قازىر ەلدە حالىقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ءبىرشاما ساۋالدار بار. كوپشىلىك قاۋىمنىڭ دەنى «پارلامەنت سايلاۋى قاشان وتەدى» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ العىسى كەلەدى. وسىعان وراي ءبىز «ادىرنا» پورتالىنىڭ اتىنان ساياساتتانۋشى ءازىمباي عالي مەن باۋىرجان سەرىكباي مىرزاعا كوكەيدە جۇرگەن ساۋالدارىمىزدى قويدىق.
- پارلامەنت سايلاۋى قاشان وتەدى؟
باۋىرجان سەرىكباي:
- مەنىڭ ويىمشا پارلامەنت سايلاۋى مەرزىمىنەن بۇرىن وتەدى. بۇل – بيلىكتىڭ وپپوزيتسيالىق كۇشتەر دايىندالىپ ۇلگەرمەۋى ءۇشىن شيرەك عاسىر قولدانىپ كەلە جاتقان جاتتاندى ءارى قاراپايىم تاكتيكالىق قادامى. ەكىنشى جاعىنان ءوزىن وپپوزيتسيامىز دەپ تانىستىراتىن ساياسي پارتيالار دا بيلىكتىڭ بۇل قادامىن بىلە تۇرا ۇنەمى «ساياسي ناۋقانعا دايىندىقسىز قالدىق، بيلىك مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋ وتكىزدى» دەۋدەن جالىقپايدى. بۇل بىزدەگى وپپوزيتسيانىڭ دەڭگەيىن كورسەتەدى. وركەنيەتتى ەلدەردە سايلاۋعا دايىندىق، حالىقتىڭ داۋسى ءۇشىن كۇرەس ۇنەمى، توقتاۋسىز ءجۇرىپ جاتادى. قازاقستان جاعدايىندا سايلاۋ قاشان وتەدى، ەرتە مە، كەش پە دەپ ۋاقىتىن كۇتىپ وتىراتىن دەڭگەيدەن ءوسۋىمىز كەرەك. تۇبىندە ايتەۋىر ءبىر پارلامەنتتىك سايلاۋدىڭ وتەتىنى انىق. دايىندىق قازىردەن جاسالۋى ءتيىس. جالپى، باسەكەلى ساياسي جۇيەدە وپپوزيتسيا دەگەنىڭ سايلاۋ بىتكەن كۇننىڭ ەرتەسىندە كەلەسى 5 جىلدان كەيىن بولاتىن سايلاۋعا دايىندىقتى باستاپ كەتەتىن رەجيمدە جۇمىس ىستەۋى قاجەت. ەسى دۇرىس ساياسي جۇيە سولاي بولۋى دا كەرەك. بىزدە «سايلاۋ قاشان وتەدى، دايىندىقتى قاشان باستايمىز؟» دەپ ءبىر-بىرىنەن سۇراپ جۇرەدى.
ءازىمباي عالي:
- بىزگە الىس بولاشاقتا 2-3 پارتيالىق جۇيە بولىپ، سول ارقىلى بيلىكتى الماستىرىپ تۇرۋ قاجەت. قازىرگىسى دە جامان ەمەس، بىراق ماجبۇرلىك جاعدايدا وتىر. پارلامەنتتەگى «اق جول» دا، كومپارتيا دا ىمىراشىل – كلاسسيكالىق پليۋراليستىك قوعامنىڭ تالابىنا سايكەس كەلمەيدى. سوندىقتان ساياسي جۇيەنىڭ سۋبەكتىلەرى جاڭعىرۋ كەرەك.
- قۇرىلعالى جاتقان پارتيالاردىڭ («رەسپۋبليكا»، «حاق»، «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق پارتياسى») سايلاۋعا قاتىسۋ مۇمكىندىگى؟
باۋىرجان سەرىكباي:
- بيلىككە دەموكراتيالىق سۇرانىسى ارتقان قوعامنىڭ تالابىن قاناعاتتاندىرۋ ماقساتىندا جاڭا پارتيالاردىڭ قۇرىلعانى، ولاردىڭ پارلامەنتتىك سايلاۋعا قاتىسقانى، ساياسي جۇيەگە جاتتاندى پارتيالاردان تىس جاڭا كۇشتەردىڭ قوسىلعانى قاجەت-اق. بىراق، بارلىق پروتسەستى قاداعالاپ، شەكتەن شىعىپ جاتسا توقتاتا الاتىن، باسقارۋعا كەلەتىن پارتيالاردى تىركەۋگە تىرىساتىنى دا جاسىرىن ەمەس. قاراپايىم عانا مىسال سوڭعى سايلاۋدا ءوزى ۇسىنىپ، قوعامنىڭ ورتاسىنا ءوزى دايىنداپ سوققان، نە قاراجاتى، نە حالىق اراسىندا تانىمالدىعى جوق قوسانوۆتان جەڭىلىپ قالعان بيلىك جۇيەمەن شىنايى كۇرەسەتىن ساۋاتتى ساياسي پارتيالاردىڭ قۇرىلۋىنا، ولاردىڭ بەلسەندى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋىنە نەگە رۇقسات بەرسىن؟ مەنىڭ ويىمشا جاڭا پارتيالار قۇرىلادى. پارلامەنتتىك سايلاۋعا قاتىسۋ مۇمكىندىگىن دە جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بىراق، ءبارىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، مۇمكىندىگى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بولادى. وركەنيەتتى ەلدەردەگىدەي بيلىكتىڭ ءاربىر قادامىن ءدوپ باسىپ، شىنايى باسەكە جاسايتىن ساياسي پارتيانى كۇتۋ اڭعالدىق.
ءازىمباي عالي:
- قازاقستان جۇرتشىلىعىنىڭ كوزى دە، قۇلاعى دا، ميى دار بار. سوندىقتان جاڭا ساياسي سۋبەكتىلەردى جاڭا تىرشىلىككە شىعۋى ءۇشىن تىركەلۋ مۇمكىندىگى جەڭىل بولۋ كەرەك. حالىققا سەنىمسىزدىك ارتۋعا بولمايدى. قازىر قازاق حالقى 70 پايىز. سوندىقتان ولار زاۋال تيگىزەتىن پارتيالاردى كوزىن باقىرايتىپ قويىپ سايلامايدى. ورىس حالقى دا زاڭسىز، قيسىنسىز كانديداتۋرانى قولدامايدى
- سايلاۋ تۋرالى زاڭ وزگەرەدى مە؟
باۋىرجان سەرىكباي:
- ارينە، سايلاۋ تۋرالى زاڭ بەلگىلى ءبىر وزگەرىستەرگە تۇسەدى. قالاي دەگەنمەن بيلىك وزگەرىستى كۇتكەن قوعامعا «جاڭا پرەزيدەنتتىڭ كەلۋىمەن جاڭا وزگەرىستەر باستالدى. دەموكراتياعا ساتىلاپ كوتەرىلىپ كەلەمىز» دەگەن مەسسەدجدى بەرۋى قاجەت. مۇنداي قادامدى جاساۋعا ءماجبۇر. بىراق، كەز-كەلگەن نارسە سالىستىرۋدان كەلىپ شىعادى. دەكوراتيۆتى وزگەرىستەر جاسالعانىمەن تۇبەگەيلى كۇردەلى وزگەرىستەردى كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق. قاراپايىم مىسال، سوڭعى سايلاۋدا قانشاما زاڭ بۇزۋشىلىق فاكتىلەرى تىركەلدى. قولدانىستاعى بار زاڭ اياسىندا جاۋاپقا تارتىلعان فاكتىنى ەستىدىڭىز بە؟! مۇنىڭ ءوزى كوپ نارسەدەن حابار بەرەدى.
ءازىمباي عالي:
- ءبىزدىڭ بايقاعانىمىز، رەفورما جاسالماسا ەكونوميكا قوزعالمايتىن ءتۇرى بار. 2015-16 جىلى ءىجو ءوسىمى 1 پايىز عانا بولدى. سونان كەيىن بيلىك بۇل ماسەلەدەن شوشىدى دا، ۇلتتىق قوردىڭ اقشاسىن قۇرىلىسقا سالدى. ناتيجەسىندە ءوسىم 4 پايىزعا جەتتى. بىراق ۇلتتىق قوردىڭ اقشاسى جىلما-جىل جۇمساي بەرۋگە جارامايدى ءارى جەتپەيدى. ەگەر ەكونوميكادا ءبارى دۇرىس بولسا نازارباەۆ توقاەۆتى ءوز ورنىنا قويماس ەدى. ياعني، قوردالانعان ماسەلەردى شەشۋدىڭ باسقا جولى جوق ەكەنىن ءتۇسىندى.
- سايلاۋدان كەيىنگى پارلامەنتتىڭ ىقپالى قانداي بولماق؟
بايىرجان سەرىكباي:
- نەگىزى بۇل سايلاۋعا كىمدەردىڭ تۇسەتىنىنە، زاڭداردىڭ قالاي وزگەرەتىنىنە، سايلاۋ ناتيجەلەرىنە بايلانىستى جاۋابى بەرىلەتىن سۇراق. مەنىڭ ويىمشا فورس-ماجورلىق سيتۋاتسيا بولماسا پارلامەنتتەگى كوپشىلىك داۋىستى بيلىك الادى. ال، كوپشىلىك داۋىستى بيلىكتىڭ ءوزى العان پارلامەنتتىڭ جۇمىسى، ىقپالى قانداي بولۋى مۇمكىن؟.. بۇل سۇراققا 28 جىل وسى جۇيەدە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قوعامنىڭ ءوزى جاۋاپ بەرىپ كورسىن.
پارلامەنت سايلاۋى بيىل وتەدى دەگەن اڭگىمە بار. بىراق ماسەلە وندا ەمەس – پرينپيالدىق جاڭعىرۋدا جاتىر. مەنىڭ ويىمشا رەۆاليۋتسيالىق جاڭعىرۋدان كورى بەيبىت جولمەن جاڭعىرعان جاقسى. ماسەلەن، توقاەۆ بيلىككە كەلە سالا دەموكراتيالىق رەفورمالار جاسايتىنىن ايتتى. ەندى سولاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جاڭا پارلامەنت، جاڭا ەليتا، جاڭا كوماندا كەرەك. سوندىقتان ەسكى ەليتانى ەلليۋستراتسيالاۋ (قيۋ، تازالاۋ) كەرەك. بەيبىت رەۆليۋتسيانىڭ شارتىنا سايكەس ولاردى ەشكىم جانشىمايدى، سوتتامايدى. سوندىقتان پارلامەنتتى تاراتىپ، جاڭا تالاپتارعا سايكەس سايلاۋ وتكىزۋ ورىندى. بۇل جەردە حالىق تا تالاپشىل بولۋ كەرەك.
ءازىمباي عالي:
- ساياسي-قۇقىقتىق رەفورما بيلىكتىڭ قولىن كەسىپ تاستامايدى. ءبارى باقىلاۋدا بولادى. رەفورمالار تومەننەن ەمەس، جوعارىدان جاسالىپ جاتىر. ونىڭ ناتيجەلى نە ناتيجەسىزدىگى بيلىكتىڭ ساياسي جىگەرىنە بايلانىستى. ەڭ باستىسى مەنشىك كەپىلدىگى مەن جەكە باستىڭ كەپىلدىگى بولۋ كەرەك. قازىر وسى ەكى كەپىلدىك تە ويداعىداي بولماي تۇر.
جاسۇلان ناۋرىزاليەۆ،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
