Qazırgı qoǧamda dıni jat aǧymdar men psevdosalafizmder qaidan paida bolady? Jergılıktı halyqtyŋ ädet-ǧūrpy men salt-dästürın mansūqtau qaşannan paida boldy? İslam dını onyŋ ışınde Äbu Hanifa mazhaby jergılıktı halyqtyŋ salt-dästürıne keŋşılık bergen. Endeşe osy taqyryp aiasynda äŋgıme örbıtemız.
Bükıl mūsylman halyqtarynyŋ, sonyŋ ışınde qazaq halqynyŋ da ädet-ǧūryptary men tarihy, mädenietı men ädebietı islam dınımen tyǧyz bailanysady. İslam dını qazaq halqynyŋ dünietanymy men tynys-tırşılıgı retınde qazaq dalasynda keŋınen tarady. Tarih paraqşalaryna köz salar bolsaq, köneden kele jatqan täŋırşıldık, iudaizm men hristiandyq, büddizm men zoroastrizmdık dınderdıŋ äserınde sıŋgen ädet-ǧūryptar islam dını äkelgen ūly örkeniet aǧysyna toǧytylyp, öz yqpaldaryn joǧaltty. Qazaq halqynyŋ ruhani filosofiialyq dünietanymy, maqal-mätelderı, estetikalyq ädet-ǧūryptarynyŋ negızı Qūran jäne sünnet taǧylymyaiasynda qalyptasty. Sondai-aq, qazaq halqynyŋ ūlttyq ruhani bolmysy men filosofiialyq dünietanymynyŋ özegın ǧasyrlar boiy qalyptasqan ädet-ǧūryptary qūraitynyn eskerer bolsaq, İslam dını halqymyzdyŋ ǧūmyrnamasynyŋ baǧdary ekendıgın köremız.
Ädet – qaitalanu, jalǧasyn tabu maǧynasyn berse, ǧūryp – tanym, tüsınık maǧynasyn bıldıredı. Iаǧni, ädet sözı de, ǧūryp sözı de arab tılınen qazaq tılıne engen dıni ataular. Al, termindık anyqtamasyna keler bolsaq, imam Jürjäni, Ǧazzali syndy ǧalymdar: «Ǧūryp – ol, adamdardyŋ aqyl-parasatynyŋ qūptauymen köŋılderge ornyqqan, taza tabiǧat tarapynan qūptalǧan ıs»degen.
Ädet-ǧūryptyŋ anyqtamasy, dıni dälelderı, türlerı, şarttary men şariǧattaǧy män-maŋyzy sekıldı taqyryptar jäne onyŋ däleldık quattylyǧyna qatysty eŋ alǧaş auqymdy eŋbek jazǧan Hanafi mäzhabynyŋ körnektı ǧalymy – İbn Abidin (1783/1836). Ol özınıŋ «Majmuǧatu är-räsail İbn Abidin» atty traktattar jinaǧynda «Näşru äl-ǧūryp» degen ataumen ǧūryp taqyrybyna auqymdy oryn bergen.
İslam ǧūlamalary ädet-ǧūrypty İslam qūqyqtyq metodologiiasynyŋ däleldık negızderınıŋ bırı retınde belgıleude äuelı atalmyş Qūran aiaty men hadisterge süienedı. Abdulla ibn Masǧūdtan (r.a.) jetken hadiste: «Mūsylmandar jaqsy dep eseptegen närse Allanyŋ aldynda da jaqsy, mūsylmandar jaman dep körgen närse Allanyŋ qūzyrynda da ūnamsyz» – degen.
İslam dınınde qūqyqtyq mäselelerge qatysty jalpy bes qaǧida bar. Būl bes qaǧida bükıl islam ǧūlamalary tarapynan bır auyzdan maqūldanylǧan däleldık küşke ie. Sol bes qaǧidanyŋ bırı: «Ädet-ǧūryp – töreşı» degen qaǧida. Iаǧni, Qūran, sünnet jäne ijmaǧ (islam ǧūlamalarynyŋ bır mäselege kelısuı) mäselelerıne tys naqtyly dälelı bolmaǧan keibır mäselelerde adamdar arasynda qalyptasqan ädet-ǧūrypqa jügınıp, solnegızınde ükım şyǧarylady.
Fiqh ǧūlamalary ädet-ǧūryptyŋ şariǧatta dälel sanaluy üşın bırneşe şartyn belgılegen. Olardyŋ negızgılerın atap körseter bolsaq, Qūran, sünnetjäne mūsylman ǧūlamalarynyŋ ortaq ūiǧarymdaryna keraǧar kelmeuı tiıs. Mysaly: äuelı, bır elde keŋ etek alǧan ösım beru, qūmar oiyny, araq ışu syndy ädetter İslam dınınde tyiym salynady. Būlar İslam şariǧatynda «būrys» ädet-ǧūryp sanalyp, şarǧi däleldık küşı bar ädet-ǧūrypqa jatpaidy.
Äbu Hurairadan jetken ösım turaly bır hadiste: «Altyn altynǧa, kümıs kümıske, bidai bidaiǧa, arpa arpaǧa, qūrma qūrmaǧa jäne jūzım jūzımge teŋ bolyp, qolma-qol esep aiyrysu şartymen qalai saudalasularyŋ öz erıkterıŋde» – degen.
Hanafi mäzhaby boiynşa, būl hadisten ekı türlı ükım şaǧady.
1. Bır halyqtyŋ arasyndaǧy ösım beru, ösım alu ädetke ainalǧan bolsa, ol nasqa qaişy kelgendıkten jaramsyz.
2. Būrynǧy kezde arpa, bidäidı daǧar, qaltamen ölşeitın bolsa, al qazırgı künımızde tarazyǧa salyp kilogramm nemese tonnalap satu ädetı qalyptasty. Adamdar arasyndaǧy zattardy ölşep satudaǧy ädet-ǧūryptyŋ būl türınıŋ özgeruı şariǧatqa qaişy emes. Alaida, şariǧat saudaǧa qandaida bır jolmen bolsyn ösım aralastyruǧa rūhsat etpeidı.
Halyq arasynda: «Dästürdıŋ ozyǧy da bar, tozyǧy da bar» degen mätel de qazaq halqynyŋ dünietanymynda şariǧat tyiym salǧan künälı ısterdı ädet-ǧūryp qataryna jatqyzuǧa bolatynyn ūqtyrsa kerek.
Ekınşısı, ädet-ǧūryp ükım şyǧarylǧan uaqytta halyq arasynda keŋ qoldanylatyn boluy tiıs. Tarihta bolyp, keiınnen joiylǧan ädet-ǧūryp şariǧatta dälel bolyp sanalmaidy.Ärı jekelei adamdar arasyndaǧy ädet-ǧūrypta zaŋdylyq küşı joq. Fiqh ǧūlamalary är zamanǧa sai qalyptasqan ädet-ǧūryp negızınde keibır tarmaq mäselelerdıŋ de ükımderı özgerıp otyratyndyǧyn aitqan.
Ǧūryp – İslam qūqyqtyq metodologiiasynyŋ däleldık negızderınıŋ bırı boluymen qatar, Hanafi jäne Mäliki mäzhaby ǧūryptyŋ däleldıgın özge mäzhabtarǧa qaraǧanda öte keŋınen qarastyrady.Hanafi mäzhaby boiynşa, Qūran kärımnıŋ ärbır aiatynan ükım şyǧaruda adamzat ömırımen tyǧyz bailanystyra otyryp, qūlşylyq, qoǧamdyq sauda-sattyq, otbasy jäne ant ışu siiaqty mäselelerde de bır halyqtyŋ ädet-ǧūryptyq tüsınıgın eskerusız qaldyrmaidy. Sodan bırer mysaldar bere ketelık.
Qūlşylyq: Qasiettı Qūranda: «Taza topyraqqa täiammüm soǧyŋdar» (Mäida süresı, 6-aiat) aiatyndaǧy «Saǧid» sözın Hanafi mäzhabynyŋ ǧalymdary adamdardyŋ ädet-ǧūryptary negızınde jer qūramyna jatatyn topyraq, qūm, äk jäne sürme siiaqty barlyq taza närsenı jatqyzady. Söitıp, topyraq jynysyna jatatyn barlyq taza närsege täiammüm soǧuǧa bolatynyn aitady. Al Şäfiǧi mäzhabynyŋ ǧalymdary «Saǧid» sözınıŋ tıldık maǧynasy negızınde tek ösıru küşıne ie bolǧan topyraqqa ǧana täiammum soǧylatynyn aitady.
Pıtır sadaqasynyŋ qūnyn beru: Hanafi boiynşa, zeket, pıtır, käffarat, ūşyr (egındıktıŋ zeketı), haraj (salyq) jäne näzır etken ısıne qatysty mal-mülıktıŋ qūnyn beru dūrys. Mäliki, Şafiǧi jäne Hanbali mäzhabtarynyŋ közqarasynda şariǧatta belgılengen qandaida bır mal-mülıktıŋ özı berıluı kerek. Sol mal-mülıktıŋ qūnyn beru dūrys emes. Būl mäzhabtar, «Qyryq qoidan bır qoi zeket berıledı» degen hadiste belgılengen maldyŋ özın bermei, qūnyn beru kedeidıŋ aqysyna qiianat jasau bolyp tabylady dep bıledı. Hanafi mäzhaby boiynşa, Būhari jetkızgen Müǧazdyŋ Iаmandyqtarǧa: «Maǧan arpa, jügerıden beretın zeketterıŋnıŋ ornyna özderıŋe yŋǧaily, Alla elşısınıŋ (s.ǧ.s) sahabalary üşın haiyrly kiım-keşek alyp kelıŋder» degen hadisın dälel qylady. Iаǧni, Hanafi mäzhaby ükım berude bır halyqtyŋ ūstanymy men qajettılıgın eskere otyryp, şariǧat mänısın sol negızde atqarudy jön körgen.
Sauda-sattyq: Hanafiler boiynşa, sauda-sattyq mäselesınde saudalasyp jatqan zattyŋ tür-tüsı men sipaty naqty bılınuı tiıs. Ärı satuşy – «sattym», al aluşy – «aldym» dep aituy şart. Alaida,bır halyqtyŋ arasynda sauda kezınde satuşy – «sattym», al aluşy – «aldym» sözderın aitbai-aq, zattyŋ aqşasyn berıp, zatty alyp kete beru ädetke ainalǧan bolsa, sol satylǧan zat arzan zat bolsyn nemese qymbat zat bolsyn saudalary dūrys bolady. İslam şariǧaty ädet-ǧūryp negızınde tüsınıstıkpen ıske asqan saudanyŋ būl türınede rūhsat beredı.
İslam şariǧaty saudagerdıŋ qolynda bolmaǧan tauardy bıreuge satuǧa rūhsat etpeidı. Öitkenı, qolda bolmaǧan tauardyŋkeleşekte kelısım şartqa sai satuşynyŋ qolynda bolatyndyǧyna kepıldık joq. Alaida, halyq arasynda ädetke ainalǧan «säläm» iaǧni, bır zatqa tapsyrys beru arqyly sauda ısteu ädet-ǧūrpy Paiǧambarymyzdyŋ (s.ǧ.s) zamanynda da keŋınen taraǧan edı. İbn Abbastan jetken riuaiatta: Paiǧambarymyz (s.ǧ.s) Mädinaǧa kelgen uaqytta adamdar qūrmaǧa bır jyl, ekı jyl, tıptı, üş jyl būryn tapsyrys berıp qoiatyn. Sonda ol (s.ǧ.s): «Kımde-kım qūrmaǧa aldyn-ala tapsyrys beretın bolsa, belgılı uaqytqa deiın naqty salmaq, ölşemmen tapsyrys bersın» – degen. İslam saudanyŋ būl türıne de rūhsat beruı şariǧattyŋ bır jeŋıldıgı dep ūǧu kerek.
Hanafi mäzhaby boiynşa, saudanyŋ būl türıne qazırgı künımızde halyq arasynda keŋınen taraǧan azyq-tülıkke, kiım-keşekterge, ärtürlı tehnikalyq jabdyqtarǧa tapsyrys beru ürdısterı de jatady. Iаǧni, joǧaryda aitqanymyzdai qolda bolmaǧan tauardyŋ erteŋgı künı qolda boluyna kepıldık joq. Sondyqtan, ıstestık jasasqan adamdar arasynda tüsınıspeuşılık nemese bır taraptyŋ ziian tartpauy üşın sauda-sattyq kelısımder senımdılıgı bar organdardyŋ aralasuymen ıske asyryluy qajet.
Bala-şaǧanyŋ näpaqasy: İslamda otbasyndaǧy balalar men näzık jandy äieldıŋ kündelıktı qajettılıgı otaǧasynyŋ moinyndaǧy mındet. Alaida, qasiettı Qūranda: «Bala emızetın analardy as-auqat jäne kiım-keşekpen şariǧatqa häm dästürge sai laiyqty türde qamtamasyz etu balanyŋ äkesınıŋ mındetı. Eşkımge şamasynan tys mındet jüktelmeidı» (Baqara süresı, 233-aiat), «Bai jaǧdaiyna qarai, kedei de şamasyna qarai şariǧat jäne dästürge sai laiyqty düniesın berıp asyrasyn. Būl ızgı jandardyŋ moinyndaǧy boryş»(Baqara süresı, 236-aiat) dep, bala-şaǧanyŋ näpaqasynyŋ mölşerı naqty aitylmaǧandyqtan, jergılıktı mūsylman halyqtyŋ ädet-ǧūrpy esepke alynady. Äbu Bäkır äl-Jassas «Ahkäm äl-Qūran» atty eŋbegınde: «Aiattaǧy «äl-Mäǧruf» sözı as-auqat jäne kiım-keşekpen qamtamasyz etude otaǧasynyŋ häl-jaǧdaiy negızge alynady. Şamasy jetpegen mındettı er adamnyŋ moinyna artyp qoiu dūrys emes. Alla taǧala: «Alla eşbır janǧa şamasynan tys mındet jüktemeidı». Eger de äielı özı sekıldı äielderge berıletın näpaqadan köbırek talap etse, onyŋ sūraǧany berılmeidı. Sol sekıldı otaǧasy da özınıŋ äielı siiaqty äielderge berıletın näpaqadan az mölşerde beruı dūrys emes. Jergılıktı ädet-ǧūrypqa sai oǧan tiesılı näpaqasyn beruge mındettı» degen. Iаǧni, İslam şariǧaty otbasy näpaqasyn er azamattyŋ moinyna jüktegenımen, mölşerın är halyqtyŋ ädet-ǧūrpyna qaldyrǧan.
Tünde taǧamnyŋ betın aşyq qaldyrmau: Halqymyzda tünde taǧamnyŋ betın aşyq qaldyrmau dästürı keŋınen taraǧan. Analarymyz ydystyŋ betın jabatyn qaqpaǧy bolmai qalǧan jaǧdaida betıne «Bismillä» dep jıŋışke aǧaş siqty närsenı bolsa da köldeneŋ qoiatyn edı.
Jäbir (r.a) jetkızgen hadiste Alla elşısı (s.ǧ.s): «Ydystaryŋnyŋ (su, tamaq) betın jabyŋdar, esıkterıŋdı (tünde) aşyq qaldyrmaŋdar jäne şyraqtaryŋdy sündırıŋder. Aqiqatynda, şaitanǧa susyn beru, oǧan esıkterdı aşu jäne ydystardy aşyq (aldyna tamaq jäiıp qoiu) qaldyru halal emes. Bıreulerıŋ ydystyŋ betın jabatyn närse taba almasa, «Bismillä» dep ydystyŋ betıne köldeneŋ bır närsenı qoisyn...»dese, taǧy bır hadiste: «Ydystaryŋnyŋ betın jabyŋdar. Rasynda, bır jyl ışınde oba auyruy jüretın bır tün bar. Būl oba auyruy tek aşyq ydystaǧy taǧamdarǧa tüsedı»– degen.
Hadisterde tünde taǧamnyŋ betın aşyq qaldyrudyŋ ekı türlı kesırı baiandalady. Äuelı: laǧynetı şaitandy adal asqa aralastyrmau. Ekınşısı: jyldyŋ bır tünınde taraityn oba auyruynan saqtandyru. Demek, tünde betı aşyq qalǧan taǧamdy «bismillä» dep jei beruge bolady.
Bılım beru dästürı: Mūsylmandyq on qanşa ǧasyrlyq tarihy bar qazaq halqy Hanafi mäzhabyn ūstanyp keldı. Halqymyzdyŋ köne däuırden berı tamyry tereŋ tartqan ädet-ǧūrpynyŋ bırı – tılaşar. Tılaşar – balasyn ūstazynyŋ aldyna alǧaş aparǧan ata-ananyŋ ızgı nietpen bergen oqu aqysy deuge bolady. Iаǧni, ǧylymǧa, oqu-jazuǧa erekşe köŋıl bölgen halqymyz balanyŋ sauatyn aşu, bala tärbiesın bärınen joǧary baǧalai bılgen.
Auqatty adamdardyŋ köbı aqy tölep auylynda bala oqytatyn qoja-moldalardy ūstasa, bır bölıgı balalaryn Būhara, Samarqand, Qazan, Türkıstan sekıldı qalalardyŋ medreselerıne bılım aluǧa jıberıp otyrdy. Al halyqtyŋ köpşılıgı balalaryn auyl arasyndaǧy moldalardan oqytatyn edı. Mıne, solardyŋ arasynan halqymyzdyŋ bırtuar ǧalymdary, klassik aqyn-jazuşylary şyqty.
Tılaşar nemese dıni bılımge aqy töleu mäselesı turaly Hanafi mäzhabynyŋ alǧaşqy ǧalymdary Qūran nemese dıni bılım üiretken kısınıŋ aqy aluy dūrys emestıgın aitqanymen, köpşılık qauym Qūran jäne dıni ılımdı mūǧalımder arqyly ǧana üirene alady. Taŋnan keşke deiın är künın Qūran nemese dıni bılım berumen ötkızetın mūǧalımderge jalaqy tölenbese, olar basqa tırşılık qamymen bolyp keterı anyq. Mūǧalımderdıŋ azaiuy qara halyqtyŋ Qūran nemese dıni bılımnen sauatsyz qaluyna sebep bolady degen pıkırdı ūstanǧan Hanafi mäzhabynyŋ Märǧinani, Ǧäini, Sarahsi jäne İbn Kamal syndy ǧalymdary istihsan (bır ıstı ūnamdy bılu) negızınde Qūran nemese dıni bılımge aqy aludyŋ dūrystyǧyn aitady. Ärı Qūran Kärım jäne dıni bılım üiretu barysynda aqy aludyŋ dūrystyǧyn aitqan faqih ǧalymdar mūǧalımderge berıletın aqynyŋ üzılmeuı, adam balasynyŋ dünie jäne aqyret bılımıne qatysty mälımetterden beihabar qalmauynyŋ bırden-bır joly. Al mūqtajdyǧy bolmaǧan, basqalai kırıs közı bolǧan adamnyŋ jasaǧan dın qyzmetı üşın aqy talap etuı, istihsan negızıne säikes bolmaǧandyqtan dūrys emes deidı.
Demek, Alla jolyndaǧy eŋ maǧynaly ıs jas ūrpaqtyŋ dın bılımımen ruhani tärbienı qatar alu jolyndaǧy sıŋırılgen eŋbek bolmaq. Abai Qūnanbaiūly: «Ǧylymsyz aqyret te joq, dünie de joq. Ǧylymsyz oqyǧan namaz, tūtqan oraza, qylǧan haj, eşbırı ǧibadat ornyna barmaidy» – dep ǧylym aqyret pen dünienıŋ şam şyraǧy ekenın şyrqau şyŋyna jetkızıp aitqany da barşaǧa aian.
Ant ışu mäselesı: Qazaqta bır maŋyzdy ısterde sözın däleldeu üşın «Qūran ūstaimyn» dep ant etu ädet-ǧūrpy kezdesedı. Būluäde dep atalydy. «Uäde - qūdai sözı» (mätel). Qūdai atynan berıletın uäde jäi aityla salatyn qūrǧaq söz emes, ol adaldyq pen adamdyqtyŋ aiǧaǧy bolǧaǧy.
Halqymyzdyŋ būl ädet-ǧūrypy tūnyp tūrǧan şariǧat. Endı sol şariǧat jäilı söz eter bolsaq, äuelı Alla Taǧalanyŋ esım, sipattarynan basqamen ant etudıŋ dūrys emestıgın bıluımız kerek. Äl-Ǧinaia eŋbegınde: «Kım Alla Taǧaladan basqa Paiǧambar, Qūran, Kaǧba siiaqty sözdermen ant etse, ant etken bolmaidy»dese, «Fäthulqadir» eŋbegınıŋ avtory İbn Humam: «Allanyŋ käläm sipaty bolǧan Qūranmen ant etu qazırgı künımızde adamdar arasynda ädet-ǧūryp negızınde qalyptasty. Sondyqtan, Qūran kıtabımen ant etu, ant bolyp esepteledı. Eger antyn būzsa, käffarat uäjıp bolady degen.
Käffarat jäilı Qūranda: «Onyŋ tölemı: Üi-ışterıŋe jegızetın orta eseppen on mıskındı tamaqtandyru, ne olardy kiındıru nemese bır qūl azat etu. Mūny tappaǧan bıreu, üş kün oraza ūstau. Būzǧan anttaryŋnyŋ jazasy osy» («Maida» süresı, 89-aiat) degen. Äbu Hanifa ant sözı qaitalanu sebeptı käffarat jazasy da arta tüsetındıgın aitady.
Qaitys bolǧan kısıge Qūran baǧyştau: Qazaq ädet-ǧūrpynda ölım şyqqan üige köŋıl aituşylar kelgende, Qaitys bolǧan kısını jerleu qarsaŋynda, qabır basynda Qūran oqylyp, sauaby mäiıtke baǧyştalady. Tıptı, jol boiyndaǧymazarat tūsynan ötken ärbır qazaq balasy atynan tüsıp nemese asyǧys bolsa atyn aiaŋdatyp, Qūran oqyp, dūǧa etıp, betın sipap ötedı. Ärı marqūm bolǧan ata-babalarynyŋ aruaǧyna, isı mūsylman qauymnyŋ aruaǧyna dūǧa etıp ötudı adamgerşılık paryz dep ūqqan.
Halqymyzdyŋ būl ädet-ǧūrpyn şariǧattan ızder bolsaq, İslamda mūsylman bauyrynyŋ qaiǧysyna ortaqtasu sauaby mol ıs. Alla elşısı (s.ǧ.s):«Kımde-kım mūsylman bauyrynyŋ qaiǧysyna ortaqtasyp, köŋıl aitsa Alla ol kısını qiiamet künı keremet jıbek kiımdermen kiındıredı» – degen.
Al, Qūran turaly Hanafi mäzhabynyŋ ǧalymdary imam Mūhammad ibn Hasan äş-Şaibanidıŋ: «Qabır basynda Qūran oqu dūrys» degen közqarasyn negızge alyp, qaitys bolǧan kısıge jeŋıldık bolar degen ümıtpen qabır basynda fatiha, aiatul kursi, yqylas jäne t.b sürelerdı oqudy ädetke ainaldyrǧan.
Būl mäsele jäilı äl-Qadi Äbu Taib: «Qūrandy oqyǧan Ony oqyǧany üşın, al mäit Qūrandy tyŋdauşylar qatarynda sauap alady. Mäitke Alla Taǧalanyŋ rahmetı men berekesı ümıt etıledı. Mıne, osy tūrǧydan qabır basynda Qūran oqu müstahab. Jäne de oqylǧan Qūrannan keiıngı dūǧa qabyl boluǧa eŋ laiyqty, dūǧanyŋ mäitke paidasy tietınıde ras» dese, İbn Qudama: «Baǧyştylyp jasalǧan barlyq jaqsylyqtyŋ sauaby ölıge tiedı. Öitkenı, ol jäilı hadister bar. Barlyq qalalarda mūsylmandar jinalyp, Qūran oqyp, sauabyn ölılerge baǧyştauda ärı būǧan eşkım qarsy şyqpauda. Mıne, būl dūrystyǧyna ijmaǧy baryn körsetedı» – degen.
Ählu sünnettıŋ qūqyqtyq metodologiiasynyŋ negızın qalaǧan tört ülken mäzhabtyŋ közqarasy boiynşa, barlyq jaqsylyq amaldardyŋ, baǧyştalyp oqylǧan Qūrannyŋ sauaby da ölılerge tiedı. Maǧqal ibn Iаsar Paiǧambarymyzdyŋ (s.ǧ.s): «Ölılerıŋe «Iasin» süresın oqyŋdar» degenın jetkızedı. Demek, Qūran – köp oqylatyn jäne ükımderıne amal etıletın kıtap bolǧandyqtan, ärkım Qūrandy tırşılıgınde köp oqyp, ükımıne laiyq ömır sürudı de ūmytpauy kerek.
Kek alu nemese qūn töletu: Qazaq dalasynda keŋınen taraǧan beiuaz jandy öltırgen qandy qoldy öltıru nemese qūn töletu mäselesın keibır zertteuşılerdıŋ, būl «kek alu» institutyna tosyrqai qarap, qarsy bolyp ta keldı. Ärine, būl küşteu apparaty joq köşpelı qoǧamda älsızderge älımjettılık körsetetın, juan jūdyryq qandy qoldardyŋ adam öltırıp, qylmys ısteulerıne tosqauyl bolǧany anyq. Sebebı, ol qylmys ıstep, kısı öltırse, ölımnıŋ ainalyp öz basyna kelerın nemese bükıl tuysqandary bolyp qūn töleitının sezgende mūndai qylmysqa barmauǧa tyrysady. Söitıp, eşkım jön-josyqsyz, nahaqtan-nahaq kısı öltırmeidı. Būl – qylmystyŋ aldyn alu, ony boldyrmaudyŋ joly. Alla Taǧala: «Ua, aqyl ielerı! Sender üşın qysasta ömır bar. Endeşe, taqualyq aiasynda ömır sürıp, jeke tūlǧalar häm qoǧam bolyp Allany qorǧan tūta alasyŋdar» (Baqara süresı, 179-aiat) degen.
Mūhammed Äli äs-Sabuni: «Äbu Bäkır ibn äl-Arabidıŋ «Ähkamul Qūran» täpsırınen myna oqiǧany keltıredı: «Bızge Hijri 487-jyly äl-Aqsa meşıtınen Äbu Hanifanyŋ körnektı joldastarynyŋ bırı äz-Zauzani atymen tanymal ǧalym Paiǧambarymyzdy (s.ǧ.s) ziiarat ete keldı. Bızde Alla elşısınıŋ (s.ǧ.s) ziratynyŋ basyna kelıp, onymen bırge boldyq, osy eldıŋ ǧalymdary da boldy. Ol kısıge: «Ädet-ǧūryp boiynşa, mūsylman käpırdı öltıruı qalai şeşıledı?» – dep sūraq qoiyldy. Ol: «Kek alynady» – dedı. Odan: «Dälelıŋ ne?» – delınıp edı, Ol: «Ua, iman etkender! Naqaqtan-naqaq kısı öltıru mäselesınde senderge qysas-kek paryz etıldı»(Baqara süresı, 178-aiat) aiaty kez-kelgen qandy qolǧa dälel bolady» - dedı» degen.
İslam şariǧatynda ölım tügıl, ökpege qimaityn bauyrmaldyqqa qaramastan ädıl ükımnıŋ atqaryluy, qara ormandai halyqtyŋ qauıpsızdıgıne kesır tigızbeudıŋ joly boldy.İslamdaǧy doktrinalyq prinsipter qai kezde de özgermeidı. Al, qūqyqtyq tarmaq mäselelerdıŋ ükımınıŋ zamanǧa nemese mekenge bailanysty özgeruısol halyqtyŋ ädet-ǧūrypymen de qatysty. Būl adam balasynyŋ būryn-soŋdy kezdespegen qajettılıgınıŋ oryndaluyn bıldıredı. Sondai-aq, san ǧasyrdan berı İslammen bıte-qainap kele jatqan qazaq halqynyŋ ädet-ǧūrpyn İslam dınınıŋ derek közderındegı naqty faktylerımen qatar tüsındıru jas ūrpaqty türlıekstremistık jäne terroristık toptarǧa erıp, solardyŋ soiylyn soǧyp ketuden aman alyp qaludyŋ bırden-bır joly deuge bolady.
Qazırgı uaqytta memlekettıŋ dınge degen saiasatynyŋ arqasynda jat aǧymdarǧa qarsy kürestı keŋınen qolǧa aluda. Prezident Toqaev Siriiadan "Jusan" operasiiasy arqyly el azamattaryn aldyrdy. Bolaşaqta İslam dını men salt-dästürımızdı qarsy qoiatyndar dūrystap oilansa deimız.
Sämet Oqan,
filosofiia doktory (PhD), Äl-Äzhar universitetınıŋ tülegı
"Adyrna" ūlttyq portaly
