«قۇتتى بىلىك» (قۇتادعۇ بىلىگ) – الەمدىك وركەنيەتتەن ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىن، تۇرىك تەكتەس حالىقتارعا ورتاق كلاسسيكالىق شىعارماسى. ەرتەدە بۇل شىعارمانى يراندىقتار «تۇران شاحناماسى» دەسە، شىن جۇرتى «حانداردىڭ ادەپ-قاعيدالارى» دەپ اتاعان، ال ماشىندىقتار «مەملەكەت ءداستۇرى» دەپ ات قويىپ، ايدار تاقسا، كۇللى شىعىس ەلدەرىنە «ءومىر زەينەتى»، «پاديشاعا ناسيحات» دەگەن اتاۋلارمەن بەلگىلى بولادى. سونشالىقتى بۇكىل دۇنيەجۇزى ىنتىق بولارلىقتاي، تورتكۇل دۇنيەگە تانىلارلىقتاي بۇل قانداي ەڭبەك؟
ەتيكو-فيلوسوفيالىق، پاراسات پەن اقىل، وي سۇلۋلىعىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزگەن كىتاپتى بارشا جۇرت ۇلىلىقتىڭ نەگىزى دەپ بىلسە كەرەك. وندا جار تاڭداۋ، بالا تاربيەسى، اقىل-ءبىلىم، ءتىل ۇستارتۋ، مەملەكەت باسقارۋ جانە تاعى باسقا تولىپ جاتقان ماسەلەلەر جىرلانعان. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان شىعارماداعى ەلگە قىزمەت ەتۋ، ۇلتتى ءسۇيۋ، سالت-ءداستۇردى قۇرمەتتەۋ ءتارىزدى ماسەلەلەرى بويىنشا ءوز ويىمىزدى ورتاعا سالماقپىز. قازاقستاندا شىعارمانى قازاق تىلىنە اۋدارعانداردىڭ ءبىرى – اكادەميك ءا.قۇرىشجانوۆ بولسا، ەكىنشىسى – پروفەسسور ا.ەگەۋباەۆ ەدى. بەلگىلى عالىم اسقار ەگەۋباەۆ شىعارمانى ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەپ، 1986 جىلى قازاق وقىرماندارى ءۇشىن كىتاپ ەتىپ تۇڭعىش رەت جاريالاعان بولاتىن. 1989 جىلى پەكيننىڭ «ۇلتتار» باسپاسىندا اراب قارىپىمەن قازاق تىلىندە ەكىنشى رەت جارىق كورسە، 2006 جىلى وڭدەلىپ، تولىقتىرىلىپ قايتا باسىلادى ء(جۇسىپ حاس قاجىب بالاساعۇن. قۇتتى بىلىك. كونە تۇرىك تىلىنەن اۋدارعان، العى ءسوزى مەن تۇسىنىكتەرىن جازعان ا. ەگەۋباي. – الماتى: «ولكە»، 2006. – 640 بەت. 2-باسىلىم). ءبىز ماقالامىزدى ءدال وسى كىتاپتى نەگىزگە الا وتىرىپ جازۋدى ءجون كوردىك.
شۋ بويىنان شىققان ءجۇسىپ بالاساعۇن 45 جاسىندا (شامامەن 1010-1015 جىلدار) ون سەگىز ايدىڭ ىشىندە جازىلعان. تۇركيانىڭ اتاقتى عالىمى ءراشيت راحمادي اراتتىڭ پىكىرىنشە، شىعارما بالاساعۇن قالاسىندا باستالىپ، قاشقار قالاسىندا جازىلىپ اياقتالعان. ا.ءدىلاشار ويشىل اقىن 1068 جىلى قاشقارعا بارىپ، شىعارماسىن سوندا جازدى دەگەن بولجام ايتادى.
قۇرمانعالي حاليد «تاۋاريح حامسا» اتتى كىتابىندا (قازان، 1910 ج.) بالاساعۇننىڭ «يىل التمىش ەكى ەردى ءتورت ءيۇز ءبىلا» دەگەنى ەسكى جىل ساناۋ بويىنشا ءتورت ءجۇزىنشى جىلدىڭ الپىس ەكىنشى جىلى ەدى دەگەن ماعىنادا، ياعني حيجرا بويىنشا 362 جىل بولىپ شىعادى دەپ تۇسىندىرەدى. ول ەۋروپا زەرتتەۋشىلەرىمەن بۇل ماسەلەدە كەلىسپەيتىنىن جازادى. قۇرمانعالي حاليد
«التى ءشاھار حابارلارى» تاراۋىندا: ھاران ولگەن سوڭ سادىق تاققا وتىرىپ، اينالاسىنىڭ ءبارىن يسام دىنىنە ەنگىزدى (350-400 حيجرا) دەپ دەرەك بەرەدى. قۇرمانعالي حاليد سادىقتىڭ ءۋازىرى ءجۇسىپ قىدىرحان – لاقابى يمام پاتشاح – «قۇتادعۋ بىلىك» كىتابىن جازىپ، سادىق بۇعراحانعا تارتۋ ەتكەندىگىن دە جازادى (ا.ەگەۋباي – 7-8 بب.).
«قاراحاندار ەلىنىڭ ەڭ جوعارعى، مارتەبەلى قاعان (شىعىلدار) ورتالىعى بالاساعۇندا ورنالاسادى دا، كىشى قاعان (ياعمالار) ورتالىعى اۋەلى تارازدا بولىپ، كەيىن قاشقارعا (ورداكەنت) ويىسادى. وسى كەزەڭدەردە، كەيىن XII عاسىرداعى جاۋگەرشىلىك ۋاقىتتاردا دا بالاساعۇن تاريحي وقيعالاردىڭ ناق ورتاسىندا تۇردى. ەسكى ەكى كەرۋەن جولىنىڭ بىرەۋى سامارقاند-تاشكەنت-تاراز، بالاساعۇن ارقىلى قىتايعا ۇشتاسىپ جاتتى. شۋ وزەنىن بويلاپ ىلە الاتاۋىنىڭ باۋىرىنا قاراي تارتقان جول شەلەكتى باسىپ شىعىس تۇركىستانعا، ءبىر تارماعى ىلەدەن اسىپ، قويلىق، قوپال، الاكول ارقىلى موڭعولياعا باستايتىن جاڭا كەرۋەن جولى دا باتىس پەن شىعىستى جالعاستىراتىن كۇرەتامىرلاردىڭ بىرىنەن سانالعان. وسىنىڭ ءوزى-اق بالاساعۇن ءشاھارىنا قىزۋ ىقپال جاساعان. كەيىن، XIII عاسىردا سارايشىق قالاسىنان تابىلعان قىش قۇمىرادا
«اقىل كوركى – ءتىل، ءتىلدىڭ كوركى – ءسوز،
كىسى كوركى – ءجۇز،
ءجۇزدىڭ كوركى – كوز» دەگەن «قۇتتى بىلىكتىڭ» ءبىر ءبايىتى جازىلعانى تەگىن ەمەس.
«قۇتتى بىلىك» كوشىرمەلەرىنىڭ ءوزى ءبىر شەتى مىسىردان، ءبىر شەتى ۆەنادان شىعۋى تاعى دا كەزدەيسوقتىق دەپ ويلامايمىز. بۇل مادەني دامۋ تىنىسىنىڭ قارىمدىلىعىنىڭ، قىزۋ قارىم-قاتىناس پەن وركەنيەتتى ءۇردىستىڭ بەلگىسى» (ا.ەگەۋباەۆ، 11 ب.) دەيدى بەلگىلى عالىم اسقار ەگەۋباەۆ. راسىندا دا، «قۇتتى بىلىك» - جالپاق جۇرتتىڭ يگىلىگىنە اينالعان وتە باعالى ەڭبەك.
شىعارما كۇنتۋدى، ايتولدى، وگدۇلمىش، ودعۇرمىش ەسىمدى كەيىپكەرلەردىڭ ءوزارا سۇحباتى ۇلگىسىندە جازىلعان. ءاربىر كەيىپكەردىڭ وزىندىك بەينەسى بار. كۇنتۋدى – ادىلەت، ياعني ءادىل زاڭ، ءادىل ەلباسى، ادىلەتتى ءامىر ۇعىمدارىمەن استتاسىپ جاتقان كەيىپكەر اتاۋى. «قۇتتى بىلىكتە» ايتولدى – داۋلەت، ءپىشىمى ۇنەمى وزگەرىپ، قۇبىلىپ تۇراتىن اي ءتارىزدى كوركەم بەينە. وگدۇلمىش – اقىل، دانىشپاندىقپەن داڭقى شىققان كەمەڭگەر تۇلعا وبرازى بولسا، ودعۇرمىش – قاراپايىمدىلىق پەن قاناعاتتىڭ جيىنتىق تۇلعاسى رەتىندە كورىنەدى.
ايتولدىنىڭ وزگەرمەلى بەينەسى «نۇرى ءسونىپ، سەمىپ مۇلدە جوعالار، قايتا تۋىپ، قايتا تولار، وڭالار» دەگەن جولدار ارقىلى انىق بىلىنەدى. دەگەنمەن،
ايتولدىنىڭ سوزدەرى دە كوشەلى كەمەڭگەرلىككە تولى. جالپى، «قۇتتى بىلىك» شىعارماسى ماڭگىلىك رۋحاني قۇندىلىقتاردى جىرلايدى.
ءجۇسىپ بالاساعۇن ايتولدىنىڭ سوزىمەن بىردە:
تىرشىلىككە الدانباعان وشەدى،
دۇنيەگە مالدانباعان كوشەدى، (186 ب.) – دەپ بايلىقتىڭ وتكىنشىلىگىن ايتىپ ەسكەرتسە، كەلەسى ءبىر بايىتىندە:
بارلىق ىستە سابىرلى بول كوشەلى،
سابىرلى جان تىلەگىنە جەتەدى.
قاي ىستە دە بول ۇستامدى، سابىرلى،
ۇستامدىلىق ۇيىرەر مال، باعىڭدى، (189 ب.) – دەپ ادامزاتتى ۇستامدىلىققا شاقىرادى.
كونە تۇرىك، ءتىپتى ەرتەدەگى قازاق دۇنيەتانىمىندا بالا ەڭ ءبىر قاستەرلى، ءومىردىڭ ءمانى، تىرشىلىكتىڭ جالعاسى رەتىندە ناسيحاتتالعان. ادامنىڭ جاساعان جاقسىلىعى مەن جاماندىعى ءوز يەسىن تابادى، ءوزىن تاپپاسا دا ۇرپاعىنىڭ الدىنان شىعادى دەگەن كونە نانىم اتاۋلى جادىگەردەن دە انىق اڭعارىلادى. قازىر كەيبىر دۇمشە مولدالار ءومىردىڭ ءمانىن و دۇنيەدە دەپ تۇسىندىرگىسى كەلەدى ەمەس پە؟ ەگەر الگىندەي مولدالاردىڭ ءسوزى راسقا شىقسا، ومىرگە ۇرپاق اكەلۋىمىز، ونىڭ بولاشاعىن قامتاماسىز ەتۋگە ۇمتىلۋىمىز دا بەكەرشىلىك بولىپ شىقپاي ما؟
ەلىك ويىن ماتەلدەدى، بالادى،
ۇرىقتى جان ولسە، ۇرقى قالادى! (215 ب.) – دەپ اقىن ۇرپاق ارقىلى ءومىر جالعاسىن تاباتىندىعىن بىلدىرگىسى كەلەدى.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءجۇسىپ بالاساعۇن ايتولدىنىڭ ءسوزى ارقىلى يگى ءىستىڭ ەشقاشان «ولمەيتىندىگىن» مىنا ءبايىت جولدارىمەن دالەلدەۋگە تىرىسادى:
ەي، ىزگى جان، ىزگىلىك ەت، جاڭىلما،
ىزگىلىكتى جۇتپاس قارتتىق، قابىر دا!..
ىزگىلىگىڭ قارتايمايدى، قالادى،
عۇمىرى – ۇزاق، اتى الىسقا شابادى! (216 ب.)
البەتتە، ءىلىم-ءبىلىم، زاماناۋي تەحنيكانى ۇيرەنۋ بۇل تەك قارا باستىڭ ماسەلەسى ەمەس، ۇلت پەن ۇلىستىڭ، بولاشاق ۇرپاقتىڭ قامى. ءتىپتى بۇگىنگى دامىعان زاماندا دا كىم ءبىلىمدى بولسا، سان سالالى نانوتەحنولوگيالاردىڭ ءتىلىن بىلسە، سونىڭ تاسى ورگە دومالايدى.
ايتتى وگدۇلمىش: - و، قۇتتى ەلىك، قىسقاسى،
ءبىلىم، سانا – بۇل، ونەردىڭ نۇسقاسى.
...اقىل-ەسى ادامنىڭ تابيعاتتان بۇيىرار،
قابىلەتتى ۇيرەنبەس، قابىلەتكە سىيىنار!
ادام ەستەن باسقانى بىلىمىمەن الادى،
ءبىلىم، وقۋ-توقۋدى ەڭبەگىمەن تابادى! (219 ب. ) – دەپ اقىن ءبىلىم الۋ ءۇشىن وراسان زور ەڭبەك كەرەكتىگىن ەسكەرتسە، ءبىلىمنىڭ بەرەر جەمىسىن بىلايشا سيپاتتايدى:
ءبىلىم بىلسەڭ، كۇنىڭ قۇتتى وتەدى،
قانشا كىشىك بولساڭ دا، ۇلى ەتەدى! (231 ب.)
ۇل مەن قىزدى قالاي تاربيەلەۋ كەرەكتىگى دە شىعارمادا ءسوز بولادى. وتان قورعايتىن ۇلعا ارتىلار جاۋاپكەرشىلىك، «قىزعا - قىرىق ۇيدەن تىيىم» تۇسىنىكتەرىن دە وسى شىعارمادان تاباسىز. مىسالى:
ايەل اپەر – ۇلعا، قىزدى ەرگە بەر،
قايعى-مۇڭسىز تىرلىككە نە تەڭ كەلەر!؟
ۇلدى ۇيرەت كۇللى ونەر-بىلىمگە،
ول ونەرمەن دۇنيە تابار تۇبىندە، (456 ب.) – دەپ جاس تولقىندى ونەر-بىلىمگە باۋلۋ كەرەكتىگى باسا ايتىلادى وندا.
ادەتتە، ءبىز بىلسەك تە، بىلمەسەك تە ءوز ويىمىزدى ايتۋعا اسىعامىز. ول دا ءجون شىعار. ايتسە دە، «از ءسوز – التىن، كوپ ءسوز – كومىر» دەگەن قازاقتىڭ ءسوزىن ەستەن شىعارىپ الاتىن كەزىمىز دە ءجيى كەزدەسەدى. دانا وگدۇلمىشتىڭ ايتپاعى دا وسىعان سايادى:
ايتتى وگدۇلمىش: ەي، ىزگى بەك، تىرەگىم،
سويلەگەننەن، تىڭداۋ ابزال، بىلەمىن.
ءسوز سويلەۋشى جانىن قيناپ تىنادى،
تىڭداعان جان سەرگىپ، سەمىرىپ شىعادى.
دەگەن ەكەن سىناپ كورگەن، كورىكتى ەر،
«ءتىلىڭدى تىي، اقىلىڭا ەرىك بەر!»
كوپ تىڭداعان دانا بولار، كوپ ءبىلىپ،
كوپ سويلەگەن باسىن بەرەر كوپىرىپ!
ەستى سوزدەن – عيبراتتانار قۇلاعىڭ،
كوپ مىلجىڭنان لايلانار وي-بۇلاعىڭ.
كوڭىلدەگى ايتىلماعان ءسوز التىن،
باقىر بولار، شىقسا – نارقىن جوعالتىپ. (241 ب.)
ءجۇسىپ بالاساعۇن ەل-جۇرتقا، مەملەكەتكە قىزمەت ەتۋگە شاقىرادى. جاي عانا قىزمەت ەتۋگە ەمەس، سول ۇلى جولدا جان بەرۋگە دايىن بولۋعا ۇگىتتەيدى.
جومارت قانداي؟ كىمدى ايتامىز ساقي دەپ،
ساقي جان تەك ەر حاقىنا باس يمەك!
ساقي ەمەس كۇمىس شاشىپ بولگەندەر،
ساقي – ەلگە جانىن قيىپ بەرگەندەر! (581 ب.)
بۇل دۇنيەدە ءاربىر ادام ءوز ارتىنان ءىز قالدىرۋعا، جاقسىلىقپەن جاقىندارىنىڭ جۇرەگىن جىلىتۋعا ىقىلاس قويعانى ابزال. «جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەيتىن قازاق ۇعىمىنىڭ باستاۋلارىن وگدۇلمىشتىڭ ەلىككە ايتقان وسيەتىنەن دە بايقاي الامىز:
تىرلىك ەمەس، ىزگى ات تىلە – تىلەسەڭ،
ىزگى اتىڭ – تىرلىگىڭ ول، بىلەسىڭ!
ءوزىڭ ولسەڭ، قالار اقىر اتىڭ دا،
اتىڭ ىزگى بولسا – تىرلىك تاتىمدى!
كىمنىڭ اتى كىرلەي تۇسسە، اشتىراق،
بولعانىنان بولماعانى جاقسىراق!
ءومىر – زايا، جاقسى ات تىلە ماندىرەك،
جاماندىقسىز جاقسى ات قالار ماڭگىگە! (452 ب.)
ۋاقىت دەگەن زىمىراپ بارادى. دەگەنمەن، ونىڭ قادىرىن ءبىلىپ جاتقاندار نەكەن-ساياق. ۋاقىتتى قادىرلەۋ تۋرالى باستاما بىرنەشە عاسىرلار بۇرىن دا كوتەرىلگەن دەسە، بىرەۋ سەنەر، بىرەۋ سەنبەس. ۋاقىتقا قارسى توتەپ بەرەر تەك ادامنىڭ يگى ىستەرى ەكەنىن، جاقسىنىڭ جاقسىلىعى ماڭگى ولمەيتىندىگىن ورتا عاسىرداعى شايىر دا ەل-جۇرتقا ەسكەرتۋگە تىرىسادى:
كوشىڭدى جىبەر، جىبەرمە – ماقۇل،
بولماعىن وسال، كوشەسىڭ اقىر!
قالاساڭ بەك بول، قالاساڭ قۇل بول،
قالمايسىڭ ماڭگى، ولىمگە – تۇر جول.
قالاساڭ، جاسا: ون سەگىز، مىڭ جىل،
جاقسى اتاق قالدىر، ولەسىڭ ءبىر كۇن.
قالاساڭ باي بول نەمەسە شىعاي،
تىرلىكتى جەيدى كەشكەن كۇن، جىل، اي. (480 ب.)
ودعۇرمىشتىڭ ەلىككە:
وتەر جالعان، ەشتەڭە جوق كوشپەيتىن،
جاقسىلىق قىل، ءوزىڭ كەتسەڭ وشپەيتىن! – دەپ بيلىك باسىنداعى باقتىڭ جالعاندىعىن، قايىرىمدى ءىس ارقىلى ماڭگىلىك ءىز قالدىرۋعا ۇگىتتەۋى قاشاندا قۇنى جويىلماس قۇندى كەڭەس ەكەنى ايان. البەتتە، بەلدى بەكەم بۋىپ، بىلەكتى تۇرىنگەن ادام قۇر قالماسى انىق. الدان ءۇمىت ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ، قاناتىن كەڭگە جايادى. كەرىسىنشە، قايعىمەن قاراپ وتىرعاننىڭ وڭالماسىن جىر جولدارىنان وقىپ، ومىرىمىزگە ونەگەلى ءتالىم-تاربيە الامىز. مىسالى:
قىزمەت ەتكەن جۇرەر ءۇمىت-سەنىممەن،
كەتەر، تۇرماس ءۇمىت ءۇزىپ جەرىنگەن. (534 ب.)
جاقسى نيەت جارتى ىسكە تەڭ دەسەدى. كوڭىلى كورىكتى ادامنىڭ ءومىرى دە ساۋلەلى بولارى بەسەنەدەن بەلىگىلى.
جاقسى بولسا ەردىڭ نيەت – قۇلىعى،
ءىس – تىلەگى تۇگەل بولار عۇمىرى.
***
ءىس بۇزىلسا، زاڭ بۇزىلسا – ەر ازار،
ەل بۇزىلار، باعى قايتىپ، جەر ازار. (551 ب.)
كەزىندە ءداستۇر حالىقتىڭ بۇزىلماس قاعيداسىنا اينالدى. پاتشا نيزامى مەن ءداستۇردىڭ اراسىندا ايتارلىقتاي قاشىقتىق بولدى دەپ ايتا الماسپىز. زاڭ بولىپ ەل ىشىنە ورنىققان ءداستۇر كوشپەلى قوعامنىڭ دالا دەموكراتياسىن قالىپتاستىرعانى كوپكە ءمالىم. ءداستۇر قاعيدالارى ساقتالماسا، ەلدىڭ دە، ەردىڭ دە ازعىندايتىنىن كەمەڭگەر اقىن قالاي ءدال تاۋىپ ايتقان دەسەڭىزشى!
تاۋدان اسقان تاس بۇلاق،
قازسا قۇيار تەڭىزگە.
قانشا مالى كوپ بولسا،
باي قۋانار ەگىزگە.
جاماننان جاقسى تۋسا دا،
جاقسىدان جامان تۋسا دا،
تارتپاي قويماس نەگىزگە، - دەپ بەرىرەكتە بۇقار جىراۋ تەكتىلىكتى جىرعا ارقاۋ ەتسە، ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن ءجۇسىپ بالاساعۇن دا قان تەكتىلىگىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا باسا نازار اۋدارادى. ماسەلەنكي:
اسىل بولسا كىمنىڭ اتا-تەگى ەگەر،
ودان ەلگە پايدا تيەر سەنە بەر! (554 ب.)
ءجۇسىپ بالاساعۇن شىعارماسىندا قازاق دۇنيەتانىمىمەن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمەن استاسىپ جاتقان دۇنيەلەر جەتكىلىكتى. دانىشپان اقىن ايتقان ۇلتتىق تاعامدار ءالى كۇنگە قازاقتىڭ كەڭ داستارحانىنان تۇسكەن جوق.
قىمىز، ءسۇت، ماي، ىرىمشىك، سۇزبە، قۇرت،
كيىز، سىرماق، پەردە قۇرساڭ - ۇيگە قۇت. (450 ب.)
وسى جولداردا ايتىلعان «كيىز»، «سىرماق»، «پەردەڭىز» دە قازاق تۇرمىسىندا كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلەدى. شىعارماداعى ءتۇس جورۋعا بايلانىستى ۇعىمدارى قازاق ءتۇس جورۋى نانىمدارىمەن تۇپ-تۋرا سايكەس كەلۋى بەكەردەن بەكەر ەمەس شىعار. قازاق تۇستەگى قايعى-قاسىرەتتى، قورقىنىشتى وڭىمىزدە كەزدەسەتىن قۋانىش نىشانىنا بالايدى. قىسقاسى، جامان ءتۇستى جاقسىلىققا ىرىمدايدى. ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىگىندە» دە ءدال سول ۇعىمدى ۇشىراتامىز:
ويىن تويدا جۇرسەڭ جايناپ، شاتتانىپ،
قايعى-مۇڭنىڭ قاقپاسىن سەن قاققانىڭ.
تۇستە جاپا شەكسەڭ، جىلاپ، سۋالىپ،
ۋانارسىڭ وڭىڭدە مىڭ قۋانىپ. (574 ب.)
«كوك تۇرىكتىڭ قارا شاڭىراعى قازاقتا قالدى» دەپ كەزىندە ماعجان اقىن جايدان جاي جىرلادى دەيسىز بە؟!
«قۇتتى بىلىكتە» ەزۋگە مىسقىلدى كۇلكى ۇيالاتاتىن، سويتە تۇرا تەرەڭ ويعا باتىراتىن جولداردى دا ءجيى كەزدەستىرەسىز.
ءولىم – زەينەت، ەي، يەسى بەينەتتىڭ،
ءولىم – بەينەت، ەي، يەسى زەينەتتىڭ!
كەدەي ولسە، بار بەينەتتەن ارىلار!
باي ولسە، ەگەر، ەسەبىنەن جاڭىلار! (206 ب.)
راسىندا، قازاقتىڭ «ءولىم – بايدىڭ مالىن شاشادى...» دەگەن ءسوزى وسىنداي جايتقا قاراتىلا ايتىلسا كەرەك.
قول ۇمسىنىپ، ءبىلىم ىزدەپ تەرلەدىم،
ءسوزدى سوزگە ءورىپ، ءتىزىپ تەرلەدىم!
تۇركى ءسوزىن كوردىم تاعى كيىكتەي،
ەپتەپ ۇستاپ، قولعا ۇيرەتىپ دەمدەدىم. (621-622 بب.)
شىنىمەن-اق، ءجۇسىپ بالاساعۇن قاسيەتتى تۇرىكتىڭ ءسوزىن «ۇستاپ»، بابالاردىڭ باقىت پەن بەرەكەتكە جەتكىزگەن دۇنيەتانىمىن بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزگەن كەمەڭگەر. عۇلامانىڭ يسلام ءدىنى جەلەۋىمەن ارابي ەكسپانتسيانىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە كۇشەيگەن كەزىندە ءومىر سۇرگەندىگىنە قاراماستان، شىعارماسىندا كوشپەلى تۇرىكتىك دۇنيەتانىمنىڭ قاينار كوزى رۋحانياتقا سۋساعان كوكىرەگىڭىزدىڭ ءشولىن قاندىرادى. جالاڭ دوگماتيكالىق ءدىني ناسيحاتتى مۇلدە كەزدەستىرمەيسىز.
ءجۇسىپ بالاساعۇن ءوزى جىرلارىندا ايتقانداي ارتىندا ماڭگىلىك وشپەيتىن ءىز قالدىردى، ۋاقىتتىڭ تەزىنە شىداپ بەرەتىن شىعارما تۋدىردى. سول سەبەپتى، شىعارما جازىلعالى ونداعان عاسىر وتسە دە، تۋىندى كەز كەلگەن زامانمەن قۇرداس بولا الادى. ەندەشە، قانشاما عاسىرلار مەن مىڭجىلدىقتار وتسە دە، ارتىنداعى ۇرپاقتارى «قۇتتى بىلىكتەن» ءوز جان-دۇنيەلەرىنە قاجەت رۋحاني ازىق تابارى ءسوزسىز.
ارمان اۋباكىر،
قر ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى
شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ PhD دوكتورانتى
