Din salasynda tıimdi memlekettik saıasatty qalyptastyrý maqsatymen elimizdiń tarıhynda tuńǵysh ret Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstrligi tarapynan «Qazaqstannyń din salasyndaǵy memlekettik saıasatynyń 2017–2020 jyldarǵa arnalǵan Tujyrymdamasy» qabyldanǵan bolatyn. Qujattyń resmı qoldanysqa engenine de bes aı ýaqyt boldy. Din salasy tóńireginde júrgen mamandar bolmasa, Tujyrymdamamen tolyq tanys emes ekendigimiz ras. Sony eskerip, búgin fılosofııa ǵylymynyń doktory, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń dintaný jáne mádenıettaný kafedrasynyń professory Naǵıma Báıtenovamen áńgimelesken edik.
– Úsh jylǵa arnalǵan Tujyrymdamada dinge baılanysty memleket qandaı baǵdar ustanǵan?
– Bul qujatty ýaqtyly qabyldanǵan jáne memlekettik mańyzy bar qujattar qataryna jatqyzýǵa bolady. Tujyrymdamada din salasyndaǵy memlekettik saıasatty, din men memlekettiń ózara baılanysyn, memleket pen konfessııalardyń jáne konfessııaaralyq qatynastardy retteýge, memlekettiń zaıyrly dárejesin nyǵaıtýǵa, dindi destrýktıvtik maqsatta paıdalanýdan qorǵaýǵa jáne mınıstrliktiń júıeli, keshendi túrde jumys jasaýyna negiz bolady. Memlekettiń ustanatyn negizgi baǵdaryna din men memlekettiń ózara baılanysyn retteýde memlekettiń zaıyrlyq prınıpterin negizge alý, osy qatynastardy retteýde normatıvtik-quqyqtyq aktiler júıesin jetildirý, dinı ekstremızmge jol bermeý úshin jáne keshendi túrde din salasyndaǵy memlekettik saıasatty iske asyrý úshin barlyq deńgeıdegi memlekettik uıymdar men azamattyq qoǵam ınstıtýttaryn, ıaǵnı úkimettik emes uıymdardyń jumysyn jetildirý qarastyrylǵan. Mundaı Tujyrymdamany qabyldaýǵa negiz bolǵan sebepterdiń biri – sońǵy jyldardaǵy álemdegi jáne Qazaqstandaǵy dinı ahýaldyń barǵan saıyn kúrdelenýi, ekstremızm men terrorızmniń etek jaıýy, olardyń is-áreketiniń barǵan saıyn kúrdelenip, jańa tehnologııalardy keń qoldanýy bul máselelerdi kásibı deńgeıde, júıeli jáne keshendi túrde sheshý qajettiginen týyndady dep aıtýǵa bolady.
Qazirgi dinı jaǵdaıda barlyq jaýapkershilikti tek memleketke júkteý dinı salada qalyptasqan máselelerdi tıimdi jáne ýaqtyly sheshýge múmkindik bermeıdi. Bul máseleni tek búkil qoǵam bolyp atsalysqanda ǵana sheshýge shynaıy múmkindik týady. Sondyqtan Tujyrymdamada ár azamattyń boryshy «dindi destrýktıvtik maqsatta paıdalanýǵa jol bermeý», «zaıyrly memlekettiń konstıtýııalyq negizin buzatyn jáne halyqtyń belgili bir toptaryn radıkaldandyrýǵa áser etetin destrýktıvti dinı aǵymdardyń qyzmetine jol bermeý», «qoǵamda dinı qatynastar salasynda radıkaldy jáne ekstremıstik kórinistermen baılanysty kez-kelgen is-qımylǵa múlde tózbeýshilikke qol jetkizý» kerektigi týraly naqtyly atap ótilgen. Osy máselege baılanysty Tujyrymdamany «osy saladaǵy memlekettik qyzmetkerler ǵana basshylyqqa alýy tıis» degen birjaqty pikir qalyptaspaýy kerek, ony qarapaıym halyqqa, kópshilikke túsindirip jetkizý mamandar men buqaralyq aqparat quraldarynyń mindeti bolýy kerek dep esepteımin.
– Osy Tujyrymdamaǵa baılanysty qandaı naqty sharalar iske asyp jatyr?
– Iske asyrylyp jatqan jumystar jeterlik. Atap aıtsam, memlekettik uıymdar men azamattyq qoǵam ınstıtýttarynyń vedomstvoaralyq úılestirý jumysy qolǵa alyndy. Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstrliginiń osy sala úshin mańyzdy eki Komıtetten (Din isteri, Azamattyq qoǵam isteri komıteti jáne Jastar saıasaty departamenti) turýy atalǵan máseleni tez arada sheshýge múmkindik týǵyzýda. Aǵymdaǵy jyldyń qyrkúıek aıynda Astanada Din isteri komıtetiniń jáne «Ulytaý» qorynyń birlese uıymdastyrýmen «Dinı ekstremızm men terrorızmniń aldyn alý máselelerinde qoǵamdyq ınstıtýttardyń róli» atty Din isteri jáne azamattyq qoǵam vıe-mınıstri B.Arynnyń tóraǵalyǵymen respýblıkalyq konferenııa ótti. Qazir 2011 jyly qabyldanǵan «Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter» týraly zańǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizý máselesi belsendi túrde júzege asyrylýda. Sonymen qatar, «dinı radıkalızm men ekstremızm ıdeologııasynyń taralýyna jol bermeıtin jańa quqyqtyq normalardy ázirleý qajettiligine» baılanysty normatıvtik-quqyqtyq aktiler júıesin jetildirý máselesi qolǵa alyndy dep aıtýǵa bolady. Tujyrymdamada «radıkaldy dinı aǵymdar ıdeologııasyna qarsy baǵyttalǵan bilikti dinı qyzmetkerler men nasıhattaýshylardy tarta otyryp, turǵyndar arasynda, ásirese, nysanaly jáne «problemalyq» toptar arasynda aqparattyq-túsindirý jumystaryn jandandyrý» qajettiligine baılanysty Almaty qalasynyń Din isteri basqarmasy konferenııa-semınar, lekııa, kezdesýler ótkizýde. Tujyrymdamada «radıkaldy dinı aǵymdardyń ıdeıalaryna degen senimsizdikti ornatý jáne olardyń shynaıy «beınesin» áshkereleý úshin BAQ, bilim berý, mádenıet, densaýlyq saqtaý jáne sport áleýetin paıdalaný» týraly aıtylǵan. Osy baǵytta ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń fılosofııa jáne saıasattaný fakýlteti dintaný jáne mádenıettaný kafedrasynyń oqytýshylary, magıstranttary men doktoranttary belsendi túrde jumystar atqarýda.
– Qazaqstan – zaıyrly memleket. Tujyrymdama zaıyrlyq prınıpine qarsy kelmeı me?
– Qabyldanǵan qujat zaıyrlyq prınıpine qarsy kelmeıdi, kerisinshe Tujyrymdamada erekshe atap ótilgendeı, «Elimizdiń Konstıtýııasyna sáıkes tili men dinı kózqarasyna qaramastan, barlyq azamattardyń zań aldynda teńdik qaǵıdattaryna jáne árbir azamattyń jeke nanym-senimine qurmetpen qaraýǵa negizdelgen memlekettik-konfessııalyq qatynastardyń zaıyrly modeli qalyptasty» dep kórsetilgen. Degenmen, osy jetistiktermen birge áli de bolsa, memlekettiń zaıyrly qaǵıdalaryn nyǵaıtý máselesi ómirlik mańyzy bar máselege aınalyp otyr. Bul máseleniń ózektiligi sońǵy jyldary qoǵamdaǵy dindarlyqtyń keń aýqymdy sıpat alýynan, jastardyń radıkaldanýynan, «jekelegen azamattardyń qoǵam aldyndaǵy konstıtýııalyq jáne azamattyq boryshtaryn atqarýdan bas tartýynan», «zańdarǵa, eldiń memlekettik rámizderine, halyqtyń ulttyq-mádenı salt-dástúrine, sondaı-aq jalpyǵa birdeı ádep jáne minez-qulyq normalaryna qurmet tanytpaý jaǵdaılarynan» kórinýde. Ásirese, ıslamıstik aǵymdardyń túpki maqsatynyń teokratııalyq memleket ornatýǵa baǵyttalǵan is-áreketteri zaıyrlyqqa, zaıyrly memleketke tikeleı qaýip tóndirip otyr. Teokratııalyq memlekettiń qazirgi modelin DAISh naqtyly kórsetip berdi. DAISh-tyń is-áreketinen kóp zardap shekken musylmandar ekenin kórip otyrmyz. Bul ıslam memleketi emes, ol tek belgili bir ıslamıstik toptyń qurylymy, olardyń ustanymdaryna saı kelmegen adamdardy, eń aldymen, musylmandardy qyryp-joıýda. Zaıyrly memleket – din men memlekettiń qyzmetin ajyratý, árqaısysynyń óz kompetenııasy sheńberinde qyzmetin atqarýy, bir-biriniń qyzmetine aralaspaýy. Tujyrymdamada zaıyrlylyq degenimiz – ateızm degendi bildirmeıdi dep jaqsy aıtylǵan.
– Elimizdegi dinı ahýalǵa qandaı baǵa berer edińiz? Memlekettiń din salasyn quqyqtyq retteýi qalaı júzege asyrylmaqshy?
– Qazirgi bizdegi dinı ahýalǵa birjaqty baǵa berý birshama qıyn bolar. Degenmen, Qazaqstan sııaqty kóp konfessııaly elde jańa dinı uıymdardyń kópshiliginiń bizdiń el úshin dástúrli emes dinı uıymdar ekenin jáne sońǵy 20 jyl ishinde qaýlap tez arada keń etek jaıǵanyn eskeretin bolsaq, dinı ahýaldyń ár ýaqytta kúrdeli qoǵamdyq sfera ekenin este saqtap, nazarda ustap otyrýymyz qajet. «Úlken Eýrazııa – 2027: konfrontaııa jáne seriktestik» máselesine arnalǵan Astana klýbynyń úshinshi otyrysyndaǵy sóılegen sózinde QR Prezıdenti N.Nazarbaev álemdegi terrorızmniń barǵan saıyn keń aýqymdy sıpat alǵanyna, álemniń kez-kelgen jeriniń olardyń destrýktıvti áreketiniń nysanyna aınalý múmkindiginiń óskendigine nazar aýdardy. 2016 jyly 104 memlekette terakti bolǵan. Bul úshinshi myńjyldyqtaǵy teraktiler men onyń qurbany bolǵan adamdardyń sany on ese óskenin kórsetip otyr. Álemdik deńgeıde bolsyn, bizdiń qoǵam aýmaǵynda bolsyn, bul máseleniń jyldan-jylǵa shıelenisip bara jatqanyn kórýge bolady. Osy qalyptasqan jaǵdaıǵa jaýap retinde Qazaqstandaǵy qazirgi qalyptasqan dinı ahýaldy retteýdiń mańyzdy baǵyty retinde «Din salasyn retteıtin zańnamany jetildirý; Memlekettiń zaıyrlylyq qaǵıdattaryn nyǵaıtýǵa jáne dinı ekstremızmge qarsy is-qımylǵa baǵyttalǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń din salasyndaǵy memlekettik saıasatyn iske asyrý boıynsha barlyq deńgeıdegi memlekettik organdar men azamattyq qoǵam ınstıtýttary jumysynyń biryńǵaı júıesin jetildirý; Azamattardyń ar-ojdan bostandyǵy men olardyń dinı nanym-senimin qurmetteý quqyqtaryna zańnamalyq kepildik berýdi qamtamasyz etý» máseleleri jan-jaqty qarastyrylǵan. Tujyrymdamada jalpy dinı máseleler men konfessııaaralyq qarym-qatynastardy retteýdiń quqyqtyq-normatıvtik negizderin jetildirý – memlekettiń dinge qatysty saıasatyn jetildirýdiń mańyzdy bóligi retinde qarastyrylǵan. Tujyrymdamany 2017–2020 jyldar aralyǵynda memlekettiń din salasyndaǵy saıasatynyń negizgi baǵyt-baǵdaryn aıqyndap bergen negizgi qujat dep qabyldaý kerek, onda atalǵan problemalardyń joǵary kásibı deńgeıde sheshilýiniń naqty joldary kórsetilgen.
– Jastar arasyndaǵy dinge qyzyǵýshylyqtyń ósýi olardyń radıkaldy dinı aǵymǵa kirip ketýiniń qaýpin kúsheıtýde. Tujyrymdama bul máselege qandaı sheshim usynady?
– Shyn máninde jastar arasyndaǵy dinge qyzyǵýshylyqtyń ósýi olardyń radıkaldy dinı aǵymǵa kirip ketýiniń qaýpin kúsheıtýde. Búgingi dinı ahýaldaǵy jastardyń orny men róli týraly aıtar bolsaq, ata-ana keıbir jaǵdaıda ateıst bolsa, balalary dindar, bul keńestik qoǵamnyń saldary dep aıtýǵa bolady. Ekinshi jaǵynan, búgingi kúni dástúrli dinde ǵana emes, jańa dinı uıymdardyń, ásirese, ıslamıstik toptardyń quramynyń 90, keıde tipti 95–99 paıyzyn jastar quraıdy. Din salasynda jastarǵa baılanysty qalyptasqan osy jaǵdaı, árıne, biraz máseleni týyndatady. Jastar kez-kelgen qoǵamnyń bolashaǵy jáne de ol jaı aıtyla salǵan sóz emes ekendigin árkim túsinedi. Tujyrymdamada jastar arasyndaǵy dinı radıkalızm men ekstremızm ıdeologııasynyń taralý sebepteri men joldaryna jan-jaqty taldaý jasalyp, jastar arasynda oryn alǵan osy máselelerdi sheshýdiń naqty joldary qarastyrylǵan. Áleýmettik jeliler jastardyń sanasyna maqsatty túrde yqpal etý arqyly «sana-sezimi ózgeriske ushyraıdy, azamattardyń memleketke degen áleýmettik senim deńgeıi tómendeıdi, patrıotızm men tilektestik sezimi joıylady, qundylyq baǵyttary men etıkalyq normalar ózgeredi, otbasyna iritki salynady, qoǵam jikke bólinedi», «qoǵamdaǵy shıelenistiń órshýine, radıkaldy dinı aǵym ókilderiniń, onyń ishinde halyqaralyq terrorıstik uıymdardyń qataryna qosylý úshin shet elge zańsyz shyǵýǵa tyrysatyndar sanynyń artýyna alyp kelýimen qaýipti» dep erekshe nazar aýdaryldy. Tujyrymdamada memlekettiń zaıyrlyq sıpatyn saqtaı otyryp, osy salada týyndaǵan máselelerdi keshendi túrde sheshý qajettigi jolǵa qoıylǵan.
– Suhbatyńyzǵa rahmet
Suhbattasqan – Ásel DAǴJAN,
"Adyrna" ulttyq portaly
