- ءابساتتار قاجى، ءسىزدىڭ دءىني باسقارما جەتەكشىلىگىندە ون ءۇش جىل بولعان كەزەڭ نەسىمەن ەرەكشەلەندى؟
- قازاقستان مۇسىلماندارى قۇرىلتايىندا ءدىني باسقارمانى باسقارىڭىز دەگەن ۇسىنىس بولعاننان كەيىن، ءارى دەلەگەتتار ءبىز اۋىز قولداپ، داۋىس بەرگەن سوڭ قولىمنان كەلگەنشە «ءبىلىمىم جەتكەنشە قىزمەت ەتەيىن» دەپ شەشتىم. قاي سالادا جۇرسە دە، ەلىمىزدى كوركەيتۋگە ۇلەس قوسۋ – ارقايسىسىمىزدىڭ پارىزىمىز. ودان بولەك، مەملەكەتتە ۋنيتارلى دەربەس ءدىني باسقارمانىڭ بولۋى – ءاربىر حالىققا بۇيىرا بەرمەيتىن باق. تاريح – دالەل. ۋنيتارلى مەملەكەتتىڭ دە ءدىني باسىمدىعىن قۇرايتىن مۇسىلمان جاماعاتىنىڭ جىك-جىككە بولىنگەنى ەمەس، ءبىر شاڭىراق استىندا توپتاسقانى، ءمۇفتياتتىڭ بەدەلىنىڭ بيىك بولعانى قاجەت بولدى. ءدىنسىز قوعام بولمايتىنىن ەلىمىزدىڭ زايىرلى قوعامى تۇسىنە باستادى. مەن ءدىني باسقارماعا كەلگەن كەزدە ەلىمىزدەگى مەشىتتەر سانى تۋرالى اقپارات اۋىزدان اۋىزعا 4000-5000 توڭىرەگىندە قۇبىلاتىن. سويتسەك، بۇل اۋىزداعى «شاشاقتى» ءسوز ەكەن. ەلدە بارى 1402 مەشىت بولىپتى. ونىڭ 284-ءى عانا 2000 جىلداردىڭ باسىندا قمدب-نىڭ فيليالى رەتىندە تىركەلگەن ەكەن. وسى ون ءۇش جىلدا قوعامنىڭ يماندىلىققا باعىت الۋى، يسلام قاعيدالارىن كۇندەلىكتى ومىرىندە ۇستانۋ سالتىنىڭ پايدا بولۋى، جاستاردىڭ يماندىلىق بۇلاعىنا ۇمتىلىسىندا قمدب توڭىرەگىنە توپتاسقان باس ءمۇفتي باستاعان يمامدار شوعىرىنىڭ ۇلەسى بولدى. سونىمەن قاتار، اق پەن قارانى اجىراتۋ، راس ءدىنى قايسى، قىرىن كەتكەن ىرىمى قايسىنى ايىراتىن جاڭا ءبىر مولدالار بۋىنى قالىپتاستى. ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەۋ، ەستىگەنىمەن ۋاعىز جاسايتىندار ەمەس، ساۋاتتى، ءدىننىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن، حالىققا قاجەتتى ناسيحاتتى بىلەتىن جاڭا ءبىر يمامدار شوعىرى ساپ تۇزەدى. قايسىبىر ولقىلىلىقتاردى تۇزەۋ ۇزاق ۋاقىتتى قامتيتىنىن ەسكەرسەك، ءسال ەرتەرەكتەگى ساۋاتسىز، شالا مولدا ءيميدجى – ءبىلىمدى، بىلىكتى يمام دارەجەسىنە كوز الدىمىزدا ءوستى. قازىر ەلىمىزدە ءدىن ءىسى وركەنيەتتىك جولعا تۇسە باستادى. ءدىني باسقارما جانىنان زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ اقساقالدار كەڭەسى قۇرىلدى. قازىرگىدەي الماعايىپ زاماندا يمامداردىڭ بىلىكتىلىگى وتە جوعارى بولۋى كەرەك.
- سوڭعى كەزدە اراب ەلدەرىندە ءبىلىم-عىلىمنىڭ كەنجەلەپ قالۋىنا يسلام ءدىنى اسەر ەتتى دەگەن پىكىرلەردى جيىرەك ەستيتىن بولىپ ءجۇرمىز. يسلام الەمى مەن عىلىمنىڭ جولى قاي جەردە تۇيىسەدى، ەكى ايىرىلعان تۇستارى جايلى نە ايتاسىز؟ يسلامدا ءىلىم ۇيرەنۋدىڭ ماڭىزى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
– يسلام وزىق وي مەن پروگرەسس ءدىنى رەتىندە قاي كەزدە دە عىلىمي-اعارتۋشىلىق باعىتتى نەگىز ەتىپ الدى. سوندىقتان دا العاشقى كۇننەن ادامزاتتى بىلىمگە، وقۋعا ۇندەدى. قۇرانعا ۇڭىلۋمەن قاتار مىنا الىپ عالام كىتابىن دا قوسا زەردەلەۋگە شاقىرىپ، ۇلى شەبەردىڭ قۇدىرەتىنە سانالى تۇردە باس ءيدىردى. ەگەر يسلام تاريحىنا كوز جۇگىرتەر بولساق، وندا ونىڭ پايدا بولعان كەزىنەن باستاپ عىلىم مەن مادەنيەتتى كەمەلىنە كەلتىرە گۇلدەندىرگەنىنە كۋا بولامىز. مۇسىلمان دىنىندە كەيبىر وزگە دىندەردەگىدەي عىلىم مەن تانىم كۇنا رەتىندە جاريالانىپ، قۋدالانعان جوق، كەرىسىنشە دارىپتەلدى. ورتا عاسىرلاردا اراب حاليفاتىندا ءدىن مەن فيلوسوفيا، عىلىم مەن ادەبيەت، مادەنيەت پەن وركەنيەت ءوزارا سۇحبات پەن ىنتىماقتاستىقتا دامىدى. يسلام ءدىنى بۇرىنعى «دجاحيليا» داۋىرىندەگى رۋحاني ازعىندىقتاردى جويىپ، ادامزاتقا ىزگىلىكتىڭ جولىن سىلتەدى. حاليفاتتىڭ قۇرامىنا ەنگەن جانە يسلامدى قابىلداعان بارلىق ەلدەر مەن حالىقتاردا بۇكىل ورتاعاسىرلار بويى وزىندىك بىرەگەي ءارى ءبىرتۇتاس مۇسىلمان مادەنيەتى سالتانات قۇردى. VIII - XII عاسىرلاردا شىعىستا ورنىعىپ، انتيكالىق مادەني جانە عىلىمي-فيلوسوفيالىق مۇرانى يگەرىپ قانا قويماي، ونى ودان ارى جەتىلدىرىپ، وزدەرى كوركەم ادەبيەت پەن فيلولوگيا، تاريح پەن گەوگرافيا، ماتەماتيكا مەن استرونوميا، مەديتسينا مەن مۋزىكا، لوگيكا مەن فيلوسوفيا سالالارىندا، سونداي-اق ساۋلەت ونەرى مەن كوركەم قولونەردە اسا ءىرى تابىستارعا جەتكەن بۇل وركەنيەتتى مەديەۆيست-زەرتتەۋشىلەر «مۇسىلمان رەنەسسانسى» دەپ اتايدى. مۇسىلمان وركەنيەتى وزگە مادەنيەتتەرگە توزىمدىلىگى مەن سۇحباتقا اشىقتىعىنىڭ ارقاسىندا الدىڭعى ازياداعى يۋدەيلەر مەن سيريالىق ارامەيلەردىڭ، سولتۇستىك افريكا حالىقتارى مەن مىسىرلىقتاردىڭ، باتىستاعى اندالۋسيالىقتار مەن شىعىستاعى ۇندىلىكتەردىڭ، سونىمەن قاتار حوراسان مەن ورتالىق ازياداعى تۇركىلەر مەن پارسىلاردىڭ جەرگىلىكتى مادەنيەتتەرىن بىرەگەي يسلامدىق ارنادا توعىستىردى. «اراب-پارسى-تۇركى» مادەني سينتەزى ورىن العان بۇل كەزەڭدە قازاق توپىراعىنان ءال-فارابي، ماحمۇد قاشقاري، ءجۇسىپ بالاساعۇن، قوجا احمەت ياسساۋي ءتارىزدى عۇلامالار شىقتى. ويتكەنى يسلام ءدىنى بەيبىتشىلىك پەن ەركىندىكتىڭ، ىزگىلىك پەن ادىلەتتىلىكتىڭ ءدىنى ەدى جانە ول تەك ارابتارعا نەمەسە باسقا ءبىر تايپاعا، حالىققا، ناسىلگە عانا تۇسكەن جوق، ونى جاراتۋشى بۇكىل ادامزاتقا ارناپ جىبەردى دەپ ەسەپتەلىنەدى. سوندىقتان حاليفاتتىڭ شىعىسىنان دا، باتىسىنان دا عالىمدار دا، اۋليەلەر دە كوپتەپ شىقتى. قاسيەتتى قۇراننىڭ العاشقى اياتى «سەنى جاراتقان راببىڭنىڭ اتىمەن وقى!» دەپ باستالۋى دا ويلانعانعا عيبرات. قۇرانداعى «بىلەتىندەر مەن بىلمەيتىندەر تەڭ بە؟» («ءزۇمار» سۇرەسى، 9-ايات); «بۇلاردىڭ ىشىندەگى عىلىمعا بويلاعاندارعا زور سىي بەرەمىز» («نيسا» سۇرەسى، 162-ايات); «شىن مانىندە قۇلدارىنان عالىمدار اللادان قورقادى» («فاتىر» سۇرەسى، 28-ايات); «راببىم، ءبىلىمىمدى ارتتىرا گور!» («تاھا» سۇرەسى، 11-ايات) دەگەن اياتتاردى، سونداي-اق، «عالىمدار – پايعامبارلاردىڭ ميراسقورلارى» ء(ابۋ ءداۋىت), «تال بەسىكتەن كور بەسىككە دەيىن ءبىلىم ىزدەڭدەر» ء(ال-اجلۋني), «ءبىلىم مۇسىلمان ايەلگە دە، ەرگە دە پارىز» (يبن ماجا), «ءىلىم ۇيرەنۋگە شىققان ادام اللا جولىندا» (مۋسليم) دەگەن سەكىلدى حاديستەردى كوكەيگە تۇيگەن مۇسىلماندار ءىلىم ۇيرەنۋگە تالپىنىپ، ساۋاتتىلىقتى بارىنشا جايۋعا تىرىسقان. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ون مۇسىلمانعا وقۋ-جازۋ ۇيرەتكەن تۇتقىنداردى بوساتىپ، سۋففا ساحابالارىن مەشىتكە جيناپ، تەك قانا ىلىممەن شۇعىلدانۋعا جۇمىلدىرعان. يسلامداعى العاشقى ءىلىم وشاعى ءال-ماسجيدۋ-ل ناباۋيمەن باستالعان. 830 جىلى حاليفا ءال-مامۋن تۇرعىزعان باعداتتاعى ايگىلى «ءبايتۋ-ل حيكما» وسىنىڭ ءبىرى. «ءبايتۋ-ل حيكما» (وقۋ-اعارتۋ ءۇيى) اۋدارما ورتالىعى، كىتاپحانا، سونداي-اق العاشقى جوعارى وقۋ ورنى ءرولىن دە اتقارعان. ءتىپتى «ءبايتۋ-ل حيكماعا» قاراستى ارنايى وبسەرۆاتوريا دا سالىنعان. بۇل كەزەڭدە تاراعان وبسەرۆاتوريالار ءبىر جاعى استرونوميا ءپانىن ۇيرەتەتىن مەكتەپ قىزمەتىن دە اتقارعان.باعداتتا ءۋازىر نيزامۋ-ل مۇلك تۇرعىزعان «نيزاميا» مەدرەسەسى سول كەزەڭنىڭ ەڭ وزىق، ەڭ ءىرى وقۋ ورنى مىندەتىن اتقارعان. اندالۋسيالىق اماۋيلەر مەن ءباني احمار مەملەكەتىندە دە وقۋ-اعارتۋ جۇمىستارىنا كوڭىل بولىنگەن. ابباسيلەر كەزەڭىندە ءبىلىم باستى نازاردا بولعان. حاليفا ھارۇن ار – راشيد انكارانى وزىنە قاراتقان كەزدە، سونداي-اق حاليفا ءال-مامۋن ۆيزانتيا يمپەراتورى ميشەل ءىىى-ءتى جەڭگەندە، ەكى حاليفا دا تولەم رەتىندە اقشا ەمەس، كونە جازبالاردى تالاپ ەتكەنى وي سالارلىق. اسىرەسە، ۋمەيادتار كەزەڭىندە يران، ءۇندى، سيريا، گرەك تىلدەرىنەن كوپتەگەن ەڭبەكتەر ارابشاعا اۋدارىلعان. ەجەلگى گرەك تىلىنەن اريستوتەل، پتولەمەي، پيفاگور، ەۆكليد، گيپپوكرات، پلاتون، ارحيمەدتىڭ ولمەس-وشپەس شىعارمالارى، پارسى جانە سانسكريت تىلدەرىنەن دە تەرەڭ وي، پاراساتقا شاقىراتىن تالاي اسىل دۇنيەلەر اراب تىلىنە اۋدارىلدى. ولارعا تۇسىندىرمەلەر جاسالدى. اۋدارما جۇمىستارى ابباسيلار كەزەڭىندە ءتىپتى ۇدەگەن. اۋدارۋدىڭ ارقاسىندا كونە مادەنيەتتەرمەن كەڭىنەن تانىسقان مۇسىلمان عالىمدارى بۇل مالىمەتتەردى ءوز بىلىمدەرىمەن بايىتىپ، جەتىلدىرە تۇسكەن
- مۋفتياتتا وتكەن 13 جىل عالىم دەربىسالىنىڭ ازاماتتىق بولمىسىنا قالاي اسەر ەتتى؟
- عالىمنىڭ ءۇش ءتۇرى بولادى. ءبىر عالىم وقىپ جاتىرمىن، ۇيرەنىپ جاتىرمىن دەيدى، ەكىنشىسى - بىلگەنىم بىلمەگەنىمنەن كوپ دەيدى، ال ءۇشىنشىسى - العان ءبىلىمىمدى حالىققا جەتكىزۋىم كەرەك دەيدى. سولاردىڭ بىردە-ءبىرى مەن ءبارىن وقىپ تاۋىستىم، مەننەن اسقان عالىم جوق دەمەپتى. ويتكەنى ءدىن جولى دا عىلىمنىڭ ءبىر ءتۇرى، ول وزگە عىلىمدارمەن سالىستىرعاندا سان سالالى جانە تەرەڭ عىلىم. يسلام وزىق وي مەن پروگرەسس ءدىنى رەتىندە قاي كەزدە دە عىلىمي-اعارتۋشىلىق باعىتتى نەگىز ەتىپ الدى. سوندىقتان دا العاشقى كۇننەن ادامزاتتى بىلىمگە، وقۋعا ۇندەدى. قۇرانعا ۇڭىلۋمەن قاتار مىنا الىپ عالام كىتابىن دا قوسا زەردەلەۋگە شاقىرىپ، ۇلى شەبەردىڭ قۇدىرەتىنە سانالى تۇردە باس ءيدىردى. قاسيەتتى قۇراننىڭ العاشقى اياتى «سەنى جاراتقان راببىڭنىڭ اتىمەن وقى!» دەپ باستالۋى دا ويلانعانعا عيبرات. قۇرانداعى «بىلەتىندەر مەن بىلمەيتىندەر تەڭ بە؟» («ءزۇمار» سۇرەسى، 9-ايات); «بۇلاردىڭ ىشىندەگى عىلىمعا بويلاعاندارعا زور سىي بەرەمىز» («نيسا» سۇرەسى، 162-ايات); «شىن مانىندە قۇلدارىنان عالىمدار اللادان قورقادى» («فاتىر» سۇرەسى، 28-ايات); «راببىم، ءبىلىمىمدى ارتتىرا گور!» («تاھا» سۇرەسى، 11-ايات) دەگەن اياتتاردى، سونداي-اق، «عالىمدار – پايعامبارلاردىڭ ميراسقورلارى» ء(ابۋ ءداۋىت), «تال بەسىكتەن كور بەسىككە دەيىن ءبىلىم ىزدەڭدەر» ء(ال-اجلۋني), «ءبىلىم مۇسىلمان ايەلگە دە، ەرگە دە پارىز» (يبن ماجا), «ءىلىم ۇيرەنۋگە شىققان ادام اللا جولىندا» (مۋسليم) دەگەن سەكىلدى حاديستەردى كوكەيگە تۇيگەن مۇسىلماندار ءىلىم ۇيرەنۋگە تالپىنىپ، ساۋاتتىلىقتى بارىنشا جايۋعا تىرىسقان. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ون مۇسىلمانعا وقۋ-جازۋ ۇيرەتكەن تۇتقىنداردى بوساتىپ، سۋففا ساحابالارىن مەشىتكە جيناپ، تەك قانا ىلىممەن شۇعىلدانۋعا جۇمىلدىرعان. يسلامداعى العاشقى ءىلىم وشاعى ءال-ماسجيدۋ-ل ناباۋيمەن باستالعان. 830 جىلى حاليفا ءال-مامۋن تۇرعىزعان باعداتتاعى ايگىلى «ءبايتۋ-ل حيكما» وسىنىڭ ءبىرى. «ءبايتۋ-ل حيكما» (وقۋ-اعارتۋ ءۇيى) اۋدارما ورتالىعى، كىتاپحانا، سونداي-اق العاشقى جوعارى وقۋ ورنى ءرولىن دە اتقارعان. ءتىپتى «ءبايتۋ-ل حيكماعا» قاراستى ارنايى وبسەرۆاتوريا دا سالىنعان. بۇل كەزەڭدە تاراعان وبسەرۆاتوريالار ءبىر جاعى استرونوميا ءپانىن ۇيرەتەتىن مەكتەپ قىزمەتىن دە اتقارعان. سول سەبەپتى 13 جىل ماگان مىنا جاعىنان اسەر ەتتى، مەن ءبارىن مەڭگەرىپ شىقتىم دەۋ اسىلىق بولار. مەن ءدىني باسقارماعا كەلگەن كۇننەن باستاپ ءدىن مەن عىلىمدى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ ەمەس، ولاردىڭ بىرلىگىن ءتۇسىنۋدى ماقسات ەتتىم. سەبەبى ەل ىشىندە ءدىن تەك ءدىني قىزمەتكەرلەر، قارت اپالارىمىز بەن اتالارىمىز ءۇشىن عانا قاجەت دەگەن تۇسىنىك بەلەڭ الىپ بارا جاتتى. جوق، ءدىن تۋعان جەر، ءدىن سەنىڭ – وتانىڭ، تاريحىڭدى دا دىننەن ءبولىپ—جارىپ قاراي المايسىڭ. قازىرگى تاڭدا ءدىن يدەولوگيالىق قۇرالعا اينالا باستادى. بىراق سول كۇشتىڭ كىمنىڭ قولىندا ەكەنىن تۇسىنە ءبىلۋدىڭ دە ماڭىزى زور. ەگەر، ول سودىرلار مەن ءدىني فاناتيكتەردىڭ قولىنا تۇسەر بولسا، حالىق قاسىرەت شەگەدى، زيالىلار باسقارسا، ءدىن كوركەيەدى، مارقايادى، مەملەكەتتىڭ رۋحاني تىرەگىنە اينالادى. قازىرگىدەي تارتىسى كوپ، قىم-قۋىت، الماعايىپ زاماندا دىنگە بىرلىك، ىنتىماق وتە قاجەت.
سۇحباتتاسقان راۋان ءىلياسوۆ،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
