مينيسترلىك ۇسىنعان تۇجىرىمداما -ءدىن سالاسىنداعى ساياساتتىڭ باعدارىن انىقتاپ بەردى

1447
Adyrna.kz Telegram

ءدىن سالاسىندا ءتيىمدى مەملەكەتتىك ساياساتتى قالىپتاستىرۋ ماقساتىمەن ەلىمىزدىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى تاراپىنان «قازاقستاننىڭ ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ 2017–2020 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى» قابىلدانعان بولاتىن. قۇجاتتىڭ رەسمي قولدانىسقا ەنگەنىنە دە بەس اي ۋاقىت بولدى. ءدىن سالاسى توڭىرەگىندە جۇرگەن ماماندار بولماسا، تۇجىرىمدامامەن تولىق تانىس ەمەس ەكەندىگىمىز راس. سونى ەسكەرىپ، بۇگىن فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-ءنىڭ ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى ناعيما بايتەنوۆامەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

 

ءۇش جىلعا ارنالعان تۇجىرىمدامادا دىنگە بايلانىستى مەملەكەت قانداي باعدار ۇستانعان?

 

– بۇل قۇجاتتى ۋاقتىلى قابىلدانعان جانە مەملەكەتتىك ماڭىزى بار قۇجاتتار قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. تۇجىرىمدامادا ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى، ءدىن مەن مەملەكەتتىڭ ءوزارا بايلانىسىن، مەملەكەت پەن كونفەسسيا­لاردىڭ جانە كونفەسسياارالىق قاتىناستاردى رەتتەۋگە، مەملەكەتتىڭ زايىرلى دارەجەسىن نىعايتۋعا، ءدىندى دەسترۋكتيۆتىك ماقساتتا پايدالانۋدان قورعاۋعا جانە مينيسترلىكتىڭ جۇيەلى، كەشەندى تۇردە جۇمىس جاساۋىنا نەگىز بولادى. مەملەكەتتىڭ ۇستاناتىن نەگىزگى باعدارىنا ءدىن مەن مەملەكەتتىڭ ءوزارا بايلانىسىن رەتتەۋدە مەملەكەتتىڭ زايىرلىق پرينتسيپتەرىن نەگىزگە الۋ، وسى قاتىناستاردى رەتتەۋدە نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر جۇيەسىن جەتىلدىرۋ، ءدىني ەكسترەميزمگە جول بەرمەۋ ءۇشىن جانە كەشەندى تۇردە ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن بارلىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن ازاماتتىق قوعام ينستيتۋت­تارىن، ياعني ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ جۇمىسىن جەتىلدىرۋ قاراستىرىلعان. مۇنداي تۇجىرىمدامانى قابىلداۋعا نەگىز بولعان سەبەپتەردىڭ ءبىرى – سوڭعى جىلدارداعى الەمدەگى جانە قازاقستانداعى ءدىني احۋالدىڭ بارعان سايىن كۇردەلەنۋى، ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ ەتەك جايۋى، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ بارعان سايىن كۇردەلەنىپ، جاڭا تەحنولوگيالاردى كەڭ قولدانۋى بۇل ماسەلەلەردى كاسىبي دەڭگەي­دە، جۇيەلى جانە كەشەندى تۇردە شەشۋ قاجەتتىگىنەن تۋىندادى دەپ ايتۋعا بولادى.

 

قازىرگى ءدىني جاعدايدا بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى تەك مەملەكەتكە جۇكتەۋ ءدىني سالادا قالىپتاسقان ماسەلەلەردى ءتيىمدى جانە ۋاقتىلى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى. بۇل ماسەلەنى تەك بۇكىل قوعام بولىپ اتسالىسقاندا عانا شەشۋگە شىنايى مۇمكىندىك تۋادى. سوندىقتان تۇجىرىم­دامادا ءار ازاماتتىڭ بورىشى «ءدىندى دەسترۋكتيۆتىك ماقساتتا پايدالانۋعا جول بەرمەۋ»، «زايىرلى مەملەكەتتىڭ كونستيتۋ­تسيالىق نەگىزىن بۇزاتىن جانە حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر توپتارىن راديكالداندىرۋعا اسەر ەتەتىن دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمداردىڭ قىزمەتىنە جول بەرمەۋ»، «قوعامدا ءدىني قاتىناستار سالاسىندا راديكالدى جانە ەكسترەميستىك كورىنىستەرمەن بايلانىستى كەز-كەلگەن ءىس-قيمىلعا مۇلدە توزبەۋشى­لىككە قول جەتكىزۋ» كەرەكتىگى تۋرالى ناقتىلى اتاپ وتىلگەن. وسى ماسەلەگە بايلانىستى تۇجىرىمدامانى «وسى سالاداعى مەملە­كەتتىك قىزمەتكەرلەر عانا باسشىلىققا الۋى ءتيىس» دەگەن بىرجاقتى پىكىر قالىپ­تاسپاۋى كەرەك، ونى قاراپايىم حالىققا، كوپشىلىككە ءتۇسىندىرىپ جەتكىزۋ ماماندار مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ مىندەتى بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.

وسى تۇجىرىمداماعا بايلانىستى قانداي ناقتى شارالار ىسكە اسىپ جاتىر?

– ىسكە اسىرىلىپ جاتقان جۇمىستار جەتەرلىك. اتاپ ايتسام، مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ ۆەدومستۆوارالىق ۇيلەستىرۋ جۇمىسى قولعا الىندى. ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگىنىڭ وسى سالا ءۇشىن ماڭىزدى ەكى كوميتەتتەن ء(دىن ىستەرى، ازاماتتىق قوعام ىستەرى كوميتەتى جانە جاستار ساياساتى دەپارتامەنتى) تۇرۋى اتالعان ماسەلەنى تەز ارادا شەشۋگە مۇمكىندىك تۋعىزۋدا. اعىمداعى جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا استانادا ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ  جانە «ۇلىتاۋ» قورىنىڭ بىرلەسە ۇيىمداستىرۋمەن «ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ الدىن الۋ ماسەلەلەرىندە قوعامدىق ينستيتۋتتاردىڭ ءرولى» اتتى ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام ۆيتسە-ءمينيسترى ب.ارىننىڭ توراعالىعىمەن رەسپۋبليكالىق كونفەرەن­تسيا ءوتتى. قازىر 2011 جىلى قابىلدانعان «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر» تۋرالى زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىق­تىرۋلار ەنگىزۋ ءما­سەلەسى بەلسەندى تۇردە جۇزەگە اسىرىلۋدا. سونىمەن قاتار، «ءدىني راديكاليزم مەن ەكسترەميزم يدەولو­گياسىنىڭ تارالۋىنا جول بەرمەيتىن جاڭا قۇقىقتىق نورما­لاردى ازىرلەۋ قاجەت­تىلىگىنە» بايلانىستى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر جۇيەسىن جەتىلدىرۋ ماسەلەسى قولعا الىندى دەپ ايتۋعا بولادى. تۇجىرىم­دامادا «راديكال­دى ءدىني اعىمدار يدەولوگياسىنا قارسى باعىتتالعان بىلىكتى ءدىني قىزمەتكەرلەر مەن ناسيحاتتاۋ­شى­لاردى تارتا وتىرىپ، تۇرعىندار اراسىندا، اسىرەسە، نىسانالى جانە «پروبلەمالىق» توپتار اراسىندا اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جانداندىرۋ» قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى الماتى قالاسىنىڭ ءدىن ىستەرى باسقارماسى كونفەرەنتسيا-سەمينار، لەكتسيا، كەزدەسۋ­لەر وتكىزۋدە. تۇجىرىم­دامادا «راديكالدى ءدىني اعىمداردىڭ يدەيالارىنا دەگەن سەنىمسىزدىكتى ورناتۋ جانە ولاردىڭ شىنايى «بەينەسىن» اشكەرەلەۋ ءۇشىن باق، ءبىلىم بەرۋ، مادەنيەت، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە سپورت الەۋەتىن پايدالانۋ» تۋرالى ايتىلعان. وسى باعىتتا ءال-فارابي اتىن­داعى قازۇۋ-ءنىڭ فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى ءدىنتانۋ جانە مادە­نيەتتانۋ كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىلارى، ماگيسترانتتارى مەن دوكتورانتتارى بەلسەندى تۇردە جۇمىستار اتقارۋدا.

قازاقستانزايىرلى مەملەكەت. تۇجىرىمداما زايىرلىق پرينتسيپىنە قارسى كەلمەي مە?

– قابىلدانعان قۇجات زايىرلىق پرينتسيپىنە قارسى كەلمەيدى، كەرىسىنشە تۇجىرىمدامادا ەرەكشە اتاپ وتىلگەندەي، «ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىنا سايكەس ءتىلى مەن ءدىني كوزقاراسىنا قاراماستان، بارلىق ازاماتتاردىڭ زاڭ الدىندا تەڭدىك قاعيداتتارىنا جانە ءاربىر ازاماتتىڭ جەكە نانىم-سەنىمىنە قۇرمەتپەن قاراۋعا نەگىزدەلگەن مەملەكەتتىك-كونفەسسيالىق قاتىناستاردىڭ زايىرلى مودەلى قالىپتاستى» دەپ كورسەتىلگەن. دەگەنمەن، وسى جەتىستىكتەرمەن بىرگە ءالى دە بولسا، مەملە­كەتتىڭ زايىرلى قاعيدالارىن نىعايتۋ ماسەلەسى ومىرلىك ماڭىزى بار ماسەلەگە اينالىپ وتىر. بۇل ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگى سوڭعى جىلدارى قوعامداعى دىندارلىقتىڭ كەڭ اۋقىمدى سيپات الۋىنان، جاستاردىڭ راديكالدانۋىنان، «جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ قوعام الدىنداعى كونستيتۋتسيالىق جانە ازاماتتىق بورىشتارىن اتقارۋدان باس تارتۋىنان»، «زاڭدارعا، ەلدىڭ مەملە­كەتتىك رامىزدەرىنە، حالىقتىڭ ۇلتتىق-مادەني سالت-داستۇرىنە، سونداي-اق جالپىعا بىردەي ادەپ جانە مىنەز-قۇلىق نورمالارىنا قۇرمەت تانىتپاۋ جاعدايلارىنان» كورىنۋدە. اسىرەسە، يسلاميستىك اعىمداردىڭ تۇپكى ماقساتىنىڭ تەوكراتيالىق مەملەكەت ورناتۋعا باعىتتالعان ءىس-ارەكەتتەرى زايىرلىققا، زايىرلى مەملەكەتكە تىكەلەي قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر. تەوكراتيالىق مەملەكەتتىڭ قازىرگى مودەلىن دايش ناقتىلى كورسەتىپ بەردى. دايش-تىڭ ءىس-ارەكەتىنەن كوپ زارداپ شەككەن مۇسىل­ماندار ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. بۇل يسلام مەملەكەتى ەمەس، ول تەك بەلگىلى ءبىر يسلاميستىك توپتىڭ قۇرىلىمى، ولاردىڭ ۇستانىمدارىنا ساي كەلمەگەن ادامداردى، ەڭ الدىمەن، مۇسىلمانداردى قىرىپ-جويۋدا. زايىرلى مەملەكەت – ءدىن مەن مەملەكەتتىڭ قىزمەتىن اجىراتۋ، ارقايسىسىنىڭ ءوز كومپەتەنتسياسى شەڭبەرىندە قىزمەتىن اتقارۋى، ءبىر-ءبىرىنىڭ قىزمەتىنە ارالاسپاۋى. تۇجىرىمدامادا زايىرلىلىق دەگەنىمىز – اتەيزم دەگەندى بىلدىرمەيدى دەپ جاقسى ايتىلعان.

ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالعا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز? مەملەكەتتىڭ ءدىن سالاسىن قۇقىقتىق رەتتەۋى قالاي جۇزەگە اسىرىلماقشى?

– قازىرگى بىزدەگى ءدىني احۋالعا بىرجاقتى باعا بەرۋ ءبىرشاما قيىن بولار. دەگەنمەن، قازاقستان سياقتى كوپ كونفەسسيالى ەلدە جاڭا ءدىني ۇيىمداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ءداستۇرلى ەمەس ءدىني ۇيىمدار ەكەنىن جانە سوڭعى 20 جىل ىشىندە قاۋلاپ تەز ارادا كەڭ ەتەك جايعانىن ەسكەرەتىن بولساق، ءدىني احۋالدىڭ ءار ۋاقىتتا كۇردەلى قوعامدىق سفەرا ەكەنىن ەستە ساقتاپ، نازاردا ۇستاپ وتىرۋىمىز قاجەت. «ۇلكەن ەۋرازيا – 2027: كونفرونتاتسيا جانە سەرىكتەستىك» ماسەلەسىنە ارنالعان استانا كلۋبىنىڭ ءۇشىنشى وتىرىسىنداعى سويلە­گەن سوزىندە قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ الەمدەگى تەرروريزمنىڭ بارعان سايىن كەڭ اۋقىمدى سيپات العانىنا، الەمنىڭ كەز-كەلگەن جەرىنىڭ ولاردىڭ دەسترۋكتيۆتى ارەكەتىنىڭ نىسانىنا اينالۋ مۇمكىندىگىنىڭ وسكەندىگىنە نازار اۋداردى. 2016 جى­لى 104 مەملەكەتتە تەراكتى بولعان. بۇل ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتاعى تەراكتىلەر مەن ونىڭ قۇربانى بولعان ادامداردىڭ سانى ون ەسە وسكەنىن كورسەتىپ وتىر. الەمدىك دەڭگەيدە بولسىن، ءبىزدىڭ قوعام اۋماعىندا بولسىن، بۇل ماسەلەنىڭ جىلدان-جىلعا شيەلەنىسىپ بارا جاتقانىن كورۋگە بولادى. وسى قالىپتاسقان جاعدايعا جاۋاپ رەتىندە قازاقستانداعى قازىرگى قالىپتاسقان ءدىني احۋالدى رەتتەۋدىڭ ماڭىزدى باعىتى رەتىندە «ءدىن سالاسىن رەتتەيتىن زاڭنامانى جەتىلدىرۋ; مەملەكەتتىڭ زايىرلىلىق قاعيداتتارىن نىعايتۋعا جانە ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىلعا باعىتتالعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتىن ىسكە اسىرۋ بويىنشا بارلىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارى جۇمىسىنىڭ بىرىڭعاي جۇيەسىن جەتىلدىرۋ; ازاماتتاردىڭ ار-وجدان بوستاندىعى مەن ولاردىڭ ءدىني نانىم-سەنىمىن قۇرمەتتەۋ قۇقىق­تارىنا زاڭنامالىق كەپىلدىك بەرۋدى قامتاماسىز ەتۋ» ماسەلەلەرى جان-جاقتى قاراستى­رىل­عان. تۇجىرىمدامادا جالپى ءدىني ماسە­لەلەر مەن كونفەسسياارالىق قارىم-قاتى­ناستاردى رەتتەۋدىڭ قۇقىقتىق-نورماتيۆتىك نەگىزدەرىن جەتىلدىرۋ – مەملەكەتتىڭ دىنگە قاتىستى ساياساتىن جەتىلدىرۋدىڭ ماڭىزدى بولىگى رەتىندە قاراستىرىلعان. تۇجىرىمدامانى 2017–2020 جىلدار ارالىعىندا مەملەكەتتىڭ ءدىن سالاسىنداعى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىت-باعدارىن ايقىنداپ بەرگەن نەگىزگى قۇجات دەپ قابىلداۋ كەرەك، وندا اتالعان پروبلەمالاردىڭ جوعارى كاسىبي دەڭگەيدە شەشىلۋىنىڭ ناقتى جولدارى كورسەتىلگەن.

جاستار اراسىنداعى دىنگە قىزىعۋشىلىقتىڭ ءوسۋى ولاردىڭ راديكالدى ءدىني اعىمعا كىرىپ كەتۋىنىڭ قاۋپىن كۇشەيتۋدە. تۇجىرىمداما بۇل ماسەلەگە قانداي شەشىم ۇسىنادى?

– شىن مانىندە جاستار اراسىنداعى دىنگە قىزىعۋشىلىقتىڭ ءوسۋى ولاردىڭ راديكالدى ءدىني اعىمعا كىرىپ كەتۋىنىڭ قاۋپىن كۇشەيتۋدە. بۇگىنگى ءدىني احۋالداعى جاستاردىڭ ورنى مەن ءرولى تۋرالى ايتار بولساق، اتا-انا كەيبىر جاعدايدا اتەيست بولسا، بالالارى ءدىندار، بۇل كەڭەستىك قوعامنىڭ سالدارى دەپ ايتۋعا بولادى. ەكىنشى جاعىنان، بۇگىنگى كۇنى ءداستۇرلى دىندە عانا ەمەس، جاڭا ءدىني ۇيىمداردىڭ، اسىرەسە، يسلاميستىك توپتاردىڭ قۇرامىنىڭ 90, كەيدە ءتىپتى 95–99 پايىزىن جاستار قۇرايدى. ءدىن سالاسىندا جاستارعا بايلانىستى قالىپتاسقان وسى جاعداي، ارينە، ءبىراز ماسەلەنى تۋىنداتادى. جاستار كەز-كەلگەن قوعامنىڭ بولاشاعى جانە دە ول جاي ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس ەكەندىگىن اركىم تۇسىنەدى. تۇجىرىمدامادا  جاستار اراسىنداعى ءدىني راديكاليزم مەن ەكسترەميزم يدەولوگياسىنىڭ تارالۋ سەبەپتەرى مەن جولدارىنا جان-جاقتى تالداۋ جاسالىپ، جاستار اراسىندا ورىن العان وسى ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ ناقتى جولدارى قاراستىرىلعان. الەۋمەتتىك جەلىلەر جاستاردىڭ ساناسىنا ماقساتتى تۇردە ىقپال ەتۋ ارقىلى «سانا-سەزىمى وزگەرىسكە ۇشىرايدى، ازاماتتاردىڭ مەملەكەتكە دەگەن الەۋمەتتىك سەنىم دەڭگەيى تومەندەيدى، پاتريوتيزم مەن تىلەكتەستىك سەزىمى جويىلادى، قۇندىلىق باعىتتارى مەن ەتيكالىق نورمالار وزگەرەدى، وتباسىنا ىرىتكى سالىنادى، قوعام جىككە بولىنەدى»، «قوعامداعى شيەلەنىستىڭ ورشۋىنە، راديكالدى ءدىني اعىم وكىلدەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە حالىقارالىق تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشىن شەت ەلگە زاڭسىز شىعۋعا تىرىساتىندار سانىنىڭ ارتۋىنا الىپ كەلۋىمەن قاۋىپتى» دەپ ەرەكشە نازار اۋدارىلدى. تۇجىرىمدامادا مەملەكەتتىڭ زايىرلىق سيپاتىن ساقتاي وتىرىپ، وسى سالادا تۋىنداعان ماسەلەلەردى كەشەندى تۇردە شەشۋ قاجەتتىگى جولعا قويىلعان.

– سۇحباتىڭىزعا راحمەت

سۇحباتتاسقان – اسەل داعجان،

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى 

پىكىرلەر