- Ábsattar qajy, sizdiń dinı basqarma jetekshiliginde on úsh jyl bolǵan kezeń nesimen erekshelendi?
- Qazaqstan musylmandary quryltaıynda dinı basqarmany basqaryńyz degen usynys bolǵannan keıin, ári delegettar biz aýyz qoldap, daýys bergen soń qolymnan kelgenshe «bilimim jetkenshe qyzmet eteıin» dep sheshtim. Qaı salada júrse de, elimizdi kórkeıtýge úles qosý – árqaısysymyzdyń paryzymyz. Odan bólek, memlekette ýnıtarly derbes dinı basqarmanyń bolýy – árbir halyqqa buıyra bermeıtin baq. Tarıh – dálel. Ýnıtarly memlekettiń de dinı basymdyǵyn quraıtyn musylman jamaǵatynyń jik-jikke bólingeni emes, bir shańyraq astynda toptasqany, múftııattyń bedeliniń bıik bolǵany qajet boldy. Dinsiz qoǵam bolmaıtynyn elimizdiń zaıyrly qoǵamy túsine bastady. Men dinı basqarmaǵa kelgen kezde elimizdegi meshitter sany týraly aqparat aýyzdan aýyzǵa 4000-5000 tóńireginde qubylatyn. Sóıtsek, bul aýyzdaǵy «shashaqty» sóz eken. Elde bary 1402 meshit bolypty. Onyń 284-i ǵana 2000 jyldardyń basynda QMDB-nyń fılıaly retinde tirkelgen eken. Osy on úsh jylda qoǵamnyń ımandylyqqa baǵyt alýy, Islam qaǵıdalaryn kúndelikti ómirinde ustaný saltynyń paıda bolýy, jastardyń ımandylyq bulaǵyna umtylysynda QMDB tóńiregine toptasqan Bas múftı bastaǵan ımamdar shoǵyrynyń úlesi boldy. Sonymen qatar, aq pen qarany ajyratý, ras dini qaısy, qyryn ketken yrymy qaısyny aıyratyn jańa bir moldalar býyny qalyptasty. Álipti taıaq dep bilmeý, estigenimen ýaǵyz jasaıtyndar emes, saýatty, dinniń negizgi qaǵıdalaryn, halyqqa qajetti nasıhatty biletin jańa bir ımamdar shoǵyry sap túzedi. Qaısybir olqylylyqtardy túzeý uzaq ýaqytty qamtıtynyn eskersek, sál erterektegi saýatsyz, shala molda ımıdji – bilimdi, bilikti ımam dárejesine kóz aldymyzda ósti. Qazir elimizde din isi órkenıettik jolǵa túse bastady. Dinı basqarma janynan zııaly qaýym ókilderiniń aqsaqaldar keńesi quryldy. Qazirgideı almaǵaıyp zamanda ımamdardyń biliktiligi óte joǵary bolýy kerek.
- Sońǵy kezde arab elderinde bilim-ǵylymnyń kenjelep qalýyna ıslam dini áser etti degen pikirlerdi jıirek estıtin bolyp júrmiz. Islam álemi men ǵylymnyń joly qaı jerde túıisedi, eki aıyrylǵan tustary jaıly ne aıtasyz? Islamda ilim úırenýdiń mańyzy jóninde ne aıtar edińiz?
– Islam ozyq oı men progress dini retinde qaı kezde de ǵylymı-aǵartýshylyq baǵytty negiz etip aldy. Sondyqtan da alǵashqy kúnnen adamzatty bilimge, oqýǵa úndedi. Quranǵa úńilýmen qatar myna alyp ǵalam kitabyn da qosa zerdeleýge shaqyryp, Uly Sheberdiń qudiretine sanaly túrde bas ıdirdi. Eger ıslam tarıhyna kóz júgirter bolsaq, onda onyń paıda bolǵan kezinen bastap ǵylym men mádenıetti kemeline keltire gúldendirgenine kýá bolamyz. Musylman dininde keıbir ózge dinderdegideı ǵylym men tanym kúná retinde jarııalanyp, qýdalanǵan joq, kerisinshe dáripteldi. Orta ǵasyrlarda Arab halıfatynda din men fılosofııa, ǵylym men ádebıet, mádenıet pen órkenıet ózara suhbat pen yntymaqtastyqta damydy. Islam dini burynǵy «djahılııa» dáýirindegi rýhanı azǵyndyqtardy joıyp, adamzatqa izgiliktiń jolyn siltedi. Halıfattyń quramyna engen jáne ıslamdy qabyldaǵan barlyq elder men halyqtarda búkil ortaǵasyrlar boıy ózindik biregeı ári birtutas musylman mádenıeti saltanat qurdy. VIII - XII ǵasyrlarda Shyǵysta ornyǵyp, antıkalyq mádenı jáne ǵylymı-fılosofııalyq murany ıgerip qana qoımaı, ony odan ary jetildirip, ózderi kórkem ádebıet pen fılologııa, tarıh pen geografııa, matematıka men astronomııa, medıına men mýzyka, logıka men fılosofııa salalarynda, sondaı-aq sáýlet óneri men kórkem qolónerde asa iri tabystarǵa jetken bul órkenıetti medıevıst-zertteýshiler «musylman renessansy» dep ataıdy. Musylman órkenıeti ózge mádenıetterge tózimdiligi men suhbatqa ashyqtyǵynyń arqasynda Aldyńǵy Azııadaǵy ıýdeıler men sırııalyq arameılerdiń, Soltústik Afrıka halyqtary men mysyrlyqtardyń, batystaǵy andalýsııalyqtar men shyǵystaǵy úndilikterdiń, sonymen qatar Horasan men Ortalyq Azııadaǵy túrkiler men parsylardyń jergilikti mádenıetterin biregeı ıslamdyq arnada toǵystyrdy. «Arab-parsy-túrki» mádenı sıntezi oryn alǵan bul kezeńde qazaq topyraǵynan ál-Farabı, Mahmud Qashqarı, Júsip Balasaǵun, Qoja Ahmet Iassaýı tárizdi ǵulamalar shyqty. Óıtkeni ıslam dini beıbitshilik pen erkindiktiń, izgilik pen ádilettiliktiń dini edi jáne ol tek arabtarǵa nemese basqa bir taıpaǵa, halyqqa, násilge ǵana túsken joq, ony Jaratýshy búkil adamzatqa arnap jiberdi dep eseptelinedi. Sondyqtan halıfattyń shyǵysynan da, batysynan da ǵalymdar da, áýlıeler de kóptep shyqty. Qasıetti Qurannyń alǵashqy aıaty «Seni jaratqan Rabbyńnyń atymen oqy!» dep bastalýy da oılanǵanǵa ǵıbrat. Qurandaǵy «Biletinder men bilmeıtinder teń be?» («Zúmar» súresi, 9-aıat); «Bulardyń ishindegi ǵylymǵa boılaǵandarǵa zor syı beremiz» («Nısa» súresi, 162-aıat); «Shyn máninde quldarynan ǵalymdar Alladan qorqady» («Fatyr» súresi, 28-aıat); «Rabbym, bilimimdi arttyra gór!» («Taha» súresi, 11-aıat) degen aıattardy, sondaı-aq, «Ǵalymdar – paıǵambarlardyń mırasqorlary» (Ábý Dáýit), «Tal besikten kór besikke deıin bilim izdeńder» (Ál-Ajlýnı), «Bilim musylman áıelge de, erge de paryz» (Ibn Maja), «Ilim úırenýge shyqqan adam Alla jolynda» (Mýslım) degen sekildi hadısterdi kókeıge túıgen musylmandar ilim úırenýge talpynyp, saýattylyqty barynsha jaıýǵa tyrysqan. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) on musylmanǵa oqý-jazý úıretken tutqyndardy bosatyp, sýffa sahabalaryn meshitke jınap, tek qana ilimmen shuǵyldanýǵa jumyldyrǵan. Islamdaǵy alǵashqy ilim oshaǵy ál-Masjıdý-l Nabaýımen bastalǵan. 830 jyly halıfa ál-Mamýn turǵyzǵan Baǵdattaǵy áıgili «Báıtý-l hıkma» osynyń biri. «Báıtý-l hıkma» (oqý-aǵartý úıi) aýdarma ortalyǵy, kitaphana, sondaı-aq alǵashqy joǵary oqý orny rólin de atqarǵan. Tipti «Báıtý-l hıkmaǵa» qarasty arnaıy observatorııa da salynǵan. Bul kezeńde taraǵan observatorııalar bir jaǵy astronomııa pánin úıretetin mektep qyzmetin de atqarǵan.Baǵdatta ýázir Nızamý-l Múlk turǵyzǵan «Nızamııa» medresesi sol kezeńniń eń ozyq, eń iri oqý orny mindetin atqarǵan. Andalýsııalyq ámaýıler men Bánı Ahmar memleketinde de oqý-aǵartý jumystaryna kóńil bólingen. Abbasıler kezeńinde bilim basty nazarda bolǵan. Halıfa Harun ar – Rashıd Ankarany ózine qaratqan kezde, sondaı-aq halıfa ál-Mamýn Vızantııa ımperatory Mıshel III-ti jeńgende, eki halıfa da tólem retinde aqsha emes, kóne jazbalardy talap etkeni oı salarlyq. Ásirese, Ýmeıadtar kezeńinde Iran, Úndi, Sırııa, grek tilderinen kóptegen eńbekter arabshaǵa aýdarylǵan. Ejelgi grek tilinen Arıstotel, Ptolemeı, Pıfagor, Evklıd, Gıppokrat, Platon, Arhımedtiń ólmes-óshpes shyǵarmalary, parsy jáne sanskrıt tilderinen de tereń oı, parasatqa shaqyratyn talaı asyl dúnıeler arab tiline aýdaryldy. Olarǵa túsindirmeler jasaldy. Aýdarma jumystary Abbasılar kezeńinde tipti údegen. Aýdarýdyń arqasynda kóne mádenıettermen keńinen tanysqan musylman ǵalymdary bul málimetterdi óz bilimderimen baıytyp, jetildire túsken
- Mýftıatta ótken 13 jyl ǵalym Derbisáliniń azamattyq bolmysyna qalaı áser etti?
- Ǵalymnyń úsh túri bolady. Bir ǵalym oqyp jatyrmyn, úırenip jatyrmyn deıdi, ekinshisi - bilgenim bilmegenimnen kóp deıdi, al úshinshisi - alǵan bilimimdi halyqqa jetkizýim kerek deıdi. Solardyń birde-biri men bárin oqyp taýystym, mennen asqan ǵalym joq demepti. Óıtkeni din joly da ǵylymnyń bir túri, ol ózge ǵylymdarmen salystyrǵanda san salaly jáne tereń ǵylym. Islam ozyq oı men progress dini retinde qaı kezde de ǵylymı-aǵartýshylyq baǵytty negiz etip aldy. Sondyqtan da alǵashqy kúnnen adamzatty bilimge, oqýǵa úndedi. Quranǵa úńilýmen qatar myna alyp ǵalam kitabyn da qosa zerdeleýge shaqyryp, Uly Sheberdiń qudiretine sanaly túrde bas ıdirdi. Qasıetti Qurannyń alǵashqy aıaty «Seni jaratqan Rabbyńnyń atymen oqy!» dep bastalýy da oılanǵanǵa ǵıbrat. Qurandaǵy «Biletinder men bilmeıtinder teń be?» («Zúmar» súresi, 9-aıat); «Bulardyń ishindegi ǵylymǵa boılaǵandarǵa zor syı beremiz» («Nısa» súresi, 162-aıat); «Shyn máninde quldarynan ǵalymdar Alladan qorqady» («Fatyr» súresi, 28-aıat); «Rabbym, bilimimdi arttyra gór!» («Taha» súresi, 11-aıat) degen aıattardy, sondaı-aq, «Ǵalymdar – paıǵambarlardyń mırasqorlary» (Ábý Dáýit), «Tal besikten kór besikke deıin bilim izdeńder» (Ál-Ajlýnı), «Bilim musylman áıelge de, erge de paryz» (Ibn Maja), «Ilim úırenýge shyqqan adam Alla jolynda» (Mýslım) degen sekildi hadısterdi kókeıge túıgen musylmandar ilim úırenýge talpynyp, saýattylyqty barynsha jaıýǵa tyrysqan. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) on musylmanǵa oqý-jazý úıretken tutqyndardy bosatyp, sýffa sahabalaryn meshitke jınap, tek qana ilimmen shuǵyldanýǵa jumyldyrǵan. Islamdaǵy alǵashqy ilim oshaǵy ál-Masjıdý-l Nabaýımen bastalǵan. 830 jyly halıfa ál-Mamýn turǵyzǵan Baǵdattaǵy áıgili «Báıtý-l hıkma» osynyń biri. «Báıtý-l hıkma» (oqý-aǵartý úıi) aýdarma ortalyǵy, kitaphana, sondaı-aq alǵashqy joǵary oqý orny rólin de atqarǵan. Tipti «Báıtý-l hıkmaǵa» qarasty arnaıy observatorııa da salynǵan. Bul kezeńde taraǵan observatorııalar bir jaǵy astronomııa pánin úıretetin mektep qyzmetin de atqarǵan. Sol sebepti 13 jyl magan myna jaǵynan áser etti, men bárin meńgerip shyqtym deý asylyq bolar. Men Dinı basqarmaǵa kelgen kúnnen bastap din men ǵylymdy bir-birine qarsy qoıý emes, olardyń birligin túsinýdi maqsat ettim. Sebebi el ishinde din tek dinı qyzmetkerler, qart apalarymyz ben atalarymyz úshin ǵana qajet degen túsinik beleń alyp bara jatty. Joq, din týǵan jer, din seniń – Otanyń, tarıhyńdy da dinnen bólip—jaryp qaraı almaısyń. Qazirgi tańda din ıdeologııalyq quralǵa aınala bastady. Biraq sol kúshtiń kimniń qolynda ekenin túsine bilýdiń de mańyzy zor. Eger, ol sodyrlar men dinı fanatıkterdiń qolyna túser bolsa, halyq qasiret shegedi, zııalylar basqarsa, din kórkeıedi, marqaıady, memlekettiń rýhanı tiregine aınalady. Qazirgideı tartysy kóp, qym-qýyt, almaǵaıyp zamanda dinge birlik, yntymaq óte qajet.
Suhbattasqan Raýan ILIIaSOV,
"Adyrna" ulttyq portaly
