Qazir elde halyqtyń kókeıinde júrgen birshama saýaldar bar. Kópshilik qaýymnyń deni «Parlament saılaýy qashan ótedi» degen saýalǵa jaýap alǵysy keledi. Osyǵan oraı biz «Adyrna» portalynyń atynan saıasattanýshy Ázimbaı Ǵalı men Baýyrjan Serikbaı myrzaǵa kókeıde júrgen saýaldarymyzdy qoıdyq.
- Parlament saılaýy qashan ótedi?
Baýyrjan Serikbaı:
- Meniń oıymsha Parlament saılaýy merziminen buryn ótedi. Bul – bıliktiń oppozıııalyq kúshter daıyndalyp úlgermeýi úshin shırek ǵasyr qoldanyp kele jatqan jattandy ári qarapaıym taktıkalyq qadamy. Ekinshi jaǵynan ózin oppozıııamyz dep tanystyratyn saıası partııalar da bıliktiń bul qadamyn bile tura únemi «saıası naýqanǵa daıyndyqsyz qaldyq, bılik merziminen buryn saılaý ótkizdi» deýden jalyqpaıdy. Bul bizdegi oppozıııanyń deńgeıin kórsetedi. Órkenıetti elderde saılaýǵa daıyndyq, halyqtyń daýsy úshin kúres únemi, toqtaýsyz júrip jatady. Qazaqstan jaǵdaıynda saılaý qashan ótedi, erte me, kesh pe dep ýaqytyn kútip otyratyn deńgeıden ósýimiz kerek. Túbinde áıteýir bir Parlamenttik saılaýdyń ótetini anyq. Daıyndyq qazirden jasalýy tıis. Jalpy, básekeli saıası júıede oppozıııa degeniń saılaý bitken kúnniń ertesinde kelesi 5 jyldan keıin bolatyn saılaýǵa daıyndyqty bastap ketetin rejımde jumys isteýi qajet. Esi durys saıası júıe solaı bolýy da kerek. Bizde «Saılaý qashan ótedi, daıyndyqty qashan bastaımyz?» dep bir-birinen surap júredi.
Ázimbaı Ǵalı:
- Bizge alys bolashaqta 2-3 partııalyq júıe bolyp, sol arqyly bılikti almastyryp turý qajet. Qazirgisi de jaman emes, biraq májbúrlik jaǵdaıda otyr. Parlamenttegi «Aq jol» da, Kompartııa da ymyrashyl – klassıkalyq plıýralıstik qoǵamnyń talabyna sáıkes kelmeıdi. Sondyqtan saıası júıeniń sýbektileri jańǵyrý kerek.
- Qurylǵaly jatqan partııalardyń («Respýblıka», «Haq», «Qazaqstannyń demokratııalyq partııasy») saılaýǵa qatysý múmkindigi?
Baýyrjan Serikbaı:
- Bılikke demokratııalyq suranysy artqan qoǵamnyń talabyn qanaǵattandyrý maqsatynda jańa partııalardyń qurylǵany, olardyń Parlamenttik saılaýǵa qatysqany, saıası júıege jattandy partııalardan tys jańa kúshterdiń qosylǵany qajet-aq. Biraq, barlyq proesti qadaǵalap, shekten shyǵyp jatsa toqtata alatyn, basqarýǵa keletin partııalardy tirkeýge tyrysatyny da jasyryn emes. Qarapaıym ǵana mysal sońǵy saılaýda ózi usynyp, qoǵamnyń ortasyna ózi daıyndap soqqan, ne qarajaty, ne halyq arasynda tanymaldyǵy joq Qosanovtan jeńilip qalǵan bılik júıemen shynaıy kúresetin saýatty saıası partııalardyń qurylýyna, olardyń belsendi úgit-nasıhat jumystaryn júrgizýine nege ruqsat bersin? Meniń oıymsha jańa partııalar qurylady. Parlamenttik saılaýǵa qatysý múmkindigin de joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Biraq, báriniń júris-turysy, múmkindigi belgili bir deńgeıde bolady. Órkenıetti elderdegideı bıliktiń árbir qadamyn dóp basyp, shynaıy báseke jasaıtyn saıası partııany kútý ańǵaldyq.
Ázimbaı Ǵalı:
- Qazaqstan jurtshylyǵynyń kózi de, qulaǵy da, mıy dar bar. Sondyqtan jańa saıası sýbektilerdi jańa tirshilikke shyǵýy úshin tirkelý múmkindigi jeńil bolý kerek. Halyqqa senimsizdik artýǵa bolmaıdy. Qazir qazaq halqy 70 paıyz. Sondyqtan olar zaýal tıgizetin partııalardy kózin baqyraıtyp qoıyp saılamaıdy. Orys halqy da zańsyz, qısynsyz kandıdatýrany qoldamaıdy
- Saılaý týraly zań ózgeredi me?
Baýyrjan Serikbaı:
- Árıne, saılaý týraly zań belgili bir ózgeristerge túsedi. Qalaı degenmen bılik ózgeristi kútken qoǵamǵa «Jańa prezıdenttiń kelýimen jańa ózgerister bastaldy. Demokratııaǵa satylap kóterilip kelemiz» degen messedjdi berýi qajet. Mundaı qadamdy jasaýǵa májbúr. Biraq, kez-kelgen nárse salystyrýdan kelip shyǵady. Dekoratıvti ózgerister jasalǵanymen túbegeıli kúrdeli ózgeristerdi kútýdiń qajeti joq. Qarapaıym mysal, sońǵy saılaýda qanshama zań buzýshylyq faktileri tirkeldi. Qoldanystaǵy bar zań aıasynda jaýapqa tartylǵan faktini estidińiz be?! Munyń ózi kóp nárseden habar beredi.
Ázimbaı Ǵalı:
- Bizdiń baıqaǵanymyz, reforma jasalmasa ekonomıka qozǵalmaıtyn túri bar. 2015-16 jyly IJÓ ósimi 1 paıyz ǵana boldy. Sonan keıin bılik bul máseleden shoshydy da, Ulttyq qordyń aqshasyn qurylysqa saldy. Nátıjesinde ósim 4 paıyzǵa jetti. Biraq ulttyq qordyń aqshasy jylma-jyl jumsaı berýge jaramaıdy ári jetpeıdi. Eger ekonomıkada bári durys bolsa Nazarbaev Toqaevty óz ornyna qoımas edi. Iaǵnı, qordalanǵan máselerdi sheshýdiń basqa joly joq ekenin túsindi.
- Saılaýdan keıingi Parlamenttiń yqpaly qandaı bolmaq?
Baıyrjan Serikbaı:
- Negizi bul saılaýǵa kimderdiń túsetinine, zańdardyń qalaı ózgeretinine, saılaý nátıjelerine baılanysty jaýaby beriletin suraq. Meniń oıymsha fors-majorlyq sıtýaııa bolmasa Parlamenttegi kópshilik daýysty bılik alady. Al, kópshilik daýysty bıliktiń ózi alǵan Parlamenttiń jumysy, yqpaly qandaı bolýy múmkin?.. Bul suraqqa 28 jyl osy júıede ómir súrip kele jatqan qoǵamnyń ózi jaýap berip kórsin.
Parlament saılaýy bıyl ótedi degen áńgime bar. Biraq másele onda emes – prınpıaldyq jańǵyrýda jatyr. Meniń oıymsha revalıýııalyq jańǵyrýdan kóri beıbit jolmen jańǵyrǵan jaqsy. Máselen, Toqaev bılikke kele sala demokratııalyq reformalar jasaıtynyn aıtty. Endi solardy iske asyrý úshin jańa parlament, jańa elıta, jańa komanda kerek. Sondyqtan eski elıtany ellıýstraııalaý (qııý, tazalaý) kerek. Beıbit revlıýııanyń shartyna sáıkes olardy eshkim janshymaıdy, sottamaıdy. Sondyqtan Parlamentti taratyp, jańa talaptarǵa sáıkes saılaý ótkizý oryndy. Bul jerde halyq ta talapshyl bolý kerek.
Ázimbaı Ǵalı:
- Saıası-quqyqtyq reforma bıliktiń qolyn kesip tastamaıdy. Bári baqylaýda bolady. Reformalar tómennen emes, joǵarydan jasalyp jatyr. Onyń nátıjeli ne nátıjesizdigi bıliktiń saıası jigerine baılanysty. Eń bastysy menshik kepildigi men jeke bastyń kepildigi bolý kerek. Qazir osy eki kepildik te oıdaǵydaı bolmaı tur.
Jasulan NAÝRYZÁLIEV,
«Adyrna» ulttyq portaly
