- تاريحتىڭ تالاي سۇرلەۋىنەن سۇرىنبەي كەلە جاتقان كۇيدىڭ كەشەگى قالىپتاسۋ جولدارى مەن بۇگىنگى احۋالى تۋرالى نە ايتاسىز؟
- قازاقتا «كۇي يەسى — قورقىت» دەگەن ادەمى ءسوز بار. اۋەل باستا تۇرىكتە «قازاق» دەگەن ءسوز جوق كەزدە ەڭ ءبىرىنشى رەت وعىز تايپاسىنان شىققان بابامىز كۇي اتاسى بولىپ ەسەپتەلەدى. سوسىن «كۇي اتاسى — كەتبۇعى» دەگەن ءسوز تاعى بار. مىسالى، قورقىتتىڭ زامانى ءحى-ءحىى عاسىر بولسا، كەتبۇعىنىڭ زامانى ۇلىتاۋداعى جوشى ۇلىسىنىڭ كەزىنە ساي كەلەدى. بۇل — شىڭعىس حاننىڭ قىپشاق دالاسىنا كەلۋىمەن تۇستاس جىلدار. جوشىمەن بىرگە پالەستيناعا دەيىنگى جورىققا قاتىسقان كەتبۇعى بيدەن «اقساق قۇلان» دەگەن كۇي قالدى. بۇل — التىن وردانىڭ ۇستەمدىك قۇرعان كەزەڭى. كەرەي مەن جانىبەك جەكە مەملەكەت قۇرعاننان كەيىن قازاق ەلى پايدا بولدى. بۇل كەزدە قازاقتىڭ ءار ايماعىن جەرۇيىققا بالاعان دالا دانىشپانى اسانقايعى شىقتى. ونىڭ اتاقتى «ەل ايىرىلعان» كۇيىن زەرتتەۋشىلەر نوعايلى داۋىرىنە جاتقىزادى. سول كەزەڭدە ورمانبەت دەگەن اتاقتى بي ەدىلدىڭ ار جاعىنا «نوعايلى دەيتىن ەل قۇرامىن» دەپ قازاقتان ءبولىنىپ كوشۋگە بەل بۋادى، ءسويتىپ الاشتىڭ اراسىنا جىك ءتۇسىپ، قازاق پەن نوعاي ايىرىلىسادى. اسانقايعى — وسى تاريحي جايتتى كۇيگە قوسقان ابىز. ودان كەيىن اق پاتشا بيلەگەن زاماننىڭ قاسىرەتى قۇرمانعازى كۇيىندە جاتىر. ونىڭ كۇيلەرى كەيىنگى ۇرپاققا امانات ءۇشىن جازىلعان حات سياقتى. مۇندا «رۋحىڭدى جوعالتپا، ەلىڭ مەن جەرىڭدى مەنشە ءسۇي» دەگەن وسيەت بار. يساتاي مەن ماحامبەتسىز قالعان حالىقتىڭ حال-كۇيىن بىلگىڭىز كەلسە، قۇرمانعازىنى تىڭداڭىز.
- وتكەنىمىزدى قارا سوزبەن يا سۋرەتپەن ەمەس، كۇي تىلىمەن ونەگە-ورنەك ەتىپ جەتكىزگەن كەشەگى كۇيشىلەردىڭ دالالىق مەكتەبى قانشالىقتى دامىدى؟
- باتىس ەلدەرىندە مادەنيەتتىڭ قۇلپىرىپ، قايتا ورلەگەن ۋاقىتىن «رەنەسسانس» دەيدى. ءيا، قازاق دالاسىندا دا كۇيدىڭ ونەر رەتىندە ۇلكەن بەدەلگە كوتەرىلگەن زامانى بولدى. ول مىنا بايجىگىت، تاتتىمبەت، بەيسەنبى، توقا، قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، مامەن، سەيتەك، بەرى قاراي دينا، ابىكەن حاسەنوۆ سياقتى مىقتى كۇيشىلەردىڭ اياعى سۇگىرمەن بىتەدى. ءحىح عاسىردا كۇيدىڭ ەل ىشىندەگى باعاسى ءتىپتى ايتىس ونەرىنەن دە بەدەلدى بولدى. ايتىستاعى «قايىم ايتىس»، «قىز بەن جىگىت ايتىسى» سياقتى باسەكە كۇي ونەرىندە دە بولعان. ماسەلەن، سۇگىر مەن ماقپۋزانىڭ كۇي تارتىسىن الىڭىز. بۇل قاي كەزدە بولدى؟ كەشەگى شىڭعىس حاننىڭ ۇلدارىنىڭ كوبىسى ورىستان شەكپەن كيىپ، مانساپتى پايدالانعان، كەنەسارى، ناۋرىزبايلار قىرعىزدان اجال قۇشقان، ءوزىنىڭ اتالاس باۋىرلارى تەزەك تورە، جاڭگىر، شىعايلاردىڭ اق پاتشادان مانساپ الىپ، يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ كاپىردەن جەڭىلىپ، قازاقتىڭ ساعى سىنعان، كەۋدەسى باسىلعان كەزى ەدى. بۇلاردان دا تاريحى ازىناعان كۇيلەر قالدى. مارقۇم اقسەلەۋ اعامىز «كۇي دەگەن — ادامنىڭ كۇيىنۋى» دەپ ايتىپ كەتتى. كۇي دەگەن كۇيىكتەن شىعادى. قازىرگى كەزدە قۋاناتىن كۇيلەر كوپ. بۇرىنعى كۇيلەردىڭ ءتۇپ تاريحىن الىپ قاراساق، قۋاناتىن بىردە-ءبىر كۇي جوق. قورقىتتىڭ زامانىن الىڭىز، كەتبۇعى، اسانقايعى، تاتتىمبەتتىڭ «بەس تورەسىن» الىڭىز، قايسىسى بولسا دا كۇيىنىشتەن شىققان. ال بىرەۋدى ماداقتاعان، بىرەۋگە جارامساقتانعان كۇيلەر — كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندەگى مۇرا. كەڭەس وكىمەتى كەلگەننەن كەيىن دالانىڭ ەجەلدەن ءداستۇرى بار تاماشا ادەمى كۇيلەرىنىڭ ءبارى اياق استىنان وزگەرىسكە ۇشىرادى. نەگە؟ ويتكەنى جاڭا زامان تۋدى. اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبارى جاپپاي جازبا ادەبيەتكە كوشتى. سول سياقتى اۋىزشا دامىعان كۇيدى جازباشا مادەنيەتكە ءتۇسىرۋ ناۋقانى باستالدى. مۇنىڭ ءبىرىنشى جولى وركەستر جاساۋ، دومبىرانى نوتامەن ۇيرەتۋ دەيتىن مادەنيەت پايدا بولدى. ءسويتىپ، قازاق كۇيدى كىتاپتان ۇيرەنە باستادى. وسى تۇستا ءداستۇرلى يمپروۆيزاتسيالى ءۇردىس پەن ەۋروپانىڭ ءتارتىپتى وقىتۋ جۇيەسى تايتالاسقا ءتۇستى. ەگەر قازاقتان وزگە ۇلت بولسا باسقا تۇسكەن باسپاقشىلدىڭ كەبىن كيەر ەدى. دالانىڭ كۇيشىلىگىنىڭ مىقتىلىعى سونداي، قازان داۋىرىنەن تۋرا قازىر ەگەمەندىك العان زامانىمىزعا دەيىن ءالى كۇنگە دەس بەرمەي كەلە جاتىر. قىسقاسى، كۇي تولعاۋداعى دالانىڭ ۇلى جولى نوتامەن وقىتاتىن جۇيەدەن جەڭىلىپ قالعان جوق. دالانىڭ كۇي ۇيرەتۋدەگى ءتالىمى، ياعني ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ اراسىنداعى ەرەكشە ءبىر ادەمى مادەنيەت جەلىسىن ۇزبەي ساقتاپ قالدى. ايتالىق، قۇرمانعازى مەن دينانىڭ، توقا مەن سۇگىردىڭ اراسىنداعى ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ سىنىن الىپ قاراڭىز. ۇستازدىڭ كۇيدى بەرۋى، شاكىرتتىڭ كۇيدى الۋى دەگەننىڭ ءوزى-ورەلى نارسە. قازاق كۇيشىلىگىنىڭ تالىمىندە «باتا بەرۋ» دەگەن تاماشا ءداستۇر بار. مىسالى، سايدالى سارى توقا مەن ىقىلاس قوبىزشى باتاسىن سۇگىرگە بەرگەن دەگەن دەرەك بار. كەڭەس زامانىندا وركەستر پايدا بولدى، كوپتەگەن كۇيلەر سيمفونيالىق دارەجەگە جەتەعابىل وڭدەلدى. ەجەلگى تۇرىكتەردە وركەستر بولعانى تاريحتان بەلگىلى، سوندىقتان بولار، بۇل ونەر قازاققا جات بولعان جوق. كەڭەستىك جۇيە كۇيشىلىكتىڭ جاڭاشا ءتيپىن تاربيەلەپ شىعاردى، جاڭا قوعام ءۇشىن نوتا تانيتىن كوزى اشىق دومبىراشىنىڭ قاجەتتىلىگى تۋدى. سونىڭ وزىندە دالا ءداستۇرى تۇتاس جويىلىپ كەتپەستەن بۇرىنعى ۇردىسىمەن دامي بەردى. باقىت باسىعاراەۆ، تولەگەن مومبەكوۆ، مۇحامەدجان تىلەۋحانوۆ، داۋلەتبەك سادۋاقاسوۆ، گەنەرال اسقاروۆتار اتادان قالعان مۇرانى ءوز داستۇرىندە جالعاستىرۋشىلار ەدى. بۇل جەردە مەن اتا-باباسىنان كەلە جاتقان كۇيشىلىكتى «جول» دەپ تانيتىن سوڭعى بۋىن دومبىراشىلاردىڭ عانا ءتىزىمىن ايتىپ وتىرمىن. بۇلارعا نوتالىق ساۋاتتىڭ كەرەگى دە بولمادى، حالىق ولاردىڭ ونەرىن ءسۇيدى.
ەندى ەكەۋىنىڭ ايىرماشىلىعىن ايتايىن: نوتامەن ۇيرەنۋ كۇيدەگى تاقىرىپتىق ينفورماتسيانى ناقتى بەرە الادى، ونىڭ سيستەمالىق ماتەريال قورى رەتىندە باعاسى جوعارى. ال ءداستۇرلى جول — كۇيدىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن تارتۋ جۇيەسىن ەمەس، ءبىرىنشى ورىنعا مۋزىكالىق شىعارمانىڭ مازمۇنىن قويادى. ياعني كۇيدىڭ نە ايتقىسى كەلەتىنىن جەتكىزەدى. قازىر ول ءداستۇر جوعالىپ كەتتى، ءبارى نوتانىڭ قۇزىرىندا، جاتتاندى. ەرتە كەزدە «ەكى كۇيشى تارتىسىپ قالىپتى، بىرەۋى تارتقان ەكەن، ەكىنشىسى سونى قايتالاپ بەرىپتى، ەكىنشىسى تارتقان ەكەن، ول ونى قايتالاپ بەرىپتى، ءسويتىپ، ون شاقتى كۇيگە كەلگەن كەزدە توسىلىپتى» دەگەن اڭىز ارالاس اڭگىمەلەر ءجيى ايتىلادى ەكەن. تارتقان كۇيدى قايتالاپ بەرۋ دەگەن ناعىز دومبىراشىنىڭ سەرتى بولعان. كادىمگى ايتىسكەر اقىن سياقتى، كۇيشى ءوزىنىڭ كۇيىمەن كوڭىلىندەگى كوكەيكەستىسىن ايتا العان.
ويتكەنى الپامىس، قوبىلاندى، قىز جىبەك سياقتى جىرلاردى وپ-وڭاي جاتتاپ الاتىن قازاقتىڭ ول كەزدەگى جادى قانداي بولعانىن وسىدان-اق پايىمداي بەرسە بولار. سوندىقتان دومبىراداعى يمپروۆيزاتسيالىق ونەردىڭ بولعانىن دا ەسكەرە ءجۇرۋىمىز كەرەك، مۇمكىندىگى بولسا ونى قايتا جاڭعىرتۋ دا بىزگە مىندەت بولماق. حح عاسىر ءوتىپ، ەگەمەندىك العان زامان كەلدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، كۇي قايتادان تۇلەي باستادى. ءداستۇرلى كۇيشىلەردىڭ كۇيى مويىندالدى، ناسيحاتتالدى. عالىمدار كۇيدىڭ اتا-بابامىزدان قالعان قىمبات مۇلىك ەكەندىگىنە مويىن بۇرا باستادى. مۋزىكاتانۋشى عالىمدار، اتتارىن اتاي كەتەيىن، ونەرتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى ءاسيا مۇحامبەتوۆا، عىلىم كانديداتتارى ساۋلە وتەعاليەۆا، سايدا ەلامانوۆا، پەرنەبەك شەگەباەۆ، راۋشان مالدىباەۆا سىندى زەرتتەۋشىلەر قوعامعا ۇلتتىڭ ءوز بايلىعىن جەتە تانۋعا شاقىراتىنداي قوزعاۋ سالدى، تاماشا ماقالالار جازىلدى. قازىرگى زامانداعى تالانتتى كۇيشىلەر بۋىنىنىڭ اۋەلگى تاربيەسى وسى عالىمداردىڭ ىقپالىمەن كەلگەنى راس.
- ەگەمەندىك العان تۇستاعى كۇيدىڭ حالىنە توقتالساڭىز. ۇلكەن، ورتا، كىشى بۋىن كۇيدى تىڭداي ما؟ ءداستۇرلى ونەردىڭ قاسيەتىن قالاي ساقتاۋعا بولادى؟ قازىرگى كەزدەگى كۇيشىلىك ونەردىڭ دەڭگەيى قانداي؟
- قازىرگى كەزدەگى كۇيشىلىك ونەر شىن مانىندە، كەمەلدى شاعىندا. قازاق كۇيدى قاي زامان بولسا دا تىڭدايدى، رۋحاني قورەك رەتىندە كەرەكسىنەدى. تەك ناسيحاتى از. ءداستۇرلى كۇيشىلىك ونەردى بۇقارالىق جەڭىل مۋزىكا مۇلدە تىڭدارمانسىز قالدىردى. ونى ءبىز جاھاندانۋ ارەكەتىنەن كورىپ ءجۇرمىز. جاھاندانۋدى جەك كورۋدىڭ كەرەگى دە جوق شىعار، ول ءاربىر ۇلتتىڭ ءتول مادەنيەتىنىڭ سىناۋشىسى سياقتى قۇبىلىس، ءمارت ۇلت ءوز مادەنيەتىن قورعاپ قالادى، ءنامارت ۇلت رۋحاني جويىلىپ كەتەدى. كەيدە جاھاندانۋدى ءوز ىعىنا پايدالانا الاتىن، جاڭالىقتاردى سىڭىرە وتىرىپ، ءوز رۋحىن قاساقانا بايىتا الاتىن دا جاسامپاز ۇلتتار بولادى. قازاق حالقىنىڭ بويىندا ءاماندا وسىنداي قاسيەت بولعان. قازاق قازاق بولعالى جاھاندانۋدىڭ تالايىن باستان كەشكەن. قىتاي، پارسى، اراب، ورىس مادەنيەتتەرىنىڭ قازاق دالاسىنا كەزەڭ-كەزەڭىمەن جاھاندىق شابۋىلدار جاساعانى تاريحتان بەلگىلى، الايدا ۇلتتىق رۋحىنا ۇستەمدىك ەتە العان ءبىرى جوق.ء بىزدىڭ زامانىمىزدا كۇيدى، ونىڭ ىشىندە، ءداستۇرلى كۇيدى كوككە كوتەرگەن ءبىراز ازاماتتار بولدى. ولاردى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ايتالىق، قازىر «تۇركسوي» حالىقارالىق قوعامىنىڭ توراعاسى دۇيسەن قاسەيىنوۆ وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى كونسەرۆاتوريانىڭ رەكتورى بولىپ تۇرعان كەزدە تەك قانا ۇلتتىق ءداستۇرلى مۋزىكانى كوتەرۋ ءۇشىن كوپتەگەن جۇمىستار اتقاردى. ول تۇركى حالىقتارىنىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق فەستيۆالىن وتكىزدى. ءاسيا مۇحامبەتوۆا، سايدا ەلامانوۆا سياقتى عالىمدارىمىز «ۇلى دالانىڭ مۋزىكاسى» دەگەن اتپەن تەك ۇلتتىق ءداستۇرلى ونەردى زەرتتەيتىن عىلىمي كونفەرەنتسيالار وتكىزدى. ودان كەيىن «ەل» پروديۋسەرلىك ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى عالىم دوسكەن «قازاقستان» تەلەراديوكورپوراتسياسىنىڭ باستىعى بولىپ تۇرعان كەزدە «ماڭگىلىك سارىن» دەگەن كۇي انتولوگياسىن شىعاردى. قازاقتىڭ ايماقتىق كۇي مەكتەپتەرىنىڭ بارلىعى زاماناۋي تاسپاعا باسىلدى. بۇل نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟ كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە شەرتپە كۇيلەر تارتىلعان جوق. باتىس قازاقستان ولكەسىندە ءداستۇرلى ورىنداۋشىلىق مەكتەپ — «توكپە كۇي» مەكتەبى، ال شىعىس قازاقستان جەرىندە «شەرتپە كۇي» مەكتەبى قالىپتاسقان. كەڭەس زامانىندا شەرتپە كۇيدىڭ ناسيحاتىنىڭ از بولۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى بار. التاي كۇيلەرى ارعى التىنوردالىق سانانىڭ ەسكەرتكىشى بولسا، ارقا كۇيلەرى ەسكىنى كوكسەگەندىك، زارزاماندىق جات مۇلىك بولىپ سانالدى، ال قاراتاۋ كۇيلەرى سوزاقتاعى تاما كوتەرىلىسى ىزعارىنىڭ سالدارىنان ءتىپتى ەل ىشىندە دە تارتىلۋىنا تىيىم سالىندى. كەيبىرەۋلەر وسىنى سول كەزەڭدەگى قازاق اراسىنداعى جىكشىلدىك دەپ قاۋزاتۋعا قۇمار، ول بوستەكى اڭگىمە. ول كەزدە قازاقتىڭ قولىندا بيلىك بولعان جوق. قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكاسىن قىزىل كوممۋنيستەر يدەولوگياسى باسقارىپ تۇردى. قازاقتىڭ قانداي مۋزىكالىق مۇرانى تۇتىنۋى سولاردىڭ قولىندا بولدى. سوندىقتان شەرتپە كۇيدى تارتاتىنداردىڭ كوبىسى اتىلدى، اسىلدى. سەبەبى الاشوردانىڭ وتانى بولعان جەردىڭ مۋزىكالارىن شەكتەپ وتىرۋ كوزدەلگەن-ءتىن. قازاقتىڭ توكپە كۇيىنىڭ ۇلكەن ءبىر سالتانات قۇرعان ولكەسى — باتىس قازاقستان. ال شىعىس، ورتالىق جانە وڭتۇستىك قازاقستان ايماقتارىنىڭ كۇيلەرى بىرەن-ساران عانا تارتىلدى. سونىڭ سالقىنى رەسپۋبليكالىق دومبىراشىلار كونكۋرستارىندا ءالى كۇنگە دەيىن ءبىلىنىپ قالادى. «قازاقتىڭ انا جەرىندە كۇي دامىعان»، «مىنا جەرىندە دامىماعان» دەگەن الاشاپقىن وي ايتاتىندار بار. سوندىقتان عالىم دوسكەن نە ىستەدى؟ ءارحيۆتى اقتاردى، كوزى تىرىلەرىنىڭ كۇيلەرىن جازىپ الدى. ەرتە كەزدە ءومىر سۇرگەن شەرتپە كۇيدىڭ ناعىز حاس شەبەرلەرى ابىكەن حاسەنوۆ، تولەگەن مومبەكوۆتەردىڭ كۇيىن قايتادان جاڭعىرتىپ، ەكى توپتاما انتولوگيالىق جيناق شىعاردى. بۇل جەردە بازارالى مۇپتەكەەۆ، سايان اقمولدا سياقتى مامانداردىڭ دا ەڭبەگى ەرەن بولعانىن اتاپ ايتۋ كەرەك. مىنە، وسىنداي ۇلكەن جوبالار جاسالدى. تاعى ءبىر جوبانى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ الماتى قالاسىنىڭ اكىمى بولىپ تۇرعان كەزدە جۇزەگە اسىردى. ول — «كۇي كەرۋەن — كوكتوبە» فەستيۆالى. ءوزى باسى-قاسىندا بولىپ، بۇكىل قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنداعى بارلىق ءدۇلدۇل دومبىراشىلار مەن تۋىسقان حالىقتار — قىرعىز، وزبەك، باشقۇرت ونەرپازدارىن جيناپ، كەرەمەت ءبىر كۇي سالتاناتىن وتكىزدى. استاناعا كەلگەننەن كەيىن بۇل كىسى «استانا ارقاۋى» اتتى تۇركى حالىقتارىنىڭ ونەر جارمەڭكەسىنە ۇلاسقان ۇلكەن فەستيۆال ۇيىمداستىردى. سونىڭ اياسىندا كونە تۇرىكتىڭ كىندىگىنەن تاراعان وسمان تۇرىكتەرى، ءازىربايجاننان، قىتايدان كەلگەن قانداستارىمىز ءبارى جينالىپ، مارە-سارە بولعاندارى ەسىمىزدە. «وسىنداي شارالار ءوتىپ جاتسا، ەندى نە جەتپەيدى؟» دەيسىز عوي؟ ءداستۇرلى كۇيدىڭ تۇبىنە حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق، ايماقتىق دەگەن كونكۋرستار جەتەتىن بولدى. كونكۋرس باعدارلاماسى كۇيشىلىك ايماقتىڭ بارلىعىن قامتۋدى مۇلدە نيەت ەتپەيتىندەي، بەلگىلى ءبىر ايماقتىڭ وزىنە ءتان ورىنداۋشىلىق ەرەكشەلىگىن ەسكەرۋ جاعى اقساپ جاتادى. ال ەندى كۇيگە تورەلىك ەتۋشى ازاماتتارىمىز «قارا قىلدى قاق جاردىق» دەپ ايتا قويماس، ول بولەك اڭگىمە. ءبىر كونكۋرستا ءبىر ۇستازدان بىرنەشە شاكىرت جۇلدەگەر بولۋ مۇمكىندىگى الەمدىك ونەر سايىسى تاجىريبەسىندە جوق. بۇل — تەك قازاقستاندا عانا بولاتىن قۇبىلىس. بايقاۋ قازىلارىنىڭ پىكىرىن تالقىعا سالاتىن قۇزىرەت ءبىزدىڭ ەلدىڭ زاڭىندا جوق. بۇل — اششى دا بولسا، قازىرگى كۇيشىلىكتىڭ باسىنا تۇسكەن ناۋبەت. قازىر كۇيدىڭ «تويدا تارتىلاتىن» ءتۇرى پايدا بولدى. «حالتۋرانىڭ» دا ءومىر سۇرۋگە قۇقى بار ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىز، ول ونەردىڭ قاي سالاسىندا بولسا دا تابىلادى. بىراق كيەلى كۇيدىڭ تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان نارسە عوي. قازىرگى كۇي سايىستارى كۇيدى ءابجىل تارتۋدى، ورىنداۋشىنىڭ ارتىستىگىن باعالاۋدى تالاپ ەتەدى، كۇيدىڭ ءداستۇرلى ىرعاعىن ەسكەرۋ، ونىڭ ورىنداۋشىلىق مەكتەبىن اشۋ نازاردان تىس قالىپ بارادى. وسىنداي ماسەلەلەردى كوپشىلىك الدىندا اشىپ ايتقان مامان كۇيشىلەرىمىز دە بار، ازىرگە توقسانعا توقتام بولماي تۇر.
كۇي شەجىرەسىن بىلمەي تارتۋ دومبىراشىنى جارعا جىعادى.
ماسەلەن، قۇرمانعازىنىڭ «اداي» دەگەن كۇيى ەل باسىنا كۇن تۋعان زاماندى باياندايدى. ەندى وسى كۇيدىڭ تاريحىن كىشكەنە قاراستىرا كەتەيىك. قۇرمانعازى ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنەن سايعاق قۇرلى سايا تاپپاي، پاتشانىڭ امىرىمەن قۋدالانىپ، ماڭعىستاۋ تۇبەگىنە ءوتىپ كەتەدى. سول تۇبەكتە قازاقتىڭ اداي دەگەن جاۋجۇرەك رۋى ازۋى التى قارىس تۇرىكمەنمەن قانشا عاسىر بويى الىسىپ وتكەن. كۇي سول حالىقتىڭ ەرلىگىن، ءۇستىرت ءۇشىن جان بەرگەن تراگەدياسىن جىرلايدى. ءابىش كەكىلباەۆ دەگەن ۇلى جازۋشىمىزدىڭ ستسەناريىمەن تۇسىرىلگەن قازاق پەن تۇرىكمەننىڭ اراسىندا بولعان قاقتىعىستاردى سۋرەتتەيتىن فيلمدەگى وقيعالاردىڭ شىن دەرەگى بار. ال وسى تۋىندىدا تويعا شاشۋ شاشاتىنداي سالتاناتتى احۋال جوق. ءبىزدىڭ قازىرگى ورىنداۋشىلارىمىز كۇيدىڭ مىنەزىن تابۋعا تىرىسا قويمايدى، وعان ەكپىن مەن اكتسەنتتى اسىرا تىقپالايدى. سوسىن تۋرا سول قالپىندا ساحناعا شىعارادى. كۇيدىڭ العاشقى جەتكىزۋشىلەرىنىڭ ءبىرى قالي جانتىلەۋوۆتىڭ تارتقان «ادايىن» تىڭداساڭىز، كوزىڭىزدەن جاس اعادى. مۇنداي مىسالدار وتە كوپ.
- سوندا ءسىز تويدا كۇيمەن كۇنكورىس جاساپ جۇرگەندەردىڭ قارەكەتىنە توقتاۋ ايتقىڭىز كەلە مە؟
- توي — قازاق تۇرمىسىنداعى سالتتىڭ شىڭى، وندا ونەرپازدىڭ بولۋى قازاقى عۇرىپقا جاتادى. تويعا «تويباستار» تارتۋدىڭ ءجونى بولەك، ءبىر جاعىنان توي يەسىنىڭ قۋانىشىنا اعايىندىقپەن ورتاقتاسۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان ەڭبەگىمەن اقشا تابۋ، ول دا كاسىپتىڭ ءبىر ءتۇرى. اڭگىمە كۇيدىڭ تۇپنۇسقاسىنىڭ توي سالتاناتىنىڭ اۋانىمەن بۇزىلىپ كەتپەۋىندە. ءوز ۇلتىنىڭ كەم جەرىن شەتەلگە پاش ەتىپ جۇرگەن كينوشىلارىمىزعا قوعام بولىپ توقتاۋ ايتۋعا باتا الماي جۇرگەن زاماندا، تويداعى كۇيشىلىكتىڭ كۇناسى جوقتىڭ قاسى. «كۇيشىنىڭ بەدەلى» دەگەن ءسوزدى ءبىرىنشى رەت مەن قولدانىپ وتىرعان شىعارمىن. كۇيشىنىڭ بەدەلى دەگەن كەز-كەلگەن اتاق-داڭقپەن ولشەنبەسە كەرەك. كۇيشىنىڭ قوعامداعى ءوزىنىڭ ورنى بولادى. ءبىزدىڭ قوعام ول تۋرالى ويلانىپ تا وتىرعان جوق. سونىڭ سالدارىنان، جاس كۇيشىلەردىڭ ءبارى ەلەۋسىز، قانداي دا ءبىر مادەني قامقورلىقتان تىسقارى دامىپ جاتىر. اعا بۋىن دومبىراشىلار ولاردى كۇي ءداستۇرىن بۇزادى، جىلدام تارتادى دەپ ارەگىدىك سىناپ تا جاتادى. كەزىندە كۇيدى ۇلتتىڭ قاسيەتى مەن كيەسى دەپ كوككە كوتەرگەن احمەت جۇبانوۆ، ءىلياس وماروۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ، عازيزا جۇبانوۆا سياقتى ونەر قايراتكەرلەرى كۇي تازالىعىنا ومىرلەرىن ارناعان، ولار جوق قازىر. «قازاقتىڭ دومبىراسىن قازىر جاستار، اسىرەسە، ورىس مەكتەبىندە وقيتىن جاستار بىلمەيدى. سولارعا دومبىرانى تانىستىرۋ ءۇشىن ءبىز ەسترادالىق باعىت جاسادىق. ونىڭ ءبىر شاراپاتى، شەتەلگە بارساق تا ءبىزدىڭ اسپابىمىزدى تانيتىن بولادى» دەگەن سوزدەر وسى كۇنى دۋالى اۋىزدىلاردىڭ دا ءۋاجى بولىپ بارادى. بۇل كوزقاراستىڭ وڭ باعدار بولمايتىنىن وزىمشە دالەلدەپ بەرەيىن. بىرىنشىدەن، قازاققا «ناعىز قازاق — دومبىرانى» (قادىر اقىننىڭ ءسوزى) تانىستىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق. ەكىنشىدەن، شەتەلدە تەك قانا كلاسسيكالىق ءداستۇرلى ونەر مەن فولكلورلىق مۋزىكا عانا باعالانادى، مودەرنگە ولار ءزارۋ ەمەس.
- دەمەك، بىزدەگى «ۇلىتاۋ» توبى مەن اسىلبەك ەڭسەپوۆ جاساعان كۇي جانرىنداعى جاڭاشىلدىققا قارسىسىز ءارى كۇيدىڭ تۇپنۇسقاسىن بۇزىپ تۇر دەيسىز عوي…
- بۇلاردى كۇي جانرىنا جاڭاشىلدىق اكەلگەندەر دەپ تانۋعا بولمايدى. ءبىزدىڭ زاماندا قازاق كۇيىنە جاڭاشىلدىق اكەلگەن سەكەن تۇرىسبەكوۆ قانا. دومبىرانى كومپيۋتەرمەن ارلەۋ ارقىلى ستاديوندىق ونەرگە اينالدىرۋعا تاپ مەنىڭ تىكەلەي قارسى بولۋىمنىڭ قاجەتى دە، ماڭىزى دا جوق. ويتكەنى ول قايتكەندە دە ساحنالىق سۇرانىس تۋعىزا الادى. مەنىڭ كۇيشىلىگىم ونداي سۇرانىستىڭ مىسقالىنا دا بارا الماس، سوندىقتان مۇنىڭ ءوزى كورە الماۋشىلىق بولىپ ۇعىنىلۋى مۇمكىن. جانە ول بۇقارالىق-شوۋ مادەنيەتكە باعىتتالعان. سوندىقتان مەنىڭ قارسى بولۋ-بولماۋىمنان ەشنارسە وزگەرمەيدى. اڭگىمە ونىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭ ارالىعىندا ءومىر سۇرەتىندىگىندە. سەبەبى ەسترادا — ءسان ونەرى سياقتى وزگەرمەلى قۇبىلىس، ءاربىر جاڭا ناۋقاندا باسقاشا كيىم ۇلگىسىن ۇسىنىپ وتىرادى دەگەندەي. ال ءداستۇرلى ونەر — ماڭگىلىك.
- ولاردىڭ شىعارماشىلىعىن كەزىندە ءوزىم دە ءسۇيسىنىپ تىڭدادىم. جۇرتشىلىق تا تاڭىرقاي، تاڭداي قاعىسىپ تىڭدادى. سوندا بۇل تىڭدارماننىڭ تايازدىعى ما، الدە قاسىرەتى مە؟
- جوق، ول تايازدىق ەمەس، ءسىزدى ءسۇيسىندىرىپ تۇرعان نە ەكەنىن مەن سىزگە ايتايىن. ءسىزدى سۇيسىندىرگەن — قازاقتىڭ مۋزىكاسىنىڭ ۇلىلىعى. وعان مىڭ جەردەن زۇلۇستىڭ ءريتمى ارالاسقانىمەن، نەگىزگى وزەگى — قازاقتىڭ اۋەزى. سول اۋەز جانى قازاقتى سەلت ەتكىزبەي قويمايدى. ونىڭ ۇستىنە جاس ادام مەلوديادان بۇرىن ءريتمدى قابىلداۋعا قۇلىقتى. ءبىر كەزدەردە تانىلعىش مۋزىكانى (پوپسا) كوشەلى ونەر شىعار، تۇسىنگەنىم ءجون شىعار دەپ تە ءبىراز باسىلىمداردى قاراپ شىقتىم. قاراپ تۇرساق، ول دا ءبىر قالىپتاسقان تاريحى بار مادەنيەت ەكەن. باتىس پەن امەريكادا قۇل ساۋداسى قىزىپ تۇرعان عاسىرلاردا قۇل يەلەنۋشىلەر اۋىر جۇمىستان شارشاعان نەگرلەردىڭ اندەرىنە تاڭىرقاي قاراعان كورىنەدى. افريكالىقتاردىڭ ۇلتتىق مۋزىكاسى دامي كەلە دجاز، بليۋز، روك سياقتى جانرلاردىڭ قالىپتاسۋىنا الىپ كەلەدى. سول مۋزىكا بۇگىن بۇكىل الەمدى جاھانداندىرىپ وتىر. ءتول مۋزىكاسى ءالسىز ەلدەر سونىڭ ىعىنا جىعىلا بەرەدى، مىقتىلارى تەڭ بەرمەيدى. وسى كۇنگە دەيىن قازاق مۋزىكاسىنا جاتجۇرتتىق اۋەن كوپتەگەن شابۋىلدار جاسادى. وسىلاردىڭ بارىنەن قالاي امان تۇر دەپ ويلايسىز؟ ويتكەنى قازاق مۋزىكاسىنىڭ ءوزىنىڭ تولتۋمالىق مىنەزى بار. قازاق مۋزىكاسى دەگەن بەيساۋات اۋەز ەمەس، ۇلتتىڭ مىنەز-قۇلقىن ساقتايتىن قۇبىلىس، ماڭىزى انا تىلىمەن پارا-پار. ءتىل ادامنىڭ ناسىلىنە اسەر ەتەدى. مۇنى مىسال رەتىندە ايتىپ وتىرمىن. ول اسەر مۋزىكادا دا بار. ءوزىمىز كەزىندە ورىس حالقىنىڭ، سلاۆيانداردىڭ نەشە ءتۇرلى اندەرىن دومبىرادا سۇڭقىلداتىپ تۇرىپ شەرتتىك. مەن الدىما جان سالماعانداردىڭ بىرەۋى بولدىم. ەڭ سوراقىسى، ورىستىڭ دەرەۆنياسىنداعى مۇجىققا اينالا باستادىق ءبىز. جاسىراتىن نەسى بار، ول كەزدە تورە شەرتىستەن ترەمولانى ارتىق كورەتىن سونداي جارامساقتىق بار ەدى.
- ءداستۇرلى كۇيدىڭ اماناتىن ەرتەڭگە جەتكىزە الاتىن جاستار جاعى بار دەپ ايتا الاسىز با؟
- باياعىدا ەگيپەتتە قۇلاعان ۇيلەردىڭ اراسىنان تابىلعان پاپيرۋستا «جاستار بۇزىلىپ بارادى» دەگەن ەسكى جازۋ جازىلىپتى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن پالەنباي جىل بۇرىن. سول سياقتى، «جاستار بۇزىلىپ بارادى» دەپ ايتپاي-اق قويايىق، قازىر جاستار مىقتى. جاستاردىڭ ىشىندە كىسى سۇيسىنەتىن كۇيشىلەر بارىن كورىپ ءجۇرمىن. اتتەڭ، ولار كىمگە كەرەك؟ ۇكىمەتكە نە فيلارمونياعا كەرەك بولماسا، تويعا بارماعاندا نە ىستەيدى ولار؟ ولاردىڭ بويىنداعى تالانتتى ناسيحاتتايتىن جاعداي جاسالماعان. مەن ۇلتتىق ونەردى الاقانعا سالىپ ايالاعان ادامداردىڭ ارقاسىندا «جانعالي كۇيشى» دەگەن اتقا يە بولدىم. اتادان بالاعا كەلە جاتقان ءداستۇرلى بايىرعى كۇيشىلىك دەگەن بولەك، نوتا دەگەن بولەك. نوتا دەگەنىمىز، بەلگىلى ءبىر جەردەن باستاپ، مەجەلى جەردەن بىتىرەسىز. ال ءداستۇرلى كۇيدىڭ ۇيرەتۋ ءتالىمى مۇلدە باسقاشا. قازاقتىڭ قارا ولەڭى سياقتى بۋىن-بۋىنىمەن، سارىن-سارىنىمەن، ماقام-ماقامىمەن ۇيرەتەدى. قولدى قاعۋ تەحنيكاسىنىڭ ءوزى ءبىر بولەك. بۇل — ورىنداۋشىنىڭ جەكە شەبەرلىگى عانا ەمەس، ول اتا-باباسىنان كەلە جاتقان كەرەمەت ءداستۇر. مەن قازاقتىڭ شەرتپە كۇيىنىڭ ساڭلاقتارى تولەگەن مومبەكوۆ، ءۋالي بەكەنوۆ، داۋلەتبەك سادۋاقاسوۆتاردىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە سولاردان ۇيرەنىپ قالدىم. سوندىقتان ءوزىمدى باقىتتى دومبىراشىمىن دەپ سانايمىن. جاس كۇيشىلەردى كوتەرۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق ونەرىمىزدى قولدايتىن جارقىن بولاشاعىمىز بولۋى قاجەت. ۋاقىتىندا ىستەمەسەڭ، قولىڭدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەيسىڭ. ءبىر بۋىن ءۇزىلىپ قالسا، نە ىستەيمىز؟ كىم ايتقانىن ۇمىتىپ تۇرمىن، «اقىنداردى ولتىرگىڭ كەلسە، ەلەمەي-اق قوي، سوندا وزىنەن-ءوزى ءولىپ قالادى» دەپتى ءبىر دانىشپان. بىزدە قولداپ، قورعاپ، ەلەپ وتىراتىن ونەردىڭ جاقسى تۇرلەرى بار. ول — ءان، بي، كۇي، تەاتر، كينو، سۋرەت. بۇل اتالعان ونەردىڭ تۇرلەرىن كۇندىز-ءتۇنى ايالاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى مۇنىڭ بارىندە ۇلتىمىزدى گەنەتيكالىق تۇرعىدان ساقتاي الاتىن نىساندار بار. كۇي — ومىرشەڭ ونەردىڭ ءتۇرى. كۇي بولماسا ۇلت قۇريدى. كەيدە «اپىرم-اي، وسى قازاق ءتىلى جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتسە، نە بولار ەدى؟» دەسەم، ءبىر ويىم «ولاي ويلاما، قازاقستاندا قازاق تىلىندە ءبىر ادام سويلەمەي قويسا دا ءتىلدى تىرىلتۋگە مۇمكىندىك بار» دەگەن ەكىنشى وي قىلاڭ بەرەدى. سەبەبى قاسىڭدا قىرعىز بەن وزبەك، قاراقالپاق پەن تاتار بار. تۋىسقان حالىقتار تۇرعاندا ءتىل ەشقاشان قۇرىمايدى. ماسەلەن، ارادا قانشا عاسىر وتسە دە اراب ءتىلىنىڭ نەگىزىندە ەۆرەيلەر وزدەرىنىڭ يۆريت دەگەن ءتىلىن ءتىرىلتىپ الدى. ويتكەنى حاميت پەن سەميتتىڭ بالاسى، تۋىسقان حالىق. سوندىقتان ەۆرەيدىڭ ءتىلى ولگەن جوق، لەزدە ءتىرىلتىپ الا قويدى. قىپشاق تىلىندە سويلەيتىن اعايىن، تۋىسقان بار كەزدە، قۇدايعا شۇكىر، ءتىلدى ۇمىتسا دا قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى ەكەن دەپ مەيمانام تاسىعان كەزدەر بولعان. ال بىراق كۇي ونەرى جويىلسا، قايتا ءتىرىلتۋ مۇمكىن ەمەس. سەنىڭ كۇيىڭدى وزبەك پەن قىرعىز نەمەسە قاراقالپاق تارتىپ بەرە المايدى. دەمەك، كۇيدىڭ پروبلەماسى ۇلكەن. جاڭا ايتتىم عوي، كۇيشىنىڭ بەدەلى پاتەر الىپ بەرۋدەن، باسىنان تومەن قاراي اقشا قۇيعاننان، بولماسا شەن-شەكپەننەن كوتەرىلمەيدى. كۇيشىنىڭ بەدەلىن كوتەرەتىن — تىڭداۋشى. قوعام كوتەرۋ كەرەك. قارشىعا احمەدياروۆتى ءسىز «ۇلتىمنىڭ ۇلى كۇيشىسى!» دەپ ءسۇيۋىڭىز كەرەك. زامانىندا تاتتىمبەتتىڭ، قۇرمانعازىنىڭ ەل اراسىنداعى بەدەلى ايرىقشا بولدى. ورىس پاتشالىعىنىڭ قۋعىنىن كورسە دە، الاتاۋ مەن سارىارقادا، قىسقاسى، قازاقتىڭ قاي جەرىندە جۇرسە دە قۇرمانعازىعا دوسى دا، دۇشپانى دا «قازاقتىڭ ۇلى كۇيشىسى» دەپ قارادى. قازىر كۇيشىلەردىڭ كوبىسىنىڭ قۇر سۇلدەرى ءجۇر. تەك قانا سىرتىمىز ءبۇتىن، ءىشىمىز ءولىپ قالعان. نەگە دەسەڭىز، تىڭداۋشى جوق، كىمگە كەرەكپىز؟ مۇنىڭ ارتى ۇلكەن رۋحاني كۇيزەلىسكە سوعادى دەپ ايتا الامىن. كۇي دەگەن — تۇتاس دۇنيە. مەنىڭ ماقساتىم — ءوزىم بىلەتىن دۇنيەلەردى شاكىرت ارقىلى بەرىپ كەتۋ. «مىنانى جانعالي ۇيرەتىپ كەتتى» دەسە بولدى.
- سوندا قازاق كۇيىنىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن، تالانتتاردى تانىتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
- ءداستۇرلى ونەردى تىكەلەي ناسيحاتتاۋ كەرەك، كۇيدى ۇلتتىڭ ۇرانى دەپ تانۋ ساياساتىن جاساۋ كەرەك. بايىرعى كۇي تارتىسىن قازىرگى ايتىس ونەرىمەن پارا-پار دارەجەدە ءتىرىلتۋ كەرەك. كونكۋرستاردىڭ باعدارلامالارىن بۇكىل تۇركى تەكتەس حالىقتار قاتىسا الاتىنداي دەڭگەيگە كوتەرۋ قاجەت. قازىرگى كونكۋرس اياسى كۇي ونەرى ءۇشىن تىم تار، قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەن، ۇيعىر سياقتى تۋىسقان حالىقتارىمىزدىڭ قازاق كۇيىن تارتۋىنا جاعداي جاساۋىمىز كەرەك. استانا ساحناسىندا دۋتارمەن، قومۋزبەن، سازبەن، تامبۋرمەن باۋىرلارىمىزدىڭ «بالبىراۋىندى» توگىلتىپ وتىرعانىن كورگىم كەلەدى. مۇنى «قازاق يمپەرياليزمى» دەپ ەشكىم ايتا قويماس. «مەن، مەن ەدىم، مەن ەدىم» دەپ ايتا العان ماحامبەتتە نە ارمان بار ەكەن؟! كۇي — شىن مانىندە، بەكزات ونەر. ءاربىر كۇيشى ءوز مىنەزىن تارتادى، ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى، ناعىز دومبىراشى قايتالانبايدى. مەنى دە ەشكىممەن سالىستىرۋعا بولمايدى. مەن تارتقان كۇيدى قايتا تارتىپ، مەنىمەن شەندەسەم دەۋ — بوس اۋرەشىلىك. ونەردىڭ دە وزىندىك يەرارحياسى بولادى. ءداستۇرلى كۇيشى مەن انشىلەر — ابىز سياقتى ەڭ جوعارى توپقا، ال وقىعان، ديپلوم الىپ اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ، وزدەرىن «ۇلتتىق مۋزىكانى دامىتىپ ءجۇرمىن» دەيتىندەر — ورتاڭعى، شوۋ-بيزنەستىڭ اينالاسىندا جۇرگەندەر — سوڭعى كاستاعا جاتادى. بۇل كۇندە بەكتىڭ ونەرىن قۇلدىڭ ونەرىنەن تومەن باعالاۋ ەتەك الىپ بارادى. كاسىبي ونەر بولماسا، بۇقارالىق ونەر ۇلتتى قۇتقارا المايدى. ەشكىم كەلىپ ەركەعالي راحماديەۆتىڭ جازعان سيمفونياسىنداي دۇنيە جازىپ بەرە المايدى. سوسىن، قالام ۇستاعان جازۋشىلار مەن جۋرناليستەر دە ءسوزدىڭ مايەگى مەن سالتىن ساقتاي وتىرىپ سويلەگەنى ابزال. اسىرەسە، «مىنا ازامات بالەن جەردە تۋعان، سول جەردىڭ توپىراعى باسقا جەردىكىنەن قۇنارلى، البەتتە ادامىنىڭ دا اسىلدىعى سوندىقتان» نەمەسە «ارعى اتاسى قوتىراش دەگەن ءارى باتىر ءارى كۇيشى ادامنىڭ تۇقىمى، سوندىقتان ونى تەكتى دەيىكشى» دەگەندەيىن جورعاتاي ماقالالار كوپ جازىلادى. ول دۇرىس ەمەس. ونەرپازدى ۇلت تۋعىزادى، ويتكەنى قازاقتىڭ توپىراعىنىڭ ءبارى كيەلى.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان
جانسايا سىدىقباي
