ادەت-عۇرىپ تورەشى

4965
Adyrna.kz Telegram

قازىرگى قوعامدا ءدىني جات اعىمدار مەن پسەۆدوسالافيزمدەر قايدان پايدا بولادى؟ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ادەت-عۇرپى مەن سالت-ءداستۇرىن مانسۇقتاۋ قاشاننان پايدا بولدى؟ يسلام ءدىنى ونىڭ ىشىندە ءابۋ حانيفا مازحابى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سالت-داستۇرىنە كەڭشىلىك بەرگەن. ەندەشە وسى تاقىرىپ اياسىندا اڭگىمە وربىتەمىز.

بۇكىل مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ دا ادەت-عۇرىپتارى مەن تاريحى، مادەنيەتى مەن ادەبيەتى يسلام دىنىمەن تىعىز بايلانىسادى. يسلام ءدىنى قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمى مەن تىنىس-تىرشىلىگى رەتىندە قازاق دالاسىندا كەڭىنەن تارادى. تاريح پاراقشالارىنا كوز سالار بولساق، كونەدەن كەلە جاتقان تاڭىرشىلدىك، يۋدايزم مەن حريستياندىق، ءبۇدديزم مەن زورواستريزمدىك دىندەردىڭ اسەرىندە سىڭگەن ادەت-عۇرىپتار يسلام ءدىنى اكەلگەن ۇلى وركەنيەت اعىسىنا توعىتىلىپ، ءوز ىقپالدارىن جوعالتتى. قازاق حالقىنىڭ رۋحاني فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمى، ماقال-ماتەلدەرى، ەستەتيكالىق ادەت-عۇرىپتارىنىڭ نەگىزى قۇران جانە سۇننەت تاعىلىمىاياسىندا قالىپتاستى. سونداي-اق، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق رۋحاني بولمىسى مەن فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمىنىڭ وزەگىن عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپتارى قۇرايتىنىن ەسكەرەر بولساق، يسلام ءدىنى حالقىمىزدىڭ عۇمىرناماسىنىڭ باعدارى ەكەندىگىن كورەمىز.
ادەت – قايتالانۋ، جالعاسىن تابۋ ماعىناسىن بەرسە، عۇرىپ – تانىم، تۇسىنىك ماعىناسىن بىلدىرەدى. ياعني، ادەت ءسوزى دە، عۇرىپ ءسوزى دە اراب تىلىنەن قازاق تىلىنە ەنگەن ءدىني اتاۋلار. ال، تەرميندىك انىقتاماسىنا كەلەر بولساق، يمام ءجۇرجاني، عاززالي سىندى عالىمدار: «عۇرىپ – ول، ادامداردىڭ اقىل-پاراساتىنىڭ قۇپتاۋىمەن كوڭىلدەرگە ورنىققان، تازا تابيعات تاراپىنان قۇپتالعان ءىس»دەگەن.
ادەت-عۇرىپتىڭ انىقتاماسى، ءدىني دالەلدەرى، تۇرلەرى، شارتتارى مەن شاريعاتتاعى ءمان-ماڭىزى سەكىلدى تاقىرىپتار جانە ونىڭ دالەلدىك قۋاتتىلىعىنا قاتىستى ەڭ العاش اۋقىمدى ەڭبەك جازعان حانافي ءمازھابىنىڭ كورنەكتى عالىمى – يبن ابيدين (1783/1836). ول ءوزىنىڭ «ماجمۋعاتۋ ءار-ءراسايل يبن ابيدين» اتتى تراكتاتتار جيناعىندا «ءناشرۋ ءال-عۇرىپ» دەگەن اتاۋمەن عۇرىپ تاقىرىبىنا اۋقىمدى ورىن بەرگەن.
يسلام عۇلامالارى ادەت-عۇرىپتى يسلام قۇقىقتىق مەتودولوگياسىنىڭ دالەلدىك نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە بەلگىلەۋدە اۋەلى اتالمىش قۇران اياتى مەن حاديستەرگە سۇيەنەدى. ابدۋللا يبن ماسعۇدتان (ر.ا.) جەتكەن حاديستە: «مۇسىلماندار جاقسى دەپ ەسەپتەگەن نارسە اللانىڭ الدىندا دا جاقسى، مۇسىلماندار جامان دەپ كورگەن نارسە اللانىڭ قۇزىرىندا دا ۇنامسىز» – دەگەن.
يسلام دىنىندە قۇقىقتىق ماسەلەلەرگە قاتىستى جالپى بەس قاعيدا بار. بۇل بەس قاعيدا بۇكىل يسلام عۇلامالارى تاراپىنان ءبىر اۋىزدان ماقۇلدانىلعان دالەلدىك كۇشكە يە. سول بەس قاعيدانىڭ ءبىرى: «ادەت-عۇرىپ – تورەشى» دەگەن قاعيدا. ياعني، قۇران، سۇننەت جانە يجماع (يسلام عۇلامالارىنىڭ ءبىر ماسەلەگە كەلىسۋى) ماسەلەلەرىنە تىس ناقتىلى دالەلى بولماعان كەيبىر ماسەلەلەردە ادامدار اراسىندا قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپقا جۇگىنىپ، سولنەگىزىندە ۇكىم شىعارىلادى.
فيقھ عۇلامالارى ادەت-عۇرىپتىڭ شاريعاتتا دالەل سانالۋى ءۇشىن بىرنەشە شارتىن بەلگىلەگەن. ولاردىڭ نەگىزگىلەرىن اتاپ كورسەتەر بولساق، قۇران، سۇننەتجانە مۇسىلمان عۇلامالارىنىڭ ورتاق ۇيعارىمدارىنا كەراعار كەلمەۋى ءتيىس. مىسالى: اۋەلى، ءبىر ەلدە كەڭ ەتەك العان ءوسىم بەرۋ، قۇمار ويىنى، اراق ءىشۋ سىندى ادەتتەر يسلام دىنىندە تىيىم سالىنادى. بۇلار يسلام شاريعاتىندا «بۇرىس» ادەت-عۇرىپ سانالىپ، شارعي دالەلدىك كۇشى بار ادەت-عۇرىپقا جاتپايدى.
ءابۋ ھۋرايرادان جەتكەن ءوسىم تۋرالى ءبىر حاديستە: «التىن التىنعا، كۇمىس كۇمىسكە، بيداي بيدايعا، ارپا ارپاعا، قۇرما قۇرماعا جانە ءجۇزىم جۇزىمگە تەڭ بولىپ، قولما-قول ەسەپ ايىرىسۋ شارتىمەن قالاي ساۋدالاسۋلارىڭ ءوز ەرىكتەرىڭدە» – دەگەن.
حانافي ءمازھابى بويىنشا، بۇل حاديستەن ەكى ءتۇرلى ۇكىم شاعادى.
1. ءبىر حالىقتىڭ اراسىنداعى ءوسىم بەرۋ، ءوسىم الۋ ادەتكە اينالعان بولسا، ول ناسقا قايشى كەلگەندىكتەن جارامسىز.
2. بۇرىنعى كەزدە ارپا، ءبيدايدى داعار، قالتامەن ولشەيتىن بولسا، ال قازىرگى كۇنىمىزدە تارازىعا سالىپ كيلوگرامم نەمەسە توننالاپ ساتۋ ادەتى قالىپتاستى. ادامدار اراسىنداعى زاتتاردى ولشەپ ساتۋداعى ادەت-عۇرىپتىڭ بۇل ءتۇرىنىڭ وزگەرۋى شاريعاتقا قايشى ەمەس. الايدا، شاريعات ساۋداعا قاندايدا ءبىر جولمەن بولسىن ءوسىم ارالاستىرۋعا رۇحسات ەتپەيدى.
حالىق اراسىندا: «ءداستۇردىڭ وزىعى دا بار، توزىعى دا بار» دەگەن ماتەل دە قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىندا شاريعات تىيىم سالعان كۇنالى ىستەردى ادەت-عۇرىپ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولاتىنىن ۇقتىرسا كەرەك.
ەكىنشىسى، ادەت-عۇرىپ ۇكىم شىعارىلعان ۋاقىتتا حالىق اراسىندا كەڭ قولدانىلاتىن بولۋى ءتيىس. تاريحتا بولىپ، كەيىننەن جويىلعان ادەت-عۇرىپ شاريعاتتا دالەل بولىپ سانالمايدى.ءارى جەكەلەي ادامدار اراسىنداعى ادەت-عۇرىپتا زاڭدىلىق كۇشى جوق. فيقھ عۇلامالارى ءار زامانعا ساي قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپ نەگىزىندە كەيبىر تارماق ماسەلەلەردىڭ دە ۇكىمدەرى وزگەرىپ وتىراتىندىعىن ايتقان.
عۇرىپ – يسلام قۇقىقتىق مەتودولوگياسىنىڭ دالەلدىك نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى بولۋىمەن قاتار، حانافي جانە ماليكي ءمازھابى عۇرىپتىڭ دالەلدىگىن وزگە مازھابتارعا قاراعاندا وتە كەڭىنەن قاراستىرادى.حانافي ءمازھابى بويىنشا، قۇران كارىمنىڭ ءاربىر اياتىنان ۇكىم شىعارۋدا ادامزات ومىرىمەن تىعىز بايلانىستىرا وتىرىپ، قۇلشىلىق، قوعامدىق ساۋدا-ساتتىق، وتباسى جانە انت ءىشۋ سياقتى ماسەلەلەردە دە ءبىر حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپتىق تۇسىنىگىن ەسكەرۋسىز قالدىرمايدى. سودان بىرەر مىسالدار بەرە كەتەلىك.
قۇلشىلىق: قاسيەتتى قۇراندا: «تازا توپىراققا ءتاياممۇم سوعىڭدار» ء(مايدا سۇرەسى، 6-ايات) اياتىنداعى «ساعيد» ءسوزىن حانافي ءمازھابىنىڭ عالىمدارى ادامداردىڭ ادەت-عۇرىپتارى نەگىزىندە جەر قۇرامىنا جاتاتىن توپىراق، قۇم، اك جانە سۇرمە سياقتى بارلىق تازا نارسەنى جاتقىزادى. ءسويتىپ، توپىراق جىنىسىنا جاتاتىن بارلىق تازا نارسەگە ءتاياممۇم سوعۋعا بولاتىنىن ايتادى. ال شافيعي ءمازھابىنىڭ عالىمدارى «ساعيد» ءسوزىنىڭ تىلدىك ماعىناسى نەگىزىندە تەك ءوسىرۋ كۇشىنە يە بولعان توپىراققا عانا ءتاياممۋم سوعىلاتىنىن ايتادى.
ءپىتىر ساداقاسىنىڭ قۇنىن بەرۋ: حانافي بويىنشا، زەكەت، ءپىتىر، كاففارات، ۇشىر (ەگىندىكتىڭ زەكەتى), حاراج (سالىق) جانە ءنازىر ەتكەن ىسىنە قاتىستى مال-مۇلىكتىڭ قۇنىن بەرۋ دۇرىس. ماليكي، شافيعي جانە حانبالي ءمازھابتارىنىڭ كوزقاراسىندا شاريعاتتا بەلگىلەنگەن قاندايدا ءبىر مال-مۇلىكتىڭ ءوزى بەرىلۋى كەرەك. سول مال-مۇلىكتىڭ قۇنىن بەرۋ دۇرىس ەمەس. بۇل ءمازھابتار، «قىرىق قويدان ءبىر قوي زەكەت بەرىلەدى» دەگەن حاديستە بەلگىلەنگەن مالدىڭ ءوزىن بەرمەي، قۇنىن بەرۋ كەدەيدىڭ اقىسىنا قيانات جاساۋ بولىپ تابىلادى دەپ بىلەدى. حانافي ءمازھابى بويىنشا، بۇحاري جەتكىزگەن مۇعازدىڭ ياماندىقتارعا: «ماعان ارپا، جۇگەرىدەن بەرەتىن زەكەتتەرىڭنىڭ ورنىنا وزدەرىڭە ىڭعايلى، اللا ەلشىسىنىڭ (س.ع.س) ساحابالارى ءۇشىن حايىرلى كيىم-كەشەك الىپ كەلىڭدەر» دەگەن ءحاديسىن دالەل قىلادى. ياعني، حانافي ءمازھابى ۇكىم بەرۋدە ءبىر حالىقتىڭ ۇستانىمى مەن قاجەتتىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، شاريعات ءمانىسىن سول نەگىزدە اتقارۋدى ءجون كورگەن.
ساۋدا-ساتتىق: حانافيلەر بويىنشا، ساۋدا-ساتتىق ماسەلەسىندە ساۋدالاسىپ جاتقان زاتتىڭ ءتۇر-ءتۇسى مەن سيپاتى ناقتى ءبىلىنۋى ءتيىس. ءارى ساتۋشى – «ساتتىم»، ال الۋشى – «الدىم» دەپ ايتۋى شارت. الايدا،ءبىر حالىقتىڭ اراسىندا ساۋدا كەزىندە ساتۋشى – «ساتتىم»، ال الۋشى – «الدىم» سوزدەرىن ايتباي-اق، زاتتىڭ اقشاسىن بەرىپ، زاتتى الىپ كەتە بەرۋ ادەتكە اينالعان بولسا، سول ساتىلعان زات ارزان زات بولسىن نەمەسە قىمبات زات بولسىن ساۋدالارى دۇرىس بولادى. يسلام شاريعاتى ادەت-عۇرىپ نەگىزىندە تۇسىنىستىكپەن ىسكە اسقان ساۋدانىڭ بۇل تۇرىنەدە رۇحسات بەرەدى.
يسلام شاريعاتى ساۋداگەردىڭ قولىندا بولماعان تاۋاردى بىرەۋگە ساتۋعا رۇحسات ەتپەيدى. ويتكەنى، قولدا بولماعان تاۋاردىڭكەلەشەكتە كەلىسىم شارتقا ساي ساتۋشىنىڭ قولىندا بولاتىندىعىنا كەپىلدىك جوق. الايدا، حالىق اراسىندا ادەتكە اينالعان «ءسالام» ياعني، ءبىر زاتقا تاپسىرىس بەرۋ ارقىلى ساۋدا ىستەۋ ادەت-عۇرپى پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) زامانىندا دا كەڭىنەن تاراعان ەدى. يبن ابباستان جەتكەن ريۋاياتتا: پايعامبارىمىز (س.ع.س) ماديناعا كەلگەن ۋاقىتتا ادامدار قۇرماعا ءبىر جىل، ەكى جىل، ءتىپتى، ءۇش جىل بۇرىن تاپسىرىس بەرىپ قوياتىن. سوندا ول (س.ع.س): «كىمدە-كىم قۇرماعا الدىن-الا تاپسىرىس بەرەتىن بولسا، بەلگىلى ۋاقىتقا دەيىن ناقتى سالماق، ولشەممەن تاپسىرىس بەرسىن» – دەگەن. يسلام ساۋدانىڭ بۇل تۇرىنە دە رۇحسات بەرۋى شاريعاتتىڭ ءبىر جەڭىلدىگى دەپ ۇعۋ كەرەك.
حانافي ءمازھابى بويىنشا، ساۋدانىڭ بۇل تۇرىنە قازىرگى كۇنىمىزدە حالىق اراسىندا كەڭىنەن تاراعان ازىق-تۇلىككە، كيىم-كەشەكتەرگە، ءارتۇرلى تەحنيكالىق جابدىقتارعا تاپسىرىس بەرۋ ۇردىستەرى دە جاتادى. ياعني، جوعارىدا ايتقانىمىزداي قولدا بولماعان تاۋاردىڭ ەرتەڭگى كۇنى قولدا بولۋىنا كەپىلدىك جوق. سوندىقتان، ىستەستىك جاساسقان ادامدار اراسىندا تۇسىنىسپەۋشىلىك نەمەسە ءبىر تاراپتىڭ زيان تارتپاۋى ءۇشىن ساۋدا-ساتتىق كەلىسىمدەر سەنىمدىلىگى بار ورگانداردىڭ ارالاسۋىمەن ىسكە اسىرىلۋى قاجەت.
بالا-شاعانىڭ ناپاقاسى: يسلامدا وتباسىنداعى بالالار مەن نازىك جاندى ايەلدىڭ كۇندەلىكتى قاجەتتىلىگى وتاعاسىنىڭ موينىنداعى مىندەت. الايدا، قاسيەتتى قۇراندا: «بالا ەمىزەتىن انالاردى اس-اۋقات جانە كيىم-كەشەكپەن شاريعاتقا ءھام داستۇرگە ساي لايىقتى تۇردە قامتاماسىز ەتۋ بالانىڭ اكەسىنىڭ مىندەتى. ەشكىمگە شاماسىنان تىس مىندەت جۇكتەلمەيدى» (باقارا سۇرەسى، 233-ايات), «باي جاعدايىنا قاراي، كەدەي دە شاماسىنا قاراي شاريعات جانە داستۇرگە ساي لايىقتى دۇنيەسىن بەرىپ اسىراسىن. بۇل ىزگى جانداردىڭ موينىنداعى بورىش»(باقارا سۇرەسى، 236-ايات) دەپ، بالا-شاعانىڭ ناپاقاسىنىڭ مولشەرى ناقتى ايتىلماعاندىقتان، جەرگىلىكتى مۇسىلمان حالىقتىڭ ادەت-عۇرپى ەسەپكە الىنادى. ءابۋ باكىر ءال-جاسساس «احكام ءال-قۇران» اتتى ەڭبەگىندە: «اياتتاعى «ءال-ماعرۋف» ءسوزى اس-اۋقات جانە كيىم-كەشەكپەن قامتاماسىز ەتۋدە وتاعاسىنىڭ ءحال-جاعدايى نەگىزگە الىنادى. شاماسى جەتپەگەن مىندەتتى ەر ادامنىڭ موينىنا ارتىپ قويۋ دۇرىس ەمەس. اللا تاعالا: «اللا ەشبىر جانعا شاماسىنان تىس مىندەت جۇكتەمەيدى». ەگەر دە ايەلى ءوزى سەكىلدى ايەلدەرگە بەرىلەتىن ناپاقادان كوبىرەك تالاپ ەتسە، ونىڭ سۇراعانى بەرىلمەيدى. سول سەكىلدى وتاعاسى دا ءوزىنىڭ ايەلى سياقتى ايەلدەرگە بەرىلەتىن ناپاقادان از مولشەردە بەرۋى دۇرىس ەمەس. جەرگىلىكتى ادەت-عۇرىپقا ساي وعان تيەسىلى ناپاقاسىن بەرۋگە مىندەتتى» دەگەن. ياعني، يسلام شاريعاتى وتباسى ناپاقاسىن ەر ازاماتتىڭ موينىنا جۇكتەگەنىمەن، مولشەرىن ءار حالىقتىڭ ادەت-عۇرپىنا قالدىرعان.
تۇندە تاعامنىڭ بەتىن اشىق قالدىرماۋ: حالقىمىزدا تۇندە تاعامنىڭ بەتىن اشىق قالدىرماۋ ءداستۇرى كەڭىنەن تاراعان. انالارىمىز ىدىستىڭ بەتىن جاباتىن قاقپاعى بولماي قالعان جاعدايدا بەتىنە «ءبيسميللا» دەپ جىڭىشكە اعاش سيقتى نارسەنى بولسا دا كولدەنەڭ قوياتىن ەدى.
ءجابير (ر.ا) جەتكىزگەن حاديستە اللا ەلشىسى (س.ع.س): «ىدىستارىڭنىڭ (سۋ، تاماق) بەتىن جابىڭدار، ەسىكتەرىڭدى (تۇندە) اشىق قالدىرماڭدار جانە شىراقتارىڭدى سۇندىرىڭدەر. اقيقاتىندا، شايتانعا سۋسىن بەرۋ، وعان ەسىكتەردى اشۋ جانە ىدىستاردى اشىق (الدىنا تاماق ءجايىپ قويۋ) قالدىرۋ حالال ەمەس. بىرەۋلەرىڭ ىدىستىڭ بەتىن جاباتىن نارسە تابا الماسا، «ءبيسميللا» دەپ ىدىستىڭ بەتىنە كولدەنەڭ ءبىر نارسەنى قويسىن...»دەسە، تاعى ءبىر حاديستە: «ىدىستارىڭنىڭ بەتىن جابىڭدار. راسىندا، ءبىر جىل ىشىندە وبا اۋىرۋى جۇرەتىن ءبىر ءتۇن بار. بۇل وبا اۋىرۋى تەك اشىق ىدىستاعى تاعامدارعا تۇسەدى»– دەگەن.
حاديستەردە تۇندە تاعامنىڭ بەتىن اشىق قالدىرۋدىڭ ەكى ءتۇرلى كەسىرى باياندالادى. اۋەلى: لاعىنەتى شايتاندى ادال اسقا ارالاستىرماۋ. ەكىنشىسى: جىلدىڭ ءبىر تۇنىندە تارايتىن وبا اۋىرۋىنان ساقتاندىرۋ. دەمەك، تۇندە بەتى اشىق قالعان تاعامدى «ءبيسميللا» دەپ جەي بەرۋگە بولادى.
ءبىلىم بەرۋ ءداستۇرى: مۇسىلماندىق ون قانشا عاسىرلىق تاريحى بار قازاق حالقى حانافي ءمازھابىن ۇستانىپ كەلدى. حالقىمىزدىڭ كونە داۋىردەن بەرى تامىرى تەرەڭ تارتقان ادەت-عۇرپىنىڭ ءبىرى – ءتىلاشار. ءتىلاشار – بالاسىن ۇستازىنىڭ الدىنا العاش اپارعان اتا-انانىڭ ىزگى نيەتپەن بەرگەن وقۋ اقىسى دەۋگە بولادى. ياعني، عىلىمعا، وقۋ-جازۋعا ەرەكشە كوڭىل بولگەن حالقىمىز بالانىڭ ساۋاتىن اشۋ، بالا تاربيەسىن بارىنەن جوعارى باعالاي بىلگەن.
اۋقاتتى ادامداردىڭ كوبى اقى تولەپ اۋىلىندا بالا وقىتاتىن قوجا-مولدالاردى ۇستاسا، ءبىر بولىگى بالالارىن بۇحارا، سامارقاند، قازان، تۇركىستان سەكىلدى قالالاردىڭ مەدرەسەلەرىنە ءبىلىم الۋعا جىبەرىپ وتىردى. ال حالىقتىڭ كوپشىلىگى بالالارىن اۋىل اراسىنداعى مولدالاردان وقىتاتىن ەدى. مىنە، سولاردىڭ اراسىنان حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار عالىمدارى، كلاسسيك اقىن-جازۋشىلارى شىقتى.
ءتىلاشار نەمەسە ءدىني بىلىمگە اقى تولەۋ ماسەلەسى تۋرالى حانافي ءمازھابىنىڭ العاشقى عالىمدارى قۇران نەمەسە ءدىني ءبىلىم ۇيرەتكەن كىسىنىڭ اقى الۋى دۇرىس ەمەستىگىن ايتقانىمەن، كوپشىلىك قاۋىم قۇران جانە ءدىني ءىلىمدى مۇعالىمدەر ارقىلى عانا ۇيرەنە الادى. تاڭنان كەشكە دەيىن ءار كۇنىن قۇران نەمەسە ءدىني ءبىلىم بەرۋمەن وتكىزەتىن مۇعالىمدەرگە جالاقى تولەنبەسە، ولار باسقا تىرشىلىك قامىمەن بولىپ كەتەرى انىق. مۇعالىمدەردىڭ ازايۋى قارا حالىقتىڭ قۇران نەمەسە ءدىني بىلىمنەن ساۋاتسىز قالۋىنا سەبەپ بولادى دەگەن پىكىردى ۇستانعان حانافي ءمازھابىنىڭ مارعيناني، عايني، ساراحسي جانە يبن كامال سىندى عالىمدارى يستيحسان ء(بىر ءىستى ۇنامدى ءبىلۋ) نەگىزىندە قۇران نەمەسە ءدىني بىلىمگە اقى الۋدىڭ دۇرىستىعىن ايتادى. ءارى قۇران كارىم جانە ءدىني ءبىلىم ۇيرەتۋ بارىسىندا اقى الۋدىڭ دۇرىستىعىن ايتقان فاقيھ عالىمدار مۇعالىمدەرگە بەرىلەتىن اقىنىڭ ۇزىلمەۋى، ادام بالاسىنىڭ دۇنيە جانە اقىرەت بىلىمىنە قاتىستى مالىمەتتەردەن بەيحابار قالماۋىنىڭ بىردەن-ءبىر جولى. ال مۇقتاجدىعى بولماعان، باسقالاي كىرىس كوزى بولعان ادامنىڭ جاساعان ءدىن قىزمەتى ءۇشىن اقى تالاپ ەتۋى، يستيحسان نەگىزىنە سايكەس بولماعاندىقتان دۇرىس ەمەس دەيدى.
دەمەك، اللا جولىنداعى ەڭ ماعىنالى ءىس جاس ۇرپاقتىڭ ءدىن بىلىمىمەن رۋحاني تاربيەنى قاتار الۋ جولىنداعى سىڭىرىلگەن ەڭبەك بولماق. اباي قۇنانبايۇلى: «عىلىمسىز اقىرەت تە جوق، دۇنيە دە جوق. عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان حاج، ەشبىرى عيبادات ورنىنا بارمايدى» – دەپ عىلىم اقىرەت پەن دۇنيەنىڭ شام شىراعى ەكەنىن شىرقاۋ شىڭىنا جەتكىزىپ ايتقانى دا بارشاعا ايان.
انت ءىشۋ ماسەلەسى: قازاقتا ءبىر ماڭىزدى ىستەردە ءسوزىن دالەلدەۋ ءۇشىن «قۇران ۇستايمىن» دەپ انت ەتۋ ادەت-عۇرپى كەزدەسەدى. بۇلۋادە دەپ اتالىدى. «ۋادە - قۇداي ءسوزى» (ماتەل). قۇداي اتىنان بەرىلەتىن ۋادە ءجاي ايتىلا سالاتىن قۇرعاق ءسوز ەمەس، ول ادالدىق پەن ادامدىقتىڭ ايعاعى بولعاعى.
حالقىمىزدىڭ بۇل ادەت-عۇرىپى تۇنىپ تۇرعان شاريعات. ەندى سول شاريعات ءجايلى ءسوز ەتەر بولساق، اۋەلى اللا تاعالانىڭ ەسىم، سيپاتتارىنان باسقامەن انت ەتۋدىڭ دۇرىس ەمەستىگىن ءبىلۋىمىز كەرەك. ءال-عينايا ەڭبەگىندە: «كىم اللا تاعالادان باسقا پايعامبار، قۇران، كاعبا سياقتى سوزدەرمەن انت ەتسە، انت ەتكەن بولمايدى»دەسە، «فاتحۋلقادير» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى يبن ھۋمام: «اللانىڭ كالام سيپاتى بولعان قۇرانمەن انت ەتۋ قازىرگى كۇنىمىزدە ادامدار اراسىندا ادەت-عۇرىپ نەگىزىندە قالىپتاستى. سوندىقتان، قۇران كىتابىمەن انت ەتۋ، انت بولىپ ەسەپتەلەدى. ەگەر انتىن بۇزسا، كاففارات ءۋاجىپ بولادى دەگەن.
كاففارات ءجايلى قۇراندا: «ونىڭ تولەمى: ءۇي-ىشتەرىڭە جەگىزەتىن ورتا ەسەپپەن ون مىسكىندى تاماقتاندىرۋ، نە ولاردى كيىندىرۋ نەمەسە ءبىر قۇل ازات ەتۋ. مۇنى تاپپاعان بىرەۋ، ءۇش كۇن ورازا ۇستاۋ. بۇزعان انتتارىڭنىڭ جازاسى وسى» («مايدا» سۇرەسى، 89-ايات) دەگەن. ءابۋ حانيفا انت ءسوزى قايتالانۋ سەبەپتى كاففارات جازاسى دا ارتا تۇسەتىندىگىن ايتادى.
قايتىس بولعان كىسىگە قۇران باعىشتاۋ: قازاق ادەت-عۇرپىندا ءولىم شىققان ۇيگە كوڭىل ايتۋشىلار كەلگەندە، قايتىس بولعان كىسىنى جەرلەۋ قارساڭىندا، قابىر باسىندا قۇران وقىلىپ، ساۋابى مايىتكە باعىشتالادى. ءتىپتى، جول بويىنداعىمازارات تۇسىنان وتكەن ءاربىر قازاق بالاسى اتىنان ءتۇسىپ نەمەسە اسىعىس بولسا اتىن اياڭداتىپ، قۇران وقىپ، دۇعا ەتىپ، بەتىن سيپاپ وتەدى. ءارى مارقۇم بولعان اتا-بابالارىنىڭ ارۋاعىنا، ءيسى مۇسىلمان قاۋىمنىڭ ارۋاعىنا دۇعا ەتىپ ءوتۋدى ادامگەرشىلىك پارىز دەپ ۇققان.
حالقىمىزدىڭ بۇل ادەت-عۇرپىن شاريعاتتان ىزدەر بولساق، يسلامدا مۇسىلمان باۋىرىنىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسۋ ساۋابى مول ءىس. اللا ەلشىسى (س.ع.س):«كىمدە-كىم مۇسىلمان باۋىرىنىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ، كوڭىل ايتسا اللا ول كىسىنى قيامەت كۇنى كەرەمەت جىبەك كيىمدەرمەن كيىندىرەدى» – دەگەن.
ال، قۇران تۋرالى حانافي ءمازھابىنىڭ عالىمدارى يمام مۇحامماد يبن حاسان ءاش-ءشايبانيدىڭ: «قابىر باسىندا قۇران وقۋ دۇرىس» دەگەن كوزقاراسىن نەگىزگە الىپ، قايتىس بولعان كىسىگە جەڭىلدىك بولار دەگەن ۇمىتپەن قابىر باسىندا فاتيحا، اياتۋل كۋرسي، ىقىلاس جانە ت.ب سۇرەلەردى وقۋدى ادەتكە اينالدىرعان.
بۇل ماسەلە ءجايلى ءال-قادي ءابۋ تايب: «قۇراندى وقىعان ونى وقىعانى ءۇشىن، ال ءمايت قۇراندى تىڭداۋشىلار قاتارىندا ساۋاپ الادى. مايتكە اللا تاعالانىڭ راحمەتى مەن بەرەكەسى ءۇمىت ەتىلەدى. مىنە، وسى تۇرعىدان قابىر باسىندا قۇران وقۋ ءمۇستاحاب. جانە دە وقىلعان قۇراننان كەيىنگى دۇعا قابىل بولۋعا ەڭ لايىقتى، دۇعانىڭ مايتكە پايداسى تيەتىنىدە راس» دەسە، يبن قۋداما: «باعىشتىلىپ جاسالعان بارلىق جاقسىلىقتىڭ ساۋابى ولىگە تيەدى. ويتكەنى، ول ءجايلى حاديستەر بار. بارلىق قالالاردا مۇسىلماندار جينالىپ، قۇران وقىپ، ساۋابىن ولىلەرگە باعىشتاۋدا ءارى بۇعان ەشكىم قارسى شىقپاۋدا. مىنە، بۇل دۇرىستىعىنا يجماعى بارىن كورسەتەدى» – دەگەن.
ءاھلۋ سۇننەتتىڭ قۇقىقتىق مەتودولوگياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان ءتورت ۇلكەن ءمازھابتىڭ كوزقاراسى بويىنشا، بارلىق جاقسىلىق امالداردىڭ، باعىشتالىپ وقىلعان قۇراننىڭ ساۋابى دا ولىلەرگە تيەدى. ماعقال يبن ياسار پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س): «ولىلەرىڭە «ياسين» سۇرەسىن وقىڭدار» دەگەنىن جەتكىزەدى. دەمەك، قۇران – كوپ وقىلاتىن جانە ۇكىمدەرىنە امال ەتىلەتىن كىتاپ بولعاندىقتان، اركىم قۇراندى تىرشىلىگىندە كوپ وقىپ، ۇكىمىنە لايىق ءومىر ءسۇرۋدى دە ۇمىتپاۋى كەرەك.
كەك الۋ نەمەسە قۇن تولەتۋ: قازاق دالاسىندا كەڭىنەن تاراعان بەيۋاز جاندى ولتىرگەن قاندى قولدى ءولتىرۋ نەمەسە قۇن تولەتۋ ماسەلەسىن كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ، بۇل «كەك الۋ» ينستيتۋتىنا توسىرقاي قاراپ، قارسى بولىپ تا كەلدى. ارينە، بۇل كۇشتەۋ اپپاراتى جوق كوشپەلى قوعامدا السىزدەرگە الىمجەتتىلىك كورسەتەتىن، جۋان جۇدىرىق قاندى قولداردىڭ ادام ءولتىرىپ، قىلمىس ىستەۋلەرىنە توسقاۋىل بولعانى انىق. سەبەبى، ول قىلمىس ىستەپ، كىسى ولتىرسە، ءولىمنىڭ اينالىپ ءوز باسىنا كەلەرىن نەمەسە بۇكىل تۋىسقاندارى بولىپ قۇن تولەيتىنىن سەزگەندە مۇنداي قىلمىسقا بارماۋعا تىرىسادى. ءسويتىپ، ەشكىم ءجون-جوسىقسىز، ناحاقتان-ناحاق كىسى ولتىرمەيدى. بۇل – قىلمىستىڭ الدىن الۋ، ونى بولدىرماۋدىڭ جولى. اللا تاعالا: «ۋا، اقىل يەلەرى! سەندەر ءۇشىن قىساستا ءومىر بار. ەندەشە، تاقۋالىق اياسىندا ءومىر ءسۇرىپ، جەكە تۇلعالار ءھام قوعام بولىپ اللانى قورعان تۇتا الاسىڭدار» (باقارا سۇرەسى، 179-ايات) دەگەن.
مۇحاممەد ءالي ءاس-سابۋني: «ءابۋ باكىر يبن ءال-ءارابيدىڭ «احكامۋل قۇران» تاپسىرىنەن مىنا وقيعانى كەلتىرەدى: «بىزگە ھيجري 487-جىلى ءال-اقسا مەشىتىنەن ءابۋ حانيفانىڭ كورنەكتى جولداستارىنىڭ ءبىرى ءاز-زاۋزاني اتىمەن تانىمال عالىم پايعامبارىمىزدى (س.ع.س) زيارات ەتە كەلدى. بىزدە اللا ەلشىسىنىڭ (س.ع.س) زيراتىنىڭ باسىنا كەلىپ، ونىمەن بىرگە بولدىق، وسى ەلدىڭ عالىمدارى دا بولدى. ول كىسىگە: «ادەت-عۇرىپ بويىنشا، مۇسىلمان كاپىردى ءولتىرۋى قالاي شەشىلەدى؟» – دەپ سۇراق قويىلدى. ول: «كەك الىنادى» – دەدى. ودان: «دالەلىڭ نە؟» – دەلىنىپ ەدى، ول: «ۋا، يمان ەتكەندەر! ناقاقتان-ناقاق كىسى ءولتىرۋ ماسەلەسىندە سەندەرگە قىساس-كەك پارىز ەتىلدى»(باقارا سۇرەسى، 178-ايات) اياتى كەز-كەلگەن قاندى قولعا دالەل بولادى» - دەدى» دەگەن.
يسلام شاريعاتىندا ءولىم تۇگىل، وكپەگە قيمايتىن باۋىرمالدىققا قاراماستان ءادىل ۇكىمنىڭ اتقارىلۋى، قارا ورمانداي حالىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەسىر تيگىزبەۋدىڭ جولى بولدى.يسلامداعى دوكترينالىق پرينتسيپتەر قاي كەزدە دە وزگەرمەيدى. ال، قۇقىقتىق تارماق ماسەلەلەردىڭ ۇكىمىنىڭ زامانعا نەمەسە مەكەنگە بايلانىستى وزگەرۋىسول حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپىمەن دە قاتىستى. بۇل ادام بالاسىنىڭ بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن قاجەتتىلىگىنىڭ ورىندالۋىن بىلدىرەدى. سونداي-اق، سان عاسىردان بەرى يسلاممەن بىتە-قايناپ كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرپىن يسلام ءدىنىنىڭ دەرەك كوزدەرىندەگى ناقتى فاكتىلەرىمەن قاتار ءتۇسىندىرۋ جاس ۇرپاقتى تۇرلىەكسترەميستىك جانە تەرروريستىك توپتارعا ەرىپ، سولاردىڭ سويىلىن سوعىپ كەتۋدەن امان الىپ قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى دەۋگە بولادى.

قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتتىڭ دىنگە دەگەن ساياساتىنىڭ ارقاسىندا  جات اعىمدارعا قارسى كۇرەستى كەڭىنەن قولعا الۋدا. پرەزيدەنت توقاەۆ سيريادان "جۋسان" وپەراتسياسى ارقىلى ەل ازاماتتارىن الدىردى. بولاشاقتا يسلام ءدىنى مەن سالت-ءداستۇرىمىزدى قارسى قوياتىندار دۇرىستاپ ويلانسا دەيمىز.

سامەت وقان، 

فيلوسوفيا دوكتورى (PhD), ءال-ءازحار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر