جاڭاباي (بەك), جالعاس(باي، بەك) نەمەسە ول بالا دۇنيەدەن كەتكەن كىسىنىڭ ورنىنا كەلىپ تۇرعان تولەۋى مەن وتەمى [وتەگەن (وتەباي، وتەۋلى), تولەۋ (حان، جان، بەك، باي), تولەگەن (تولە، تولەنگەن), ومىربەك (باي، حان), قالقامان (قالقا+مان)]دەگەن سىندى ەسىمدەردى قويادى. بۇل ەسىمدەر ءبىر جاعىنان قايتقان كىسىنىڭ سوڭىندا وتۋگە ءتيىس قازانامالىق عۇرىپتاردىڭ اتقارىلعانىن، وتەلگەنىن دە ايشىقتايدى.
جاڭا تۋعان ءسابيدىڭ ءبىر جاسقا تولعانعا دەيىنگى كەزەڭدەردە ونىڭ تىلەۋىن تىلەيتىن راسىمدەر جيىنتىعى (عۇرىپتار) قايتقان كىسىنىڭ ارتىنان ورىندالاتىن ازالاۋ (قازالاۋ) راسىمدەرىنىڭ كەرى ورىنداۋ بەلگىلەرىن ساقتاعان [سالىستىرىڭىز: بەسىككە (اعاشقا) سالۋ (تابىتتى ەسكە تۇسىرەدى), قىرقىنان شىعارۋ (قىرقىن بەرۋ), تۇساۋكەسەر (جىلى، ياعني قايتقان كىسىنىڭ ەركىن رۋحقا اينالۋى (ش.ءۋاليحانوۆتىڭ جازبالارىنا قازاق اراسىندا قايتقان كىسى ءبىر جىلدان كەيىن تەك ءوز وتباسىنىڭ ماڭايىندا جۇرمەي، كەڭىستىكتى ەمىن-ەركىن شارلايتىن رۋحقا اينالادى دەگەن تۇسىنىك تىركەلگەن)].
ال سول جاس نارەستەنىڭ اياعىن اپىل-تاپىل باسىپ (ادەتتە بۇل ءسابيدىڭ 1 جاسقا جاقىنداعانىندا ورىن الاتىن فيزيولوگيالىق قۇبىلىس), ءوز ەركىنشە تۇرىپ-جۇرۋگە ۇمتىلعانىن ىرىمدايتىن وتباسىلىق راسىمدەر جيىنتىعى — تۇساۋكەسەر عۇرپى. مۇنى قايتقان كىسىنىڭ و دۇنيەگە كەتكەندە اياعىنا بايلانعان باۋدى نەمەسە قايتقان كىسىنى ۇيدەن شىعاراردا كەرىلگەن ارقاندى ء(جىپتى) قايتا كەسۋ دەپ تە اتاۋعا بولادى. سول عۇرىپ ۇستىندە ورىندالاتىن جىردا تۇراقتى قايتالاناتىن «قاز، قاز، قاز بالام// قادامىڭا ءماز بولام» دەگەن جولدارداعى اق تىلەكتە ءوز بەتىمەن جۇرۋگە تالپىنعان ءسابيدىڭ تالابىنا قۋانۋ سەزىمى «قاز» ەتىستىگىمەن بەرىلگەن (بىزدە تۇساۋكەسەردەگى «قاز» ەتىستىگىن قازاق اراسىنا كەيىن اۋىسقان اسىراندى قۇستىڭ ءبىر ءتۇرى قازدىڭ جۇرىسىنە بالاۋ ورىن العان. قازاقتار قازدى اسىراندى قۇس ەتىپ باقپاعان. ءبىز ءۇشىن قاز «اسپاندا اۋەلەپ ۇشقان» جىل قۇسى).
ءسابيدىڭ العاشقى ۇمتىلىسىنا ريزا بولعان بۇل قۋانىش سەزىمىندە «قاز» ەتىستىگىنىڭ ورىن الۋى تەگىنەن-تەگىن ەمەس، ويتكەنى بۇل دۇنيەگە تىلسىم كۇشتەردىڭ ء(تاڭىرى، ارۋاق، اۋليە) قولداۋىمەن كەلىپ، قاز تۇرىپ، العاشقى قادامىن ءتاي-ءتاي باسقان بالا حالىق تانىمىندا بوتەن دۇنيەدەن بەرگى دۇنيەگە (بۇل دۇنيەگە) ءوتتى دەگەن قۋانىشتى بىلدىرەدى. تۇساۋكەسەر راسىمىنەن كەيىن ول — وزگە دۇنيە بايلاۋىنان بوساعان، تاۋەلسىز، ءوز ەركىمەن جۇرەتىن جان يەسى. بۇل تۇسىنىك قايتقان كىسىنىڭ 1 جىلدان سوڭ ەركىن رۋحقا اينالادى دەگەن ۇعىممەن پارالەلل.
حالىقتىڭ «قاز تۇرعان» جاس بالانى بۇل دۇنيەگە ءوتتى دەپ باعالاۋ قازاقتىڭ مۇشەل قايىرۋ ساناعىنا دا ەنگەن. ون ەكى جىلدىق مۇشەلدىڭ العاشقى كەزەڭى قازاقتا 13 جىل دەپ ەسەپتەلەدى. سەبەبى ءبىر جاسقا دەيىن، ياعني تۇساۋى كەسەلگەنگە دەيىنگى جاس ءسابيدىڭ ءومىرى بۇل دۇنيەنىڭ ەسەبىنە كىرمەيدى. ونىڭ بۇل دۇنيەدەگى ءومىرىنىڭ جاڭا ەسەبى ءوز اياعىنان تۇرىپ، «قاز باسقاننان»، ياعني ەركىن، ءوز بەتىنشە ءجۇرىپ-تۇرعاننان كەيىن باستالادى.
ال سول بالا ەرجەتىپ، باليعاتقا تولعان ۋاقىتتا (ون ۇشتەن اسقان سوڭ) «ازامات» بولدى دەپ، ۇيلەندىرىپ، بولەك شىعارادى. بىزدىڭشە، بۇل ءسوزدىڭ دە العاشقى دىبىستالۋ ۇلگىسى دە «قاز» ەتىستىگىنەن(«قازامات») تاراسا كەرەك. جۋان داۋىستى «ا» دىبىسىنىڭ كەرى ىقپالىنان داۋىسسىز «ق» السىرەپ، ءتۇسىپ قالعانداي كورىنەدى. ويتكەنى مۇنداي تىلدىك قۇبىلىس تىلىمىزدە ءجيى كەزدەسەدى. مىسالى، حاسان-اسان، حاكىم-اكىم، حايشا-ايشا، حايۋان-ايۋان، حاقى-اقى، حال-ءال ت.ب. («ح» دىبىستالۋ جاعىنان «ق»-عا جاقىن دىبىس).
بولەكتىك ماعىنا بەرەتىن «قاز» ەتىستىگى قازاقباي، قازىبەك، قازىباي، قازىمبەك، قاز+تۋعان دەپ كەلەتىن كىسى ەسىمدەرىندە ورىن الىپ وتىرادى. بۇل ەسىمدەردى اتا-انا بالاسىنا «ەركىن، ازات بولىپ ءوسسىن» دەگەن نيەتپەن قويعان. «قازاقباي، قازىبەك، قازتۋعانداردىڭ» قازىرگى كۇندەگى بالاماسى — «ەركىن، ەرىك، ازات» دەپ كەلەتىن ەسىمدەر.
وتكەن تاريحتا ءوز ەسىمىمەن ەركىندىك سيمۆولىنداي بولعان تۇلعا — نوعايلى-قازاق جىراۋى قازتۋعان. ءحۇى عاسىردان باستاپ وتىرىقشى رەسەي پاتشالىعى باسىپ الىپ، جاپپاي قالا، بەكىنىس سالىپ ورنالاسا باستاعان ەدىل بويىنداعى قونىستاردان:
مەن سالمادىم، سەن سالدىڭ،
قايىرلى بولسىن سىزدەرگە
مەنەن قالعان مىناۋ ەدىل جۇرت، — دەپ، وزگە ولكەگە قونىس اۋدارىپ، ەركىن، ازات ءومىر ءسۇرۋدى قالاعان اتاقتى جىراۋ قارعالىبويلىق («قارعالى» -اقتوبە ولكەسىندەگى وزەن اتاۋى. قارعالى+بويلىق ءسوزى بىرىككەندە «لى» قوسىمشاسى ءتۇسىپ قالىپ، جىراۋ «قارعابويلىق» دەپ اتانىپ كەتكەن. سالىستىرىڭىز: سىربويلىق، جەمبويلىلىق ت.ب.) قازتۋعاننىڭ ەسىمى دە ونىڭ قونىستان، جۇرتتان بولەك كەتۋى ءىس-ارەكەتىنە بايلانىستى قويىلعان لاقاپ ەسىم بولۋى دا عاجاپ ەمەس. قارعابويلىلىق قازتۋعان تۋرالى باتىرلىق جىر دا، جىراۋ ايتتى دەگەن تولعاۋ دا ونىڭ وسى ارەكەتىن دارىپتەيدى. نوعايلى زەرتتەۋشىسى ا. سيكاليەۆتىڭ كورسەتۋىنشە، قازتۋعان — ەدىلدىڭ سول جاق بەتىندەگى ۇلكەن نوعاي ورداسىنان (قازىرگى قازاقستاننىڭ باتىس ولكەسىنەن) ەدىلدىڭ وڭ جاعىنداعى كىشى نوعاي ورداسىنا كوشىپ، كاۆكاز ەتەگىنە قونىستانعان جۇرتتى بيلەگەن كىسى.
«قاز» ءتۇبىرى توپونيميكالىق اتاۋلاردا دا بار. ايتالىق، كاۆكازداعى تاۋلاردىڭ ءبىر بولىگىن «قازبەك» دەپ اتايدى. بۇل اتاۋ تاۋدىڭ ورنالاسۋ سيپاتىنا بايلانىستى قويىلۋى ابدەن مۇمكىن. جىلقى مالىنىڭ ەتىنىڭ سىرتىنا بولەك بىتەتىن مايدى قازاقتار «قازى» دەپ بەلگىلەيدى. بۇل دا كەزدەيسوق بولماسا كەرەك. سونداي-اق قازاقتار داۋلاسۋشى كىسىلەر كەلىپ جۇگىنەتىن، داۋعا قاتىسى جوق بولەك كىسىنى، ياعني تورەشىنى دە «قازى» دەپ اتايدى.
ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا جازباعا تۇسكەن قازاق اڭىزدارىنىڭ بىرىندە نوعاي-قازاققا ورىس ايەلدەرىن قوسىپ جاڭادان جاسالعان تايپانىڭ ىشىندە بيلىگىنە اق، ءادىل قازىلىق ەتىپ كوزگە تۇسكەن كىسىگە «قازى+اق» دەپ ات قويىپ، سودان جۇرت «قازاق» اتالىپ كەتەدى. سونداي-اق قالماق قولىنا تۇتقىنعا تۇسكەن قازاق تۇتقىندارىن جاۋ بيلەۋشىسىنىڭ الدىندا شەشەندىك تاپقىر ءسوز ارقىلى بوساتىپ العان، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىن» قابىلداۋعا قاتىسقان ءۇش ءجۇزدىڭ اتاقتى ءبيىنىڭ ءبىرى قاراكەسەك قازىبەككە «قاز داۋىستى» دەگەن لاقاپ ەسىم بەرىلگەن. بىزدىڭشە، بۇل لاقاپ «قاز» تۇبىرىنەن تۋىندايتىن ادىلدىك، ەركىندىك، ازات دەگەن ۇعىمداردى «ۇنمەن، سوزبەن جاقتاۋشى كىسى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن سىندى. بۇلاي دەپ جورامالدايتىن سەبەبىمىز:بىرىنشىدەن، «داۋىس» ەرتەدە «ءسوز» دەگەن ماعىنادا قولدانىلعان. ەكىنشىدەن،قازىبەك بي جوڭعار قوڭتايشىسىنىڭ الدىندا قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن ازاتتىقتى، ەركىندىكتى سۇيگەن ەل ەكەنىن ايتىپ، سەس كورسەتەدى. قازاق وكىلىنىڭ قوڭتايشىعا ايتقان سوزىنە ءىڭ اۋدارايىق:
«قازاق دەگەن مال باققان، سارىارقادا قازداي قالقىپ، ۇيرەكتەي ءجۇزىپ، تەڭىزدەي كولدەردى، ۇزىن، ۇزاق وزەندى، كوك مايسا كوكوراي شالعىندا، ساحارا سالقىندا ەل جايلاپ شالقىپ جاتقان ەلىمىز. «ەلىمىزدەن قاشپاسىن!»- دەپ، «جەرىمىزدى جاۋ شاپپاسىن!»- دەپ، نايزامىزعا ۇكى تاققان ەلمىز. جاۋ اياعىنا باسىلماعان ەل بولامىز. دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن، ءدام-تۇزىن اقتاي بىلگەن ەل بولامىز. ۇل تۋسا، اتادان: «قۇل بولام!»-دەپ تۋمايدى. انادان قىز تۋسا: «كۇڭ بولام!»-دەپ تۋمايدى. ۇل مەنەن قىز سەنىڭ تۇتقىنىڭدا وتىرسا، ولاردى ازات ەتپەي تىنبايدى»، دەي كەلە:
سەن تەمىر بولساڭ، مەن — كومىر،
ەرىتكەلى كەلگەنمىن.
ەكى ەلدىڭ اراسىن
تەلىتكەلى كەلگەنمىن!
سەن كوكتەگى قۇس بولساڭ،
مەن ءىلىپ تاستار سۇڭقارمىن.
سەن جەردەگى اڭنىڭ جۇيرىگى قۇلان بولساڭ،
مەن قۋىپ جەتىپ سوعار تۇلپارمىن!
سەن قابىلان بولساڭ، مەن-جولبارىس،
الىسقالى كەلگەنمىن!
جاۋ تىلەگەنگە
جاسىل تۋسا ەدى، — دەگەن،
ەل بولىپ، شابىسقالى كەلگەنمىن!
ەلىمنىڭ شەتىنە ويران سالعان ءوزىڭ:
ءبىتىم بەرەتىن بولساڭ،
ايىبىڭدى مويىنداپ، ءبىتىم بەر!
بولماسا، تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت،
شابىسقالى كەلگەنمىن! -دەيدى.
قازىبەك ءبيدىڭ بۇل سوزدەرىندە قازاقتاردىڭ ەركىندىك پەن تاۋەلسىزدىكتى ارداقتاعان ازات ءارى جاۋىنگەر حالىق ەكەنى «سامالداي» ەسىپ تۇر. ايتپاقشى، اتاقتى بيگە «قاز داۋىستى» دەگەن لاقاپ ەسىمدى جوڭعار قونتايشىسى بەرەدى. ول قازىبەك ايتقان سوزدەردىڭ ماعىناسىنا (بىتىمگەرشىلىكتە داۋىستىڭ سيپاتىنا ەمەس، ءسوزدىڭ ماعىناسىنا ءمان بەرىلەتىنى ءسوزسىز) ءتانتى بولعانى انىق.
ەركىندىك، ازاتتىلىق، تاۋىلسىزدىك ۇعىمى بار «قاز» ەتىستىگىنەن «قازاق»، «قازاقىلىق» سىندى ءاۋ باستا جاۋىنگەرشىلىك ماعىنا بەرگەن اتاۋ ەسىمدەرى تۋىنداعان. قازاقىلىقتىڭ ءتۇپ باستاۋى كونە رۋ-تايپالىق قوعامداعى ەر كىسىلەردىڭ العاشقى قوسىندار قۇرىپ، اسكەري دەموكراتيا قۇندىلىعىن قالىپتاستىرعان كەزەڭگە بويلايتىنى ءسوزسىز. تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىندا جاۋىنگەرلىك قوسىنداردىڭ جينالۋىنان جاڭا ەل پايدا بولعان كورىنىستەرى بار. مىسالى، كونە تۇركى قاعاناتىنىڭ جازبا ەسكەرتكىشى-ورحون-ەنيسەي جازبالارىنداعى جىر جولدارىندا بىلگە قاعان مەن كۇلتەگىننىڭ ارعى اتالارى ەلدەن بولىنگەن ەرلەردىڭ باسىن قوسىپ، ۇلكەن اسكەري قوسىن جاساقتاپ، تۇركى حالىقتارىن قايتا ەل قىلعانى باياندالادى.
ال سول اسكەري قوسىنداردىڭ تىرلىگىنەن ءومىر ءسۇرۋ سالتى بولىپ قالىپتاسقان قازاقىلىق ءحىۇ-ءحۇى عاسىرلاردا تۇركىلىك كەڭەستىككە الەۋمەتتىك ينستيتۋت بولىپ ورنىعا باستايدى. بۇل الەۋمەتتىك ينستيتۋت اسكەري قىزمەتتىڭ دامۋىنان تۋىنداعان قۇبىلىس بولاتىن. اتالمىش عاسىرلاردا جازىلعان تاريحي جازبا ەڭبەكتەردە «قازاق» اتانۋ نەمەسە «قازاقىلىق قۇرۋ» ەلدەن ءبولىنىپ كەتىپ، اسكەري قوسىن قۇرىپ ەشكىمگە باعىنباي جەكە تىرشىلىك كەشۋ سالتىن بىلدىرەتىن ماعىناعا يە بولا باستاعانى ايقىن كورىنەدى. مىسالى، تولىق كۇيرەۋگە بەت الىپ، بىرنەشە ۇلىسقا بولىنە باستاعان التىن وردانىڭ ءبىر پۇشپاعى كوشپەلى وزبەك ۇلىسىنان «قازاق شىعىپ»، كورشىلەس شاعاتاي ۇلىسىنىڭ شەكاراسىنا شابۋىل، جورىقتار جاساعان اسكەري قوسىندار تۋرالى دەرەكتەر ءحۇ عاسىردىڭ ورتا شەنىنەندە تيمۋريدتەر تاريحشىلارىنىڭ جازبالارىنا تىركەلگەن. ايتالىق، ءامىر تەمىردىڭ بالاسى شاحرۋحتىڭ قىزمەتىندە بولعان ابد ار-راززاك يبن يسحاك سامارقانيدىڭ بايانىندا 1440-1441 جىلدارى وزبەك اسكەرىنەن «قازاق شىعىپ» كەتكەن توپ تەمىر يەلىگىنىڭ شەتكەرى ايماعى مازاندارانعا شابۋىل جاساعاندىعى تۋرالى وقيعا تىركەلگەن. شاحرۋح بۇل ولكەنى قورعاۋ ءۇشىن جىل سايىن تۇمەن (ون مىڭ) باسقارعان امىرلەردى ۇستاپ، سول جاقتا قىستاپ شىعىپ وتىرۋعا ءماجبۇر بولادى.
سونىمەن بىرگە، ورتا عاسىرلاردا «قازاق» اتاۋى نەمەس «قازاقىلىق ەتۋ» جەكەلەگەن كىسىلەردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە دە قولدانىلاتىن بولعان. ايتالىق، كوشپەلى وزبەك ۇلىسىنىڭ نەگىزىن قالاعان شايبان ابىلقايىر حان تاعىنا كوتەرىلگەنگە دەيىن ءوزىن قولداعان ءبىر توپ ءامىر-بيلەرمەن قازاقىلىق ءومىر كەشەدى. موعولستان حاندارىنىڭ ىشىندە «شىن پەيىلدى مۇسىلمان، وتانشىل، ىسكەر جانە ەرجۇرەك» قاسيەتىمەن ەرەكشەلەنگەن ءۋايىس حان اكەنىڭ تاعىنا وتىرعان نەمەرە اعاسى شير مۇحاممەدپەن باقتالاس بولىپ، اقىرىندا اعاسىنىڭ جانىنان كەتىپ قازاقىلىقتى سەرىك قىلادى. ونىڭ جانىنا وزدەرىن باتىر ء(باھادۇر) ساناعان موعول ۇلىسىنىڭ جاستارى قوسىلادى. قوسىنى كوبەيگەن ءۋايىس حان وزىنە تيەسىلى مۇراگەرلىك حان تاعىن وزىنە قايتارىپ الادى. ءحۇى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ءامىر تەمىردىڭ ۇرپاعى اتاقتى بابىر دا ءبىرشاما ۋاقىت قازاقىلىق ەتەدى. ولاي بولسا، ورتا عاسىرلىق كوشپەلىلەردىڭ اراسىندا ەركىن، ازات، تاۋەلسىز تىرلىك بالاماسىنا باعالاناعان قازاقىلىق ءومىر ءسۇرۋ سالتىنىڭ ورنى ەرەكشە بولعان. سول سالتقا قۇرمەت پەن سۇيىسپەنشىلىكتى ءحىح عاسىرعا دەيىن ۇزبەي ساقتاعان بىردەن-ءبىر حالىق — قازاق. مۇنى كەزىندە عالىم ش. ءۋاليحانوۆ ەرەكشە اتاپ وتكەن بولاتىن. «كوچەۆوي ستەپنياك، دليا وتليچيا وت سۆويح گورودسكيح رودوۆيچەي-سوسەدەي، ۋزبەكوۆ ي نوگايتسەۆ، گورديلسيا يمەنەم كازاكا — سۆبودنوگو ستەپنياكا، كوچەۆوگو چەلوۆەكا»، — دەپ جازادى ول.
«قازاق» اتاۋىندا «ەركىن جۇرگەن، تاۋەلسىز ەل دەگەن» ماعىنا بارلىعىن وقىمىستى اقىن شاكارىم قۇدايبەردىۇلى دا اتاپ وتكەن:
قۇرالعان ءار رۋدان قازاق باسى،
اندا بوپ قان قوسىلعان قارىنداسى.
«ەل بولىپ، ءوز ەركىمەن ەركىن جۇرگەن»
دەگەن ءسوز قازاقتىقتىڭ ماعىناسى،- دەپ جازادى شەجىرەشى اقىن.
قازاقىلىققا دەگەن قۇرمەت تۇركى تىلدەس نوعاي حالقىندا دا ساقتالعان. ولاردا «قازاقىلىق» باقىتتى سىرت ولكەدەن ىزدەۋ، قىساستىققا كەك الۋ دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. ءتىپتى، نوعايلاردىڭ اۋىز ادەبيەتىندە ارنايى سالا بولىپ قالىپتاسقان «قازاق جىرلارى» دەگەن جىر شوعىرى (تسيكلى) بار. وندا ادام بويىنداعى تاكاپپارلىق، قورقاقتىق، ساراڭدىقتار سىنالىپ، ادىلەتتى، ەركىن ءومىر، سوزدە تۇرۋ سىندى قاسيەتتەر ايرىقشا دارىپتەلەدى. مۇنداي قاسيەتتى قازاق حالقىنىڭ بويىنان كورۋگە بولادى.
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ايتاتىن بولساق، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ دا جەكە ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا اتا-بابالارىمىزدىڭ كەڭ دالانى مەريديان بويىنشا جاز جايلاۋ (سولتۇستىك), قىس قىستاۋ (وڭتۇستىك) اراسىندا ەركىن كوشىپ-قونىپ، ازات ەل بولۋعا ۇمتىلعان قازاقىلىق سالت-ساناسى اسەر ەتكەن. تاريحتان بەلگىلى، ءحۇ عاسىردىڭ ورتا شەنىندە كەرەي مەن جانىبەك حاندار باسقارعان رۋ-تايپالار جوشى ۇلىسىنداعى كوشپەلى وزبەك ۇلىسىنان ءبولىنىپ، شىعىستاعى شاعاتاي ۇلىسىنداعى موعولستان جەرىندە جەكە حاندىقتىڭ نەگىزىن قالايدى. ەل-جۇرتان ءبولىنىپ كەتكەن بۇل تايپالار وداعىنا «قازاق» دەگەن لاقاپ اتاۋ تاعىلادى. بۇل دەرەك م. ح. ءدۋلاتيدىڭ «تاريح-ي راشيدي» ەڭبەگىندە تايعا تاڭبا باسىلعانداي جازىلعان. ول بىلاي دەپ جازادى: «كەرەي حان، جانىبەك سۇلتان سياقتى كەيبىر سۇلتاندار مەن باسقالار از عانا توپپەن ابىلقايىر حاننان قاشىپ، موعولستانعا كەلدى. …باسىندا ءوستىپ ەلدەن قاشىپ، ولاردان ءبولىنىپ جىرىلىپ قالىپ، ءبىراز ۋاقىت تارىعىپ ءارى سەرگەلدەڭدە بولعاندىقتان ولاردى «قازاق» دەپ اتادى. بۇل لاقاپ ات قازاقتارعا وسىلاي تاڭىلدى».
ال جوشى ۇلىسىنىڭ باتىس بولىگىندە ەل-جۇرتتان بولەك ەتىپ، اسكەري قوسىن قۇرعان، توناۋشىلىق پەن قاراقشىلىقتى كاسىپ ەتكەن توپقا دا «قازاق» اتاۋى بەرىلەدى. ول قازىرگى «كازاكتار». بۇلاردى ورىس پاتشالىعى قامقورلىعىنا الىپ، قورعاۋشى، جازالاۋشى اسكەري قوسىن رەتىندە ۇستايدى. ول كازاكتار حريستيان ءدىنىن ۇستاپ، ورىس اراسىنا ءسىڭىپ كەتەدى.
قازاقتىڭ اۋ باستا جۇرتتان بولەك كەتىپ، جەكە ەل بولعاندىعىن حالىقتىڭ اۋىزشا ايتىلعان كوركەم تاريحىنا باعالاناتىن اڭىز اڭگىمەلەر دە جەتكىزەدى. اڭىزدار مازمۇنىندا ازعانا توپپەن (وتىز، قىرىق، ءجۇز) ەلدەن جىراق كەتىپ، كورشى ەلدەرگە جورىق جاساۋ ىستەرمەن اينالىسقان ەرجۇرەك، وجەت كىسىلەردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى كوركەم سۋرەتتەلىپ، دارىپتەلەدى. ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ەل-جۇرتتان-بىردە قىرىم، بىردە بۇقارا حاندىقتارىنان، ەندى بىردە تۇركىستاننان(بۇل اتالعاندار وتىرىقشى ولكە ەكەنىنە نازار اۋدارىڭىز)- ءبولىنىپ شىققان شاعىن توپ (قىرىق جىگىت، وتىز ءۇش، ءجۇز جىگىت) «ۇيقىنى بۇزىپ جىلقى، كۇيمە بۇزىپ قىز الىپ»، «كوش ەلدى كوش جونەكەي شاۋىپ، ەرۋ ەلدى وتىرعان جەرىندە شاۋىپ»، مال-جاندى بولىپ، ءوز الدىنا ەل بولادى. ەركىندىك پەن ازاتتىقتى قالاعان ءبىر توپ جىگىتتەردىڭ قالاي ەل بولىپ قالىپتاسۋىن حالىق شىعارماشىلىعى زاڭدىلىعىمەن بەينەلەيتىن بۇل مازمۇندار — ورتا عاسىرلارداعى «قازاقىلىق قۇرۋ» سالتىنىڭ كوركەم شىعارماشىلىعىنداعى جاڭعىرىعى ەكەنى ءسوزسىز. دەمەك، جازبا تاريحي جازبا دەرەك كوزدەرى مەن اڭىزدار مازمۇنىنىڭ توعىساتىن جەرى دەپ قازاق حالقىنىڭ جەكە ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا ازات، تاۋەلسىز، ەركىن تىرلىكتى قالاعان «قازاقىلىق سالت» تىكەلەي اسەر ەتكەن دەگەن ءۋاجدى اۋىز تولتىرا ايتۋعا بولادى.
بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ التايدان اتىراۋعا، سىر بويىنان ءسىبىر ولكەسىنە دەيىن سوزىلعان كەڭ-بايتاق جەرگە يە بولىپ قالۋىنا اتا-بابالارىمىزدىڭ كوشپەلى-قازاقىلىق سالتتى ۇستانۋى دا ءوز سەپتىگىن تيگىزگەن. ازاتشىلدىق ۇعىمى سىڭگەن قازاقىلىق سالتتى مۇرات تۇتىپ، سونىڭ نەگىزىندە تاريحتا بىرنەشە رەت جەكە مەملەكەت قۇرعان (قازاقىلىق سالت نەگىزىندە باسى قۇرالعان جۇرتتان جەكە مەملەكەت قۇرا بىلگەن شىڭعىس حان تۇقىمدارىنىڭ ساياسي قىزمەتتەرى وزىنشە بولەك ءبىر اڭگىمە) قازاق ۇلتىنىڭ شىن مانىندەگى ازات، تاۋەلسىز تىرلىگى بۇگىنگى تاڭدا جۇزەگە اسۋدا. ەركىندىك، ازاتتىق، تاۋەلسىزدىك — قازاق اتاۋىنىڭ ءسينونيمى. ءبىز — تابيعاتىمىزدان ەركىندىكتى اڭساپ تۋعان جۇرتپىز. مۇنى ۇلت رۋحىنىڭ باستى دىڭگەگى دەپ ساناۋعا بولادى.
ءححى عاسىرداعى تاۋەلسىزدىك ۇعىمى دا وزگەردى. تاۋەلسىزدىك بەلگىلى ءبىر تەرريتوريا تۇتاستىعى، ەتنيكالىق بىرىزدىلىك شەڭبەرىندە عانا ەمەس، الەۋمەتتىك بىرلىك، ينتەللەكتىك (تەحنولوگيالىق) باسىمدىلىق، ەكونوميكالىق ۇستەمدىلىككە دەگەن تالاس-تارتىس ۇردىسىندە ايقىندالاتىن ۇعىمعا اينالدى. قاي ۇلت الەۋمەتتىك بىرلىكتە ءالسىز، تەحنولوگيا مەن ەكونوميكالىق دامۋدا تومەن بولسا، ول جۇرت تاۋەلدى ءارى ەركىن ەمەس دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ويتكەنى ول جۇرت جاھاندانۋ داۋىرىندە تۇتاستاي دامىعان ەلدىڭ قاس-قاباعىن باعۋمەن بولىپ، سولاردىڭ جاي-كۇيىنە ءجىپسىز بايلانادى. ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ كەلەسى جىلى الەمدىك داعدارىستىڭ ەكىنشى تولقىنى كەلىپ قالۋى مۇمكىن دەپ دابىرا قاعىپ، پارلامەنتتىڭ اياق استى تاراپ جاتقانى دا وسى سەبەپتەن. ساياساتتىڭ ءىرى ويىنشىلارى ءوز ويىنىن، ادەتتە، قوعامنىڭ ەڭ كۇشتى نەمەسە ءالسىز تۇستارىندا جۇرگىزەدى. ىرگەسى ءبۇتىن، ەكونويكالىق كۇش-قۋاتى مول ەلدىڭ ساياساتى دا تۇراقتى، اقىلعا سىيىمدى، كوڭىلگە قونىمدى بولىپ جۇرگىزىلەدى، سەبەبى ىرگەنىڭ بەرىكتىگى مەن كۇش-قۋاتتىڭ سالماعى ساياسات الاڭىنداعى ويىنشىلاردى تارتىپكە سالىپ وتىرادى.
تۇيىندەي كەلگەندە، تاۋەلسىزدىكتى جاڭا زامان تالابىنا ساي ۇيلەستىرە ءبىلۋ، ونى ساقتاپ، ارداقتاپ، دامىتا ءبىلۋ — ءار قازاقتىڭ، اسىرەسە، ءححى عاسىرداعى قازاقتىڭ باستى پارىزى.
P.S. سوناردا ءىز كەسكەندەي بولعان ارەكەتىمىزدىڭ قايىرلى اقىرى قانجىعاعا بايلاناتىن وسى ويلار بولسا، ماقساتىمىزدىڭ ورىندالعانى دەپ ەسەپتەيمىز.
الماس ابدىسادىقوۆ
