الماتى قالاسى قوعامدىق دامۋ باسقارماسىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن «مونيتورينگ جانە تالداۋ ورتالىعى» قالانىڭ مەشىتتەرىندە، مەملەكەتتىك جانە بيۋدجەتتىك ۇيىمداردا جانە ءوندىرىس كاسىپورىندارىندا بيىلعى 2019 جىلى ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەت ساياساتى تۋرالى 600-دان استام اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىردى. سەبەبى ءدىني سەنىم ادامنىڭ ەڭ نازىك تۇسى بولسا، بۇل ايەل ارقىلى وتباسىنداعى تاربيەگە، بولاشاق ۇرپاققا دا ءوز ىقپالىن بەرۋى زاڭدىلىق. قازىر ەلىمىزدە قىز-كەلىنشەكتەرگە ارنايى ءدىني ءبىلىم بەرەتىن 6 ءبىلىم شاڭىراعى، ياعني نۇر-مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتى جانە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنا قاراستى 5 ورتا ارناۋلى وقۋ ورىندارى (مەدرەسە-كوللەدج، مەدرەسە) جۇمىس ىستەيدى. ودان وزگە 900-دەن استام مەشىتتە ارنايى تەگىن ءبىلىم بەرۋ كۋرستارى بولسا، ونىڭ بارلىعىندا دا ايەلدەر جاماعاتىنا العاشقى ساۋات اشۋ دارىستەرى قامتىلعان. سوعان قاراماستان ايەلدەر قاۋىمىنىڭ دىنگە بەت بۇرۋىندا جات اعىمعا كەتۋدەن ساقتاندىرۋ شاراسى مەملەكەتتىك ءدىن ساياساتىنىڭ ءبىر تارماعىنا اينالدى. وسى ورايدا ايەل جاماعاتتارىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق اقپاراتتىق ءتۇسىندىرۋ توبىنىڭ جۇمىسىن ۇيلەستىرۋشى «قوعامدىق پروتسەسستەردى زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعى» قوعامدىق قورىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى، ءدىنتانۋشى تولعاناي مۇستافينامەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.
- قازىر ءتۇرلى دەڭگەيدە اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ توپتارى ەلىمىزدە جان-جاقتى دەراديكاليزاتسياعا قاتىستى جۇمىستار اتقارۋدا. ءسىز جۇيەلەپ وتىرعان راتت جۇمىسىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟
- ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى ەلىمىزدە 2013 جىلدان بەرى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. بۇل الدىن الۋ جۇمىستارىندا قوعامىمىزدىڭ ءار ءتۇرلى توپتارى قامتىلدى. وتكەن 2018 جىلدان بەرى ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ باستاماسىمەن ەلىمىزدىڭ 8 وڭىرىندە (الماتى وبلىسى مەن الماتى قالاسا، اتىراۋ، اقتوبە، باتىس قازاقستان، ماڭعىستاۋ، قاراعاندى وبلىستارى مەن شىمكەنت قالاسى) ارنايى تۇردە ايەلدەر اراسىندا ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ەرەكشە كوڭىل اۋدارىلۋدا. ءوز كەزەگىندە، بۇل اتالعان وڭىرلەردىڭ ءدىني احۋالىنداعى بەلگىلى ءبىر كۇردەلىلىكتەردىڭ ورىن الۋىمەن بايلانىستى دەسەك بولادى. ءدىني راديكالدانۋ ۇدەرىستەرى ەلىمىزدەگى قىز-كەلىنشەكتەردى جەتەگىنە الىپ كەتۋ ۇدەرىستەرى مەملەكەتىمىزدى الاڭداتۋى وسىنداي ءىس-شارالاردى كۇن تارتىبىنە قويۋعا سەبەپ بولىپ وتىر.
- راتت جۇمىسىن الماتى قالاسى مەن وبلىسىنداعى ساپارلارىڭىز تامامدادى. ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن مەگاپوليس ءارى مادەني ورتالىق الماتىداعى ايەل جاماعاتتارىنا ءتان ەرەكشەلىكتەرگە توقتالا الاسىز با؟
- نەگىزىنەن، وڭىردە ءدىن سالاسىنا جاۋاپتى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن ازاماتتىق ينستيتۋتتاردىڭ جۇمىسى وڭىردەگى ءدىني احۋالدى باعامدام وتىرۋدا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسادى. ءدىن ىستەرى كوميتەتى جانىنداعى رەسپۋبليكالىق اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ توبى جىلىنا ءبىر-ەكى رەت وڭىرگە ءىس-ساپارىن جوسپارلاپ، نىسانالى توپتارمەن بىرقاتار ءىس-شارالار كەشەنىن وتكىزەدى. الماتى قالاسى ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن مەگاپوليس بولعاندىقتان، قالا مەن وبلىس اۋماعىندا ىشكى ميگراتسيا پروتسەستەرى قارقىندى جۇرەتىنى دە كوپشىلىگىمىزگە ءمالىم. سونىمەن قوسا، بۇل قالاعا ءوڭىر-وڭىرلەردەن جاستار بۋىنى ءبىلىم الۋعا، جۇمىس ىستەۋگە اعىلىپ كەلەتىنى دە انىق جايت. وسىنداي اتالعان جانە باسقا دا سەبەپ-سالدار الماتى قالاسى مەن وبلىسىنداعى ءدىني احۋالدىڭ دامۋىندا بەلگىلى ءبىر كۇردەلىلىكتەردىڭ ورىن الۋىنا سەبەپ بولاتىنى ايقىن. اتاپ ايتقاندا، ۇلكەن قالاداعى جۇمىسسىزدىق ماسەلەلەرىن شەشۋ، قالالىق ومىرگە بەيىمدەلۋ شارتتارى كەيبىر ادامدار ءۇشىن پسيحولوگيالىق داعدارىس تۋعىزىپ وتىراتىنى دا بولادى. وسى ماسەلەلەردەن قاشىپ، وزدەرى ءۇشىن شەشىم رەتىندە تابىلاتىن جولى «دىنگە بەت بۇرۋ» قارقىنى دا ورىن الادى. مىنە، وسى تۇستا داستۇرىمىزگە جات ءدىني اعىمداردىڭ جەتەگىنە ءتۇسۋ قاۋپى باسىم.
وسىنداي الەۋمەتتىك قيىندىقتار اتالمىش ساناتتاعى قىز-كەلىنشەكتەردى جالپى قوعام ومىرىنەن الشاقتاتىپ، وزدەرى سەكىلدى «ءدىني جولداعى» ادامدار قاتارىنان قۇرالعان شاعىن توپتار بولىپ ۇيىمداسۋدى ءجون كورەدى. ءوز كەزەگىندە، قىز-كەلىنشەكتەر ومىرلىك سەرىكتەرىنىڭ سول ورتادان بولعانىن قالايتىنداي... وسىنداي ءبىر-بىرىمەن ساباقتاساتىن شارتتار مەگاپوليستەگى ايەل جاماعاتتارىنىڭ ءدىني راديكاليزاتسيالانۋ ۇدەرىستەرىن ارتتىرۋعا سەبەپ بولاتىنىن دا ءسوز ەتە الامىز.
- ايەل جاماعاتتارىن قانداي نەگىزدەرگە قاراپ تاڭدايسىزدار؟
- ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جۇمىسى بەلگىلى ءبىر وڭىرگە جوسپارلانۋ بارىسىندا جەرگىلىكتى ءدىن سالاسىنداعى جاۋاپتى مەكەمەلەرمەن مىندەتتى تۇردە كەڭەسىلەدى. ءبىر وڭىرگە 3-5 كۇنگە سوزىلاتىن ءىس-ساپار بارىسىندا راتت مۇشەلەرى ايەل قاۋىمداستىعىنىڭ ءتۇرلى توپتارىمەن كەزدەسەدى. ايتالىق، ول دىنگە ەندى قىزىعۋشىلىق ءبىلدىرىپ جۇرگەن جاس قىزدار مەن كەلىنشەكتەر، مەشىتتەردەگى ءدىني ساۋات اشۋ كۋرستارىنا كەلەتىن شاكىرتتەر. ارنايى نۇكتەلىك كەزدەسۋلەر ءدىني راديكاليزمگە بەيىم تۇلعالارمەن وتەدى. تۇزەتۋ مەكەمەلەرىندە ءدىني راديكاليزم بويىنشا جازاسىن وتەۋدەگى ايەلدەرمەن دە پروفيلاكتيكالىق كەزدەسۋلەردە بولامىز. سونداي-اق بيىل «جۋسان» ارنايى وپەراتسياسىمەن ەلگە ورالعان ايەلدەرمەن جۇمىسقا ەرەكشە نازار اۋدارىلۋدا.
- ءدىني راديكاليزاتسياعا نەگىزى مەشىتتەن تىس ورتالاردا ءدىن ۇيرەنەتىن ايەلدەر ۇشىرايتىنىن كۇندىلىكتى تىرشىلىكتە كورىپ ءجۇرمىز. ال ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن وتكىزەتىن ءتىزىم قاتارىندا مەشىت جاماعاتتارى دا بار،ياعني مەشىت جاماعاتتارىنان دا قاۋىپ بار ما دەگەن ساۋال تۋىندايدى؟
- البەتتە، مەشىت جاماعاتتارىنىڭ وزىندە ەشبىر قاۋىپ بولۋى مۇمكىن ەمەس. بىراق ايەل ادامدارعا كەلەتىن بولساق، ادەتتە جاس قىز-كەلىنشەكتەر ءدىني بىلىمگە، ءدىني تالاپتارعا سايكەس ءومىر سۇرۋگە قىزىعۋشىلىق بىلدىرە وتىرىپ، وزدەرىنىڭ بولاشاقتارىن دىندەگى ازاماتتارمەن بايلانىستىرۋعا تىرىسادى. ول ىزدەنىس ادەتتە مەشىتتەن تىس ورتادا، كوپ جاعدايدا عالامتور كەڭىستىگىندە جۇزەگە اسادى. مىنە، وسى كەزدە ءدىني ءبىلىمىن ەندى الىپ جاتقان جاس قىز نەمەسە كەلىنشەك وڭ مەن سولدى اجىراتا الماۋ قاۋپى بار. ماسەلە جاس قىز-كەلىنشەكتەردىڭ دارمەنسىزدىگىندە ەمەس، دەسترۋكتيۆتى يدەولوگيانىڭ ءار ءتۇرلى فورمادا كەلىپ ىقپال ەتۋىندە. سوندىقتان ءبىز مەشىتتەن ءدىني ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋعا كەلەتىن قىز-كەلىنشەكتەرمەن پسيحولوگتاردى تارتۋ ارقىلى ءتۇرلى ترەنينگتەر، زايىرلى مەملەكەتتەگى مەملەكەت پەن ءدىننىڭ ارا-قاتىناسى رەتتەلۋىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن تۇسىندىرۋگە باعىتتالعان پروفيلاكتيكالىق سۇحباتتار وتكىزەمىز.
- راتت جۇرگىزەتىن پروفيلاكتيكالىق ورتا تىزىمىنە «جۋسان» وپەراتسياسىمەن ەلگە ورالعاندار دا قوسىلدى. ولارمەن جۇمىس ىستەۋدە قاندايدا ءبىر ەرەكشەلىك بايقالدى ما؟
- بۇل ارادا رەسپۋبليكالىق اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ توبىنا نەگىزىنەن بىلىكتى ءارى ءدىن سالاسىنداعى بىرنەشە جىلعى جۇمىس ءوتىلى بار ءدىنتانۋشى، يسلامتانۋشى، پسيحولوگ، تەولوگ ماماندار، بەلسەندى قوعام قايراتكەرلەرى ەنەتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. بيىل «جۋسان» ارنايى وپەراتسياسىمەن ەلگە ورالعانداردىڭ ءبىرىن پروفيلاكتيكالىق جۇمىسقا تارتىپ، وزگە وڭىرگە اپارۋ تاجىريبەسىن جاسادىق. بۇنىڭ وزىندە ول ايەلدىڭ بۇرىنعى ءدىني كوزقاراستارىنان بارىنشا وڭالدى دەگەننەن كەيىن عانا بۇل باستاما جۇزەگە استى. بۇل قادامنىڭ ماقساتى دىنگە ەندى قىزىعۋشىلىق ءبىلدىرىپ وتىرعان نەمەسە باستاپقى كەزدە ءدىني كوزقاراستارى راديكالدى باعىتتا قالىپتاسقان نىسانالى توپتارمەن كەزدەسۋدە دەسترۋكتيۆتى يدەولوگيا قۇربانىنىڭ ءوز اۋزىمەن ونىڭ ناتيجەسى قايدا اپارىپ سوعاتىنىن ءتۇسىندىرۋ.
- كوزقاراسىنان قايتپاعان ايەلدەر نازارلارىڭىزعا ىلىكتى مە؟
- البەتتە، باستاپقى كەزدە ءدىني ساۋاتتىلىعىن راديكالدى اعىمنان العان سوڭ، ءدىني كوزقاراستارى سول سارىندا قالىپتاسىپ، قاتىپ قالعان دا فاكتىلەر ورىن الادى. وعان قوسا، ادەتتە، ايەلدەر راديكالدى يدەولوگياداعى ازاماتقا تۇرمىسقا شىقسا، سايكەسىنشە، ونىڭ الداعى كوزقاراستارى وسى باعىتتا بەكي بەرەدى. مۇمكىن، كەي كەزدە كەيبىرەۋى ءتۇسىنىپ جاتقاننىڭ وزىندە، كۇيەۋلەرىنىڭ قالاۋلارىنان شىعا الماي جاتادى. بۇل بىرجاقتى ماسەلە ەمەس ەكەندىگىن ەسكەرۋىمىز ابزال.
– بۇل ناتيجەسىن ۋاقىت كورسەتەتىن سالا، دەگەنمەن اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستارعا ساي قانداي ناتيجەلەرگە توقتالا الاسىز؟
- ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ باستاماسىمەن راتت جانە وڭىرلەردەگى ءدىن سالاسىنداعى جاۋاپتى مەكەمەلەردىڭ قولداۋىمەن جان-جاقتى وتكىزىلىپ جۇرگەن الدىن الۋ جۇمىستارى ناتيجەسىندە قوعامىمىزدىڭ كوپشىلىگى ەلەمىزدىڭ ءدىن سالاسىنداعى ساياساتى جايىندا حاباردار ەكەنىن اڭعارامىز. دەسەك تە، داستۇرىمىزگە سايكەس ءدىني ۇستانىم مەن راديكالدى ءدىني اعىمداردىڭ ايىرماشىلىعىن كوبىسى تۇسىنە بەرمەيدى.
باستاپقى كەزدە ءدىني بىلىمدەرىن راديكالدى اعىمداردان العانداردىڭ ىشىندە ءداستۇرلى ءدىني ۇستانىمعا بەيىمدەلۋ نيەتتەرى بايقالادى. بىراق ءدىني سەزىم دەگەن ءوزى نازىك قۇبىلىس بولعاندىقتان، بۇعان ءبىرتالاي ۋاقىت پەن كۇش جۇمساۋ قاجەت، جۇمىس جاساۋ كەرەك.
- ۋاقىتىڭىزدىڭ تىعىزدىعىنا قاراماستان سۇحبات بەرگەنىڭىزگە وراسان العىس بىلدىرەمىز!
سۇحباتتاسقان ايشا كەڭەسباي
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
