قازاقتىڭ انشىلىك ونەرىندە انشىلىگىمەن قوسا، بالۋاندىعىمەن اتاعى كەڭگە جايىلعان بالۋان شولاقتىڭ ورنى ەرەكشە. 1864 جىلى تۋعان بالۋان قازىرگى جامبىل وبلىسىنداعى حان تاۋىنىڭ ەتەگىن مەكەن ەتكەن ۇلى ءجۇز ىشىندەگى دۋلاتتان تارايتىن سامبەت رۋىنان شىققان. اكەسى بايمىرزا بالۋاننىڭ بالا كەزىندە ءبىر سەبەپتەرمەن ارقا جەرىنە كوشىپ، سول جاقتا كوكشەتاۋ جەرىن مەكەندەپ قالادى. ونىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى نۇرماعامبەت ەدى. كەيىن قولىنىڭ باسى كۇيىپ (بىرەۋلەر ءۇسىپ دەيدى) ساۋساقسىز قالادى.
نۇرماعامبەت ءوزىنىڭ ءبىر ولەڭىندە:
بالاسى بايمىرزانىڭ بالۋان شولاق،
وڭ قولىم وتقا كۇيىپ بولدىم ولاق، — دەيدى، ءسويتىپ، شولاق اتانىپ كەتەدى. ال «بالۋان» دەگەن ءسوز شولاقتىڭ كۇشىنە بايلانىستى حالىقتىڭ ءوزىنىڭ قوسقانى.
قايسىبىر ءانشى-كومپوزيتورلار ءتارىزدى بالۋاننىڭ دا ومىرىندە ماحاببات تاقىرىبى ۇلكەن ورىن الىپ، نەبىر سۇلۋ اندەر تۋدىرىپ، سەزىم تولقىنى شىعارماشىلىعىنا شابىت بەرگەن. شولاقتىڭ ومىرىندە ۇلكەن ورىن العان ادامنىڭ ءبىرى — عاليا. ويتكەنى شولاقتىڭ اتى اتالعان جەردە عاليانىڭ اتى دا تىلگە ورالادى. تاعدىر بۇلاردىڭ اراسىن قالاي شەشسە دە، تاريحتا شولاق پەن عاليانىڭ اتى قوسا اتالادى. ماسەلەنىڭ ولاي بولۋىنا سەبەپ تە كوپ.
اقمولادا تىلەۋ اتتى داۋلەتتى ادام بولعان ەكەن. ول زاماندا جۇرتتىڭ كوزىنە تۇسەتىن سەگىز بولمەلى كوك توبەلى ءۇي جالعىز تىلەۋدە بار ەدى. ول سۇلتاناي قامزا دەگەن نوعاي بايىنىڭ سەنىمدى ادامى بولاتىن. رۋى — ارعىن، ونىڭ ىشىندە ارالباي، تۋىپ-وسكەن جەرى — جاڭا-ارقا. تىلەۋدىڭ ۇلكەن ايەلىنەن عاليا، ءماريا دەگەن ەكى قىزى بولادى. عاليا — سۇرلاۋ، ات جاقتى، ۇزىن بويلى، بەتىندە ازداعان شەشەك داعى بار، وتكىر، سوزگە شەشەن، وڭ قولىنان ونەرى توگىلگەن شەبەر بولعان. قازاق ادەتى بويىنشا عاليانى جاستاي ءبىرجان دەگەنگە اتاستىرىپ، بوي جەتكەن سوڭ عاليا ۇزاتىلىپ بارادى. بىراق كوڭىلى سۇيمەگەن سوڭ، بىرجانمەن ۇزاق تۇرماي، ءبىر-ەكى جىلدان كەيىن عاليا قاراوتكەلگە قايتا كەلەدى. ادەمى دەنەسى تالشىبىقتاي بۇرالىپ، كوپ ادامنىڭ دىڭكەسىن قۇرتادى.
اقمولادا عاليا قىمىز ساتاتىن ايەلدىڭ قاسىندا جۇرەدى. ويتكەنى ول زاماندا حالىقتىڭ كوپ جينالاتىن جەرى سول عانا ەدى. بىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا، ءوزى دە قىمىزشى بولعان. كۇندەردىڭ كۇنىندە قىمىز ساۋداسى ۇستىندە عاليا بالۋان شولاقپەن كەزدەسەدى. ەكەۋى ءبىر-ءبىرىن بىردەن ۇناتىپ، ەسەبىن تاۋىپ جولىعىپ، ءومىردى بىرگە وتكىزۋگە ۋادە بايلاسادى.
بۇلاردىڭ قوسىلۋىنا كەدەرگى — تىلەۋبايدىڭ ءبىرجاننان الىپ قويعان قالىڭمالى ەدى. قالاي دەگەنمەن، مال تولەگەن ادام كۇشتى، بالۋان شولاق باتىر بولعانمەن، جارلى، مالسىز. عاليانى الىپ كەتە المايدى. سوندىقتان ول كوكشەتاۋعا بارىپ، قىرىق جەتىسىن الىپ كەلۋگە كەتىپ قالادى. ازار بولسا، اعايىننان جيىپ الارمىن دەگەن ويى بولادى. ال ءبىرجان بولسا، مالىن داۋلاي، عاليادان كۇدەر ۇزگەن سوڭ، بيلەردىڭ سوتىنا تۇسەدى. سوتتا عاليانىڭ ءسوزى باسىم بولىپ، ايەلدەن ءبىرىنشى رەت داۋعا شىققان، ءارى سۇلۋ، ءارى وتكىر عاليا ءبىرجاندى ەش ۋاقىتتا سۇيمەگەنىن ايتىپ، ونىڭ ءوزىن ساباپ قورلاعانىن بەتىنە باسىپ، جەڭىپ شىعىپ، باسىنا بوستاندىق الادى. ءبىرجان مالدان دا، ايەلدەن دە جۇرداي بولىپ قايتادى.
…كوكشەتاۋ بالۋان شولاقتى جاماندىقپەن قارسى الادى. بالۋانعا جوعالعان سەكسەن وگىزدىڭ جالاسى جابىلىپ، ءوزى جوق بولعان سوڭ، وعان تاعى سەمەيدە ۇرلانعان ءبىر توپ جىلقىنى دا تىركەپ قويادى. سونىمەن، شولاقتى تۇرمەگە جابادى. شولاق كەشىگەدى. عاليا نە ىستەرىن بىلمەي، ساسادى. ونىڭ ۇستىنە، ءبىرجاننىڭ ادامدارى عاليانى شولاققا قوستىرماۋ جاعىن قاراستىرادى. «شولاق بالەن جىلعا جەر اۋدارىلىپتى»، «بالۋاننىڭ ەلدە تاعى ەكى ايەلى بار ەكەن» دەگەن سوزدەر تاراتادى. شولاق كەشىككەن سوڭ، بۇل اڭگىمەنىڭ ءبارى عالياعا راس بولىپ كورىنەدى. ول ءارى-بەرى تولقىپ، ويلانىپ، اكەسىنىڭ مەڭزەۋى بويىنشا ەسەنجولدىڭ قاناپياسى دەگەنگە كۇيەۋگە شىعادى. بىراق بالۋان شولاقتى وسەكتەگەن جۇرت عاليانى شاتاستىرادى. قاناپيانىڭ دا ايەلى بار بولىپ شىعادى. ءسويتىپ، عاليا توقالدىققا كەلگەن بولادى. بارىپ قالعان سوڭ، امالسىز ءبىراز جۇرەدى. بىراق قاناپياعا توقال بولىپ تۇرۋ عاليا ءۇشىن ۇلكەن ازاپ بولادى.
بالۋان بولسا، عاليانى ساعىنادى. عاليانىڭ حابارىن بىلە الماي، عاليانىڭ اتىن انگە قوسادى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل كەزدە بالۋاندى قاراوتكەل تۇرمەسىنە اۋىستىرعان بولاتىن. «عاليا داۋىسىمدى ەستىپ، كەلەر مە؟» دەگەن ۇمىتپەن، بالۋان تۇرمە اكىمدەرىمەن كەلىسىپ، قورا ىشىندەگى ءبىر الاسا ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعىپ، دومبىرا تارتىپ، ءان ايتۋعا ۇلىقسات الادى. شولاقتىڭ سونداعى شىرقاعان ءانىن حالىق بىردەن قاعىپ اكەتىپ، ول ءان «عاليا» دەگەن اتپەن تارايدى:
ايىم دا سەن، عاليا، كۇنىم دە سەن،
وڭ قاباعىم تارتادى كۇلىمدەسەڭ.
مەنىڭ كوڭىلىم عاليا داۋالانسىن،
اۋعان تۇيە سەكىلدى بەيىمدەسەڭ.
ويپىرم-اي، جان ساۋلەم،
عاليا، كوزىڭنەن.
قوسىلىپ ەم وزىڭمەن.
ءبىر كورىنسەڭ كوزىمە،
ايىرىلماس ەم وزىڭنەن.
ايدىڭ كوزىن جالت ەتكەن بۇلت السىن،
بۇيتە بەرسەڭ دىڭكەمدى قۇرىتارسىڭ.
حيۋادان قوسىلعان عالياجان،
قاي قىلىعىن قالقانىڭ ۇمىتارسىڭ.
شولاق نەشە ءتۇن ۇيىقتاماي كۇتىپ، كۇدەرىن ۇزبەيدى. بىراق سوندا دا عاليا ءبىر كەلمەيدى. اقىرىندا تۇرمە كۇزەتشىسى بالۋانعا سۋىق حابار الىپ كەلەدى. عاليانىڭ الدەقاشان الدانىپ، توقالدىققا كەتكەنىن، بارعان جەرىندە جىلاپ جۇرگەنىن ايتادى. شولاق قاتتى كۇيزەلىپ، ىشتەگى شەرىن عالياعا ارناعان تاعى بىرنەشە اندەرىن شىعارادى. كوپ ۇزاماي، تۇرمەدەن بوساپ شىعىپ، تىلەۋدىڭ ۇيىنە بارىپ، عاليانىڭ جايىنا قانادى. عاليامەن ءبىرجولا اراسىن ءۇزىپ، ءوزىنىڭ ەلىنە، ايەل، بالا-شاعاسىنا قايتادى. عاليا بولسا، قاناپيادان كەتىپ، قوياندى بازارىنا بارىپ، قىمىز ساتادى. وندا سەمەيدەن كەلگەن ءبىر بايدىڭ بالاسى عالياعا قىزىعىپ، قىرىق اتتىڭ پۇلىن قالتاسىنا سالىپ، عاليامەن ەرىپ قاراوتكەلگە كەلەدى. ارادا بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ، عاليا قاليدى ەرتىپ سەمەيگە كەلىپ، ونىڭ بۇرىنعى ايەلىنەن كەشىرىم سۇراپ، وزىندە بالا بولماعان سوڭ، ونىڭ ءبىر قىزىن سۇراپ الىپ، بويجەتكەن سوڭ ءوز قولىنان ۇزاتادى. 1922 جىلى عاليا تۋبەركۋلەز اۋرۋىنان 35 جاسىندا قايتىس بولادى.
بالۋان شولاق پەن عاليانىڭ اراسىنداعى وقيعا وسىلاي اياقتالادى. وقيعانىڭ ءبىتىسى قالاي بولعاندا دا، ەكەۋىنىڭ سەزىمىنىڭ گيمنى ىسپەتتەس «عاليا» ءانى قالادى. ءاننىڭ العاشقى ورىنداۋشىلارىنىڭ ءبىرى — قايرات بايبوسىنوۆ ەدى. بۇل كۇندە انشىلەر ءاننىڭ ەكى نۇسقاسىن ورىندايدى. ءاننىڭ تاريحى العاش رەت اكادەميك احمەت جۇبانوۆتىڭ «زامانا بۇلبۇلدارى» اتتى مونوگرافياسىندا جاريالاعان.
باعلان ءبابىجان
