- Äbsattar qajy, sızdıŋ dıni basqarma jetekşılıgınde on üş jyl bolǧan kezeŋ nesımen erekşelendı?
- Qazaqstan mūsylmandary qūryltaiynda dıni basqarmany basqaryŋyz degen ūsynys bolǧannan keiın, ärı delegettar bız auyz qoldap, dauys bergen soŋ qolymnan kelgenşe «bılımım jetkenşe qyzmet eteiın» dep şeştım. Qai salada jürse de, elımızdı körkeituge üles qosu – ärqaisysymyzdyŋ paryzymyz. Odan bölek, memlekette unitarly derbes dıni basqarmanyŋ boluy – ärbır halyqqa būiyra bermeitın baq. Tarih – dälel. Unitarly memlekettıŋ de dıni basymdyǧyn qūraityn mūsylman jamaǧatynyŋ jık-jıkke bölıngenı emes, bır şaŋyraq astynda toptasqany, müftiiattyŋ bedelınıŋ biık bolǧany qajet boldy. Dınsız qoǧam bolmaitynyn elımızdıŋ zaiyrly qoǧamy tüsıne bastady. Men dıni basqarmaǧa kelgen kezde elımızdegı meşıtter sany turaly aqparat auyzdan auyzǧa 4000-5000 töŋıregınde qūbylatyn. Söitsek, būl auyzdaǧy «şaşaqty» söz eken. Elde bary 1402 meşıt bolypty. Onyŋ 284-ı ǧana 2000 jyldardyŋ basynda QMDB-nyŋ filialy retınde tırkelgen eken. Osy on üş jylda qoǧamnyŋ imandylyqqa baǧyt aluy, İslam qaǧidalaryn kündelıktı ömırınde ūstanu saltynyŋ paida boluy, jastardyŋ imandylyq būlaǧyna ūmtylysynda QMDB töŋıregıne toptasqan Bas müfti bastaǧan imamdar şoǧyrynyŋ ülesı boldy. Sonymen qatar, aq pen qarany ajyratu, ras dını qaisy, qyryn ketken yrymy qaisyny aiyratyn jaŋa bır moldalar buyny qalyptasty. Älıptı taiaq dep bılmeu, estıgenımen uaǧyz jasaityndar emes, sauatty, dınnıŋ negızgı qaǧidalaryn, halyqqa qajettı nasihatty bıletın jaŋa bır imamdar şoǧyry sap tüzedı. Qaisybır olqylylyqtardy tüzeu ūzaq uaqytty qamtitynyn eskersek, säl erterektegı sauatsyz, şala molda imidjı – bılımdı, bılıktı imam därejesıne köz aldymyzda östı. Qazır elımızde dın ısı örkeniettık jolǧa tüse bastady. Dıni basqarma janynan ziialy qauym ökılderınıŋ aqsaqaldar keŋesı qūryldy. Qazırgıdei almaǧaiyp zamanda imamdardyŋ bılıktılıgı öte joǧary boluy kerek.
- Soŋǧy kezde arab elderınde bılım-ǧylymnyŋ kenjelep qaluyna islam dını äser ettı degen pıkırlerdı jiırek estitın bolyp jürmız. İslam älemı men ǧylymnyŋ joly qai jerde tüiısedı, ekı aiyrylǧan tūstary jaily ne aitasyz? İslamda ılım üirenudıŋ maŋyzy jönınde ne aitar edıŋız?
– İslam ozyq oi men progress dını retınde qai kezde de ǧylymi-aǧartuşylyq baǧytty negız etıp aldy. Sondyqtan da alǧaşqy künnen adamzatty bılımge, oquǧa ündedı. Qūranǧa üŋılumen qatar myna alyp ǧalam kıtabyn da qosa zerdeleuge şaqyryp, Ūly Şeberdıŋ qūdıretıne sanaly türde bas idırdı. Eger islam tarihyna köz jügırter bolsaq, onda onyŋ paida bolǧan kezınen bastap ǧylym men mädeniettı kemelıne keltıre güldendırgenıne kuä bolamyz. Mūsylman dınınde keibır özge dınderdegıdei ǧylym men tanym künä retınde jariialanyp, qudalanǧan joq, kerısınşe därıpteldı. Orta ǧasyrlarda Arab halifatynda dın men filosofiia, ǧylym men ädebiet, mädeniet pen örkeniet özara sūhbat pen yntymaqtastyqta damydy. İslam dını būrynǧy «djahiliia» däuırındegı ruhani azǧyndyqtardy joiyp, adamzatqa ızgılıktıŋ jolyn sıltedı. Halifattyŋ qūramyna engen jäne islamdy qabyldaǧan barlyq elder men halyqtarda bükıl ortaǧasyrlar boiy özındık bıregei ärı bırtūtas mūsylman mädenietı saltanat qūrdy. VIII - XII ǧasyrlarda Şyǧysta ornyǧyp, antikalyq mädeni jäne ǧylymi-filosofiialyq mūrany igerıp qana qoimai, ony odan ary jetıldırıp, özderı körkem ädebiet pen filologiia, tarih pen geografiia, matematika men astronomiia, medisina men muzyka, logika men filosofiia salalarynda, sondai-aq säulet önerı men körkem qolönerde asa ırı tabystarǧa jetken būl örkeniettı medievist-zertteuşıler «mūsylman renessansy» dep ataidy. Mūsylman örkenietı özge mädenietterge tözımdılıgı men sūhbatqa aşyqtyǧynyŋ arqasynda Aldyŋǧy Aziiadaǧy iudeiler men siriialyq arameilerdıŋ, Soltüstık Afrika halyqtary men mysyrlyqtardyŋ, batystaǧy andalusiialyqtar men şyǧystaǧy ündılıkterdıŋ, sonymen qatar Horasan men Ortalyq Aziiadaǧy türkıler men parsylardyŋ jergılıktı mädenietterın bıregei islamdyq arnada toǧystyrdy. «Arab-parsy-türkı» mädeni sintezı oryn alǧan būl kezeŋde qazaq topyraǧynan äl-Farabi, Mahmūd Qaşqari, Jüsıp Balasaǧūn, Qoja Ahmet Iassaui tärızdı ǧūlamalar şyqty. Öitkenı islam dını beibıtşılık pen erkındıktıŋ, ızgılık pen ädılettılıktıŋ dını edı jäne ol tek arabtarǧa nemese basqa bır taipaǧa, halyqqa, näsılge ǧana tüsken joq, ony Jaratuşy bükıl adamzatqa arnap jıberdı dep eseptelınedı. Sondyqtan halifattyŋ şyǧysynan da, batysynan da ǧalymdar da, äulieler de köptep şyqty. Qasiettı Qūrannyŋ alǧaşqy aiaty «Senı jaratqan Rabbyŋnyŋ atymen oqy!» dep bastaluy da oilanǧanǧa ǧibrat. Qūrandaǧy «Bıletınder men bılmeitınder teŋ be?» («Zümar» süresı, 9-aiat); «Būlardyŋ ışındegı ǧylymǧa boilaǧandarǧa zor syi beremız» («Nisa» süresı, 162-aiat); «Şyn mänınde qūldarynan ǧalymdar Alladan qorqady» («Fatyr» süresı, 28-aiat); «Rabbym, bılımımdı arttyra gör!» («Taha» süresı, 11-aiat) degen aiattardy, sondai-aq, «Ǧalymdar – paiǧambarlardyŋ mirasqorlary» (Äbu Däuıt), «Tal besıkten kör besıkke deiın bılım ızdeŋder» (Äl-Ajluni), «Bılım mūsylman äielge de, erge de paryz» (İbn Maja), «Ilım üirenuge şyqqan adam Alla jolynda» (Muslim) degen sekıldı hadisterdı kökeige tüigen mūsylmandar ılım üirenuge talpynyp, sauattylyqty barynşa jaiuǧa tyrysqan. Paiǧambarymyz (s.ǧ.s.) on mūsylmanǧa oqu-jazu üiretken tūtqyndardy bosatyp, suffa sahabalaryn meşıtke jinap, tek qana ılımmen şūǧyldanuǧa jūmyldyrǧan. İslamdaǧy alǧaşqy ılım oşaǧy äl-Masjidu-l Nabauimen bastalǧan. 830 jyly halifa äl-Mamun tūrǧyzǧan Baǧdattaǧy äigılı «Bäitu-l hikma» osynyŋ bırı. «Bäitu-l hikma» (oqu-aǧartu üiı) audarma ortalyǧy, kıtaphana, sondai-aq alǧaşqy joǧary oqu orny rölın de atqarǧan. Tıptı «Bäitu-l hikmaǧa» qarasty arnaiy observatoriia da salynǧan. Būl kezeŋde taraǧan observatoriialar bır jaǧy astronomiia pänın üiretetın mektep qyzmetın de atqarǧan.Baǧdatta uäzır Nizamu-l Mülk tūrǧyzǧan «Nizamiia» medresesı sol kezeŋnıŋ eŋ ozyq, eŋ ırı oqu orny mındetın atqarǧan. Andalusiialyq ämauiler men Bäni Ahmar memleketınde de oqu-aǧartu jūmystaryna köŋıl bölıngen. Abbasiler kezeŋınde bılım basty nazarda bolǧan. Halifa Harūn ar – Raşid Ankarany özıne qaratqan kezde, sondai-aq halifa äl-Mamun Vizantiia imperatory Mişel III-tı jeŋgende, ekı halifa da tölem retınde aqşa emes, köne jazbalardy talap etkenı oi salarlyq. Äsırese, Umeiadtar kezeŋınde İran, Ündı, Siriia, grek tılderınen köptegen eŋbekter arabşaǧa audarylǧan. Ejelgı grek tılınen Aristotel, Ptolemei, Pifagor, Evklid, Gippokrat, Platon, Arhimedtıŋ ölmes-öşpes şyǧarmalary, parsy jäne sanskrit tılderınen de tereŋ oi, parasatqa şaqyratyn talai asyl dünieler arab tılıne audaryldy. Olarǧa tüsındırmeler jasaldy. Audarma jūmystary Abbasilar kezeŋınde tıptı üdegen. Audarudyŋ arqasynda köne mädeniettermen keŋınen tanysqan mūsylman ǧalymdary būl mälımetterdı öz bılımderımen baiytyp, jetıldıre tüsken
- Muftiatta ötken 13 jyl ǧalym Derbısälınıŋ azamattyq bolmysyna qalai äser ettı?
- Ǧalymnyŋ üş türı bolady. Bır ǧalym oqyp jatyrmyn, üirenıp jatyrmyn deidı, ekınşısı - bılgenım bılmegenımnen köp deidı, al üşınşısı - alǧan bılımımdı halyqqa jetkızuım kerek deidı. Solardyŋ bırde-bırı men bärın oqyp tauystym, mennen asqan ǧalym joq demeptı. Öitkenı dın joly da ǧylymnyŋ bır türı, ol özge ǧylymdarmen salystyrǧanda san salaly jäne tereŋ ǧylym. İslam ozyq oi men progress dını retınde qai kezde de ǧylymi-aǧartuşylyq baǧytty negız etıp aldy. Sondyqtan da alǧaşqy künnen adamzatty bılımge, oquǧa ündedı. Qūranǧa üŋılumen qatar myna alyp ǧalam kıtabyn da qosa zerdeleuge şaqyryp, Ūly Şeberdıŋ qūdıretıne sanaly türde bas idırdı. Qasiettı Qūrannyŋ alǧaşqy aiaty «Senı jaratqan Rabbyŋnyŋ atymen oqy!» dep bastaluy da oilanǧanǧa ǧibrat. Qūrandaǧy «Bıletınder men bılmeitınder teŋ be?» («Zümar» süresı, 9-aiat); «Būlardyŋ ışındegı ǧylymǧa boilaǧandarǧa zor syi beremız» («Nisa» süresı, 162-aiat); «Şyn mänınde qūldarynan ǧalymdar Alladan qorqady» («Fatyr» süresı, 28-aiat); «Rabbym, bılımımdı arttyra gör!» («Taha» süresı, 11-aiat) degen aiattardy, sondai-aq, «Ǧalymdar – paiǧambarlardyŋ mirasqorlary» (Äbu Däuıt), «Tal besıkten kör besıkke deiın bılım ızdeŋder» (Äl-Ajluni), «Bılım mūsylman äielge de, erge de paryz» (İbn Maja), «Ilım üirenuge şyqqan adam Alla jolynda» (Muslim) degen sekıldı hadisterdı kökeige tüigen mūsylmandar ılım üirenuge talpynyp, sauattylyqty barynşa jaiuǧa tyrysqan. Paiǧambarymyz (s.ǧ.s.) on mūsylmanǧa oqu-jazu üiretken tūtqyndardy bosatyp, suffa sahabalaryn meşıtke jinap, tek qana ılımmen şūǧyldanuǧa jūmyldyrǧan. İslamdaǧy alǧaşqy ılım oşaǧy äl-Masjidu-l Nabauimen bastalǧan. 830 jyly halifa äl-Mamun tūrǧyzǧan Baǧdattaǧy äigılı «Bäitu-l hikma» osynyŋ bırı. «Bäitu-l hikma» (oqu-aǧartu üiı) audarma ortalyǧy, kıtaphana, sondai-aq alǧaşqy joǧary oqu orny rölın de atqarǧan. Tıptı «Bäitu-l hikmaǧa» qarasty arnaiy observatoriia da salynǧan. Būl kezeŋde taraǧan observatoriialar bır jaǧy astronomiia pänın üiretetın mektep qyzmetın de atqarǧan. Sol sebeptı 13 jyl magan myna jaǧynan äser ettı, men bärın meŋgerıp şyqtym deu asylyq bolar. Men Dıni basqarmaǧa kelgen künnen bastap dın men ǧylymdy bır-bırıne qarsy qoiu emes, olardyŋ bırlıgın tüsınudı maqsat ettım. Sebebı el ışınde dın tek dıni qyzmetkerler, qart apalarymyz ben atalarymyz üşın ǧana qajet degen tüsınık beleŋ alyp bara jatty. Joq, dın tuǧan jer, dın senıŋ – Otanyŋ, tarihyŋdy da dınnen bölıp—jaryp qarai almaisyŋ. Qazırgı taŋda dın ideologiialyq qūralǧa ainala bastady. Bıraq sol küştıŋ kımnıŋ qolynda ekenın tüsıne bıludıŋ de maŋyzy zor. Eger, ol sodyrlar men dıni fanatikterdıŋ qolyna tüser bolsa, halyq qasıret şegedı, ziialylar basqarsa, dın körkeiedı, marqaiady, memlekettıŋ ruhani tıregıne ainalady. Qazırgıdei tartysy köp, qym-quyt, almaǧaiyp zamanda dınge bırlık, yntymaq öte qajet.
Sūhbattasqan Rauan ILİIаSOV,
"Adyrna" ūlttyq portaly
