- «...سەمەي وبلىسىنىڭ حالقى سەر-اعاسى ءۇشىن سەرتكە تۇرىپ، وپپوزيتسيالىق ساياساتكەردى ەكى رەت پارلامەنتتىك سايلاۋدان دەپۋتاتتىققا الىپ شىقتى. «الىپ شىقتى» دەگەن وڭاي ءسوز: انىعىندا، بيلىك ابدىلدينگە قارسى قويعان كانديداتتاردى ءادىرام قالدىرىپ، اكىمشىلىك رەسۋرستاردى تاس-تالقان ەتىپ، ءوزىنىڭ تاۋەلسىز تۋماسىن جوعارعى پالاتاعا دەپۋتات ەتتى. بۇل جاعداي نازارباەۆ ءۇشىن اسا «قاتەرلى سيگنال» ەدى.
ابىز ابايدىڭ تۋعانىنا 175 جىلدىق ايتۋلى داتاسىنىڭ قارساڭىندا سەمەي ءوڭىرى قازاقستاندىق بيلىكتىڭ ەسىنە ءتۇستى: 90-جىلداردىڭ ورتاسىنان بەرگى «سوعىستان كەيىنگى قيراعان شارۋاشىلىقتى قالپىنا كەلتىرۋگە» ءبىراز قوماقتى قارجى ءبولىنىپ جاتقان سياقتى. قوماقتىسى – قوماقتى-اۋ، بىراق ول قارجى سەمەيدىڭ ۇڭىرەيگەن جىرتىعىنا جاماۋ-جاسقاۋ بولا ما؟ پوليگون زاردابىنان – ءبىر، پارىقسىزدىق زالالىنان – ەكى جاپا شەككەن شەرمەندە ءوڭىردىڭ مۇڭ-زارىن، ءتىپتى ابىزدىڭ ارۋاعىمەن الدارقاتۋ مۇمكىن بە؟
قوعامدا ارا-تۇرا ايتىلىپ جۇرگەن وسى سياقتى سۇراقتاردىڭ سالدارى بولسا كەرەك، سەمەيدى بولەك وبلىس رەتىندە قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسى دە سوڭعى كەزدەرى ءجيى-ءجيى ءسوز بولا باستادى. ەگەر سەمەيگە بارىپ-قايتقان پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ءتالىمدى نيەتى ءتۇزۋ بولسا، وبلىستى قالپىنا كەلتىرۋ – ابايدىڭ مەرەيتويىنا تارتىلعان عالامات سىيلىق بولار ەدى...
جۋىقتا Adyrna.kz پورتالىنان وڭعار قابدەن باۋىرىم: «سەمەي نەگە جابىلىپ ەدى؟» دەگەن سۇراق قويدى. وڭعاردىڭ ويى ءمالىم: بۇل سۇراقتىڭ استىرىندا دا سەمەيدى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ مۇمكىندىگى بار ما دەگەن ەمەۋرىن جاتقان ەدى. ءيا، بۇگىندە ەل شەتىنە شىعۋعا جاراپ قالسا دا، 90-جىلدارى «ۇستەل جاعالاپ جۇرگەن» ءبىراز بالا-شاعانىڭ بىلمەۋى دە مۇمكىن: ەڭ الدىمەن سەمەي وبلىسىن قىسقارتۋعا نە سەبەپ بولىپ ەدى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.
بىرىنشىدەن, وبلىس جابىلعان 1997 جىلى قر ۇكىمەتىنىڭ باستاماسىمەن رەسپۋبليكادا «ەلدى-مەكەندەردى ىرىلەندىرۋ ساياساتى» قىزۋ جۇرگىزىلدى. وڭتايلى قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا كابمينگە كىرىپتار باق «ىرىلەندىرۋ» دەگەن تۇسىنىكتى «كوركەيتۋ» ماعاناسىمەن جامىراي جازدى.
انىعىندا بۇل «ىرىلەندىرۋ» ءۇشىن ەمەس، تىعىرىققا قامالعان ۇكىمەتتى «تىرىلەندىرۋ» ء/تىرىلتۋ/ ءۇشىن جاسالعان ساياسات بولدى. تاپ-تازا – كوزالداۋ ەدى. تاقىر-تازا قالعان قازىناعا قيىندىق تۋىپ، حالىقتىڭ جالاقىسى مەن زەينەتاقىسىن تولەۋ قيامەتى ۇكىمەتتى كەڭىردەكتەن قىسقان كەزدە، بيۋدجەت شىعىندارىن قىسقارتۋ امالىمەن جەزقازعان، كوكشەتاۋ، سەمەي، تالدىقورعان جانە تورعاي وبلىستارى قىسقاردى. ءترايباليزمنىڭ تاقىرىبى دەپ، جاسىرىپ-جابار تۇگى جوق جانە تۋراسىن ايتۋ كەرەك: قىسقارتۋعا نەگىزىنەن ورتا ءجۇزدىڭ تولىق ءتورت وبلىسى (تالدىقورعاننىڭ جارتىسىنان استامى – ورتا ءجۇز ايماعى) تاپ بولدى. سايىپ كەلگەندە، بۇل «ەلدى-مەكەندەردى ىرىلەندىرۋ» ساياساتى ەمەس، ارقاداعى ەل-جۇرتتى اڭىراتۋ ساياساتى بولدى دا شىقتى.
ەسكە الايىق: ول كەزدەگى ەل پرەمەر-ءمينيسترى اكەجان قاجىگەلدين – سەمەيدىڭ تۋماسى ەدى. جەكەشەلەندىرۋ ساياساتى سالدارىنان قالىپتاسقان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمادان قۇتىلۋ ءۇشىن جانە ۇكىمەت پەن بيۋدجەتتى قۇتقارۋ امالىمەن پرەمەر-مينيستر ەل پرەزيدەنتىنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ تەرريتوريالىق-تۋمالىق مۇددەسىن جىعىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. سول جىلدارى لوندون ەكونوميكا مەكتەبىنىڭ «جىل رەفورماتورى» اتانعان قاجىگەلديننىڭ قيسابىندا مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىندا ءبىر ەسەپ بولعان شىعار، بىراق بارلىق اۋىرتپالىق پەن الەۋمەتتىك داعدارىستىڭ سوققىسى وسى قىسقارعان بەس وبلىستىڭ حالقىنا ءتيدى. قاتتى ايتىلدى دەۋگە بولماس: كۇيزەلگەن ەل-جۇرت قاڭعىرىپ كەتتى. ءالى دە ماڭىپ ءجۇر...
ەسكەرە كەتەتىن تاعى ءبىر ءجايت: كابميننىڭ سول كەزدەگى ەسەبى بويىنشا، قىسقارتۋعا تاپ بولعان وبلىستار جەرگىلىكتى ءوندىرىستىڭ نەگىزىندە وزدىگىنەن بيۋدجەت قالىپتاستىرا المايتىن، ەكونوميكالىق تۇرعىدا مەشەۋ – شاعىن وبلىستار سانالدى.
وسى ورايدا تاعى دا جىك سالدىنىڭ ءسوزى دەمەسىن: بۇل قىسقارتۋعا باتىستىڭ نەمەسە وڭتۇستىكتىڭ سول جىلدارعى ەكونوميكاسى شاعىن وبلىستارى – اتىراۋ، ورال، ماڭعىستاۋ، قىزىلوردا نەگە تاپ بولمادى؟ سەبەبى – «نويىس مىنەزدى» ءور باتىستان قاتتى قايمىعاتىن نازارباەۆ بۇل وبلىستارعا «سوقتىقپاۋ» قاجەتتىگىن قاجىگەلدينگە قاتتى ەسكەرتكەن بولۋى كەرەك. (باتىستا «بۋنت» بۇرق ەتسە، ونى باسۋ وڭاي بولماسىن ەندىگى جاڭا تاريح دالەلدەپ بەردى).
ال جامبىل وبلىسى شە؟ ول نەسىمەن سەمەي مەن تورعايدان ارتىق ەدى؟ ونى ەكىگى جارىپ، جارتىسىن – شىمكەنتكە (وقو), ەكىنشى بولىگىن الماتى وبلىسىنا نەگە قوسپادى؟ جەزقازعان قاراعاندىعا قوسىلعان سوڭ، ەكى وبلىستىڭ جالپى اۋماعى جامبىل مەن وقو-نىڭ بىرىككەن كولەمىنەن اسىپ كەتەر مە ەدى؟ نەمەسە، ماقانشىدان 600 شاقىرىمداعى وبلىس ورتالىعى – وسكەمەنگە سابىلاتىن سەمەيلىك حالىق كونبىس پە ەدى؟
بىراق بۇل ارادا سول جىلدارعى جامبىلدىق جويپاندار – قاراتاي تۇرىسوۆ، ومىربەك بايگەلدى، سارىباي قالمىرزاەۆ قيقۋ قواستىن فاكتوردى نازارباەۆ نازارعا السا كەرەك. بيلىكتىڭ باسىن باسىپ العان بۇلار باستاعان «كلاندار» بىتىسپەس مايدانعا شىعارى – پرەزيدەنتتىڭ پايىمىنداعى قاتەر ەدى. راسىندا، ارقانىڭ ءتورت وبلىسىن تاراتىپ جىبەرۋ جەڭىلىرەك ەكەنىن سەزگەن نازارباەۆ ناقۇرىس دەيسىز بە: جامبىل جاقتان شىعاتىن «جاۋدىڭ» بەتى كۇشتى بولارىن بىلگەن شىعار؟
ەكىنشىدەن, قىسقارعان وبلىستاردىڭ وزىندىك وندىرىستىك-ەكونوميكالىق مۇمكىندىگى جەرگىلىكتى بيۋدجەتتى قالىپتاستىرۋعا قاۋھارسىز دەگەن ۇكىمەتتىك ءۋاج – الدارقاتۋ امالى عانا ەدى. سەمەيمەن سالىستىراتىن بولساق، قىزىلوردا، ورال (بقو) جانە جامبىل وبلىستارى سول 90-جىلدارى قارىق بولعان جاعدايدا ەمەس ەدى. ول كەزدە قىزىلوردادا – مۇناي، ورالدا – گاز ءوندىرۋ تۇگىلى، ونىڭ بۇگىنگى پەرسپەكتيۆاسى دا بولماعان. جامبىلدىڭ جالعىز جانە ءىرى باعىتى – فوسفور ءوندىرىسى داعدارىستىق جاعدايدا جانتايىپ جاتقان. بىراق بۇل وبلىستار رەسپۋبليكا بيۋدجەتىنەن دوتاتسيادا وتىرسا دا، وزىندىك ستاتۋسىن ساقتاپ قالدى.
ۇشىنشىدەن, وسكەمەندى (شقو) قازاقىلاندىرۋ ءۇشىن، وعان سەمەيدى قوسىپ، جەرگىلىكتى ورىستىڭ ۇلەس سالماعىن سەمەيلىك قازاقتىڭ ەسەبىنەن «ەزىپ جىبەرۋ» قاجەت بولدى دەگەن الدارقاتۋ دا – بوس ءسوز. ەگەر شەكارالىق وبلىستاردى قايتكەندە قازاقىلاندىرۋ قاجەت بولعان جاعدايدا، ورالدى – اتىراۋعا، پەتروپاۆلدى – كوكشەتاۋعا قوسىپ جىبەرۋ قاجەت ەدى. بىراق سول جىلدارى كازاكتار مەن سلاۆياندىق قۇرىلىمدار «قۇتىرىپ تۇرعان» بۇل وبلىستار قىسقارتۋ قايشىسىنا ىلىكپەدى.
مىنە وسىنداي سالىستىرمالى ساراپتاۋدان سوڭ، سەمەيدى قىسقارتۋدىڭ قانداي بيلىكتىك قيسابىن تىلگە تيەك ەتە الامىز؟ سەمەيدىڭ وزىندىك وندىرىستىك مۇمكىندىكتەرىن ايتپاعاندا، ونىڭ اگرارلىق سيپاتىن ساقتاپ، نەگە دەربەس وبلىس رەتىندە قالدىرۋعا بولمادى؟ "اگرارلىق سيپات" دەگەندە، بۇگىنگى وڭتۇستىكتىڭ (الماتى، شىمكەنت، تاراز) مال بازارلارىن نەگىزىنەن ماقانشىنىڭ، ءۇرجار، اقسۋات جانە اياگوزدىڭ ءىرى قارا مالى تولتىرىپ تۇرعانىن ەسكە الۋ كەرەك. "سوڭعى ون جىلدان بەرى سەمەيدەن تاسىپ جاتىرمىز، تاسىپ جاتىرمىز – بۇل نە دەگەن بىتپەيتىن مال؟!" دەگەندى بۇگىندە وڭتۇستىكتەگى ەكى دەلدال ساۋداگەردىڭ ءبىرى ايتادى.
ءيا، سونىمەن قالاي بولعاندا دا، «ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ كەتۋ» مۇمكىندىگى بولعان سەمەيدى قىسقارتۋ نەگە قاجەت بولدى؟ ارينە بۇل ورايداعى ءبىزدىڭ پىكىر سۋبەكتيۆتى سيپاتتا بولۋى مۇمكىن: بىراق قالاي بولعاندا دا، بۇل ارادا ءبىز ءبىرىنشى كەزەكتە سەمەيلىك تۋما «ءابدىلديننىڭ فاكتورىن» تىلگە تيەك ەتكىمىز كەلەدى. 90-جىلدارعى قازاقستاندىق وپپوزيتسيانىڭ ءىرى وكىلى سەرىكبولسىن ءابدىلدين بيلىككە قاۋىپ توندىرەتىن دارا تۇلعا بولدى. ول جىلدارى ءالى اۆتوكراتتانىپ ۇلگەرمەگەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ بولاشاقتا ءوزىنىڭ تاعىنا تالاساتىن بىردەن-ءبىر «قاۋىپتى ۇمىتكەر» ءابدىلدين ەكەنىن ءبىلدى. سول سەبەپتى ول قر جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى (1991-93ج.) بولىپ وتىرعان ءابدىلديندى قوعامدىق قولداۋدان اجىراتۋدىڭ بارلىق ايلا-شارعىسىن جاساپ باقتى. ال سەمەي وبلىسىنىڭ حالقى سەر-اعاسى ءۇشىن سەرتكە تۇرىپ، وپپوزيتسيالىق ساياساتكەردى ەكى رەت پارلامەنتتىك سايلاۋدان دەپۋتاتتىققا الىپ شىقتى. «الىپ شىقتى» دەگەن وڭاي ءسوز: انىعىندا، بيلىك ابدىلدينگە قارسى قويعان كانديداتتاردى ءادىرام قالدىرىپ، اكىمشىلىك رەسۋرستاردى تاس-تالقان ەتىپ، ءوزىنىڭ تاۋەلسىز تۋماسىن جوعارعى پالاتاعا دەپۋتات ەتتى. بۇل جاعداي نازارباەۆ ءۇشىن اسا «قاتەرلى سيگنال» ەدى.
«ءابدىلديننىڭ فاكتورى» دەگەندە، 1995 جىلى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان نازارباەۆتىق كونستيتۋتسيا ەسكە تۇسەدى. بۇل – قر جوعارعى كەڭەسى تاراتىلعان كەزدە، ەلدە زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ ۆاكۋمىن پايدالانىپ، پرەزيدەنتتىڭ جەكە دارا جارلىعى بويىنشا تاعايىندالعان جانە قازاقستاندى اۆتوكراتيالىق باعىتقا بۇرا تارتقان كونستيتۋتسيانىڭ قابىلدانۋىنا نەگىز بولعان رەفەرەندۋم ەدى. سول جىلدارعى ات توبەلىندەي عانا وپپوزيتسيامەن بىرگە سەرىكبولسىن ءابدىلدين قارسى بولعان وسى رەفەرەندۋمدا رەسپۋبليكا بويىنشا ەڭ تومەنگى مولشەردە داۋىس بەرگەن سەمەي وبلىسى بولدى. (بۇل بيرەسمي دەرەك كەزىندە «كرەستنىي تەست» دەگەن كىتاپ جازىپ، قازاقستاندىق سايلاۋ تەحنولوگياسىن اشكەرەلەگەن راحات اليەۆتىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز ەدى).
سوندىقتان شەتەلدىك كەڭەسشىلەرىنىڭ كومەگىمەن «سۋپەرپرەزيدەنتتىك جۇيە» جاساۋدى قولعا العان نازارباەۆ ءوزىنىڭ باستى قارسىلاسى سەرىكبولسىن ءابدىلديننىڭ ساياسي ارىنىن «تۇنشىقتىرۋدىڭ» قۇيتىرقى ينتريگاسىن بىرتە-بىرتە جۇزەگە اسىرا باستادى. سول سولاقاي ساياساتتىڭ جانە وشپەندىلىك پيعىلدىڭ ءبىر تارماعى – ءابدىلدين باستاعان وپپوزيتسيا وشاعىن قولدايتىن سەمەيدى «قۇرتۋ» بولدى. ول ساياساتتىڭ اقىر سوڭى – 1996 جىلدان بەرى سەكەڭ جەتەكشىسى بولعان قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىن سوت شەشىمىمەن جابۋمەن تىندى (2015 جىل).
ال 90-جىلداردىڭ سوڭى مەن 2000-جىلداردىڭ باسىندا سەمەي ءوڭىرى «وپپوزيتسيا وشاعى» بولعانىن ەشكىم جوققا شىعارا الماسا كەرەك: اكەجان قاجىگەلدين، امانگەلدى كەرىمتاەۆ، مايرا ابەنوۆا، باقىتگۇل ماكىمباي، اعايىندى نۇرلان جانە قۋانىش باكىرلانوۆتار (رنپك), عالىمجان جاقيانوۆ، تولەن توقتاسىنوۆ، زاۋرەش باتتالوۆا، ۆيكتور كوۆتۋنوۆسكي (دۆك), مارجان اسپاندياروۆا، امىربەك توعىسوۆ، (ازات)... – وسىنداي سەمەيلىك تۇلعا-تۇقىمداردار تۇرعاندا، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «نويىس» سەمەيگە وشىگەتىن ءجونى بار ما، جوق پا؟ باسقا ەسەپ-قيسابىن قايدام، مۇنداي وعىلاندار ورتاسىنا وزبىرلىق جاساۋ – جەكە دارا بيلىگى ءۇشىن ءولارمان ادامنىڭ ساناسىنا سايكەس جاعداي بولسا كەرەك...
ال ەندى سەمەي وبلىسىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە بولا ما دەگەن سۇراق – پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ەندىگى ەرىك-جىگەرىنە تاۋەلدى ماسەلە. ەگەر ول «كىتاپحاناداعى» كىسىنىڭ ىقپالىنان شىعا السا، كەپيەتتى ارۋاقتار رۋحى اسپانداعان، تاريحى تەرەڭ ايماقتىڭ اتىن دا، زاتىن دا قايتارا الادى. ال ەگەر سەمەيدى قالپىنا كەلتىرسەك، جابىلعان باسقا وبلىستارعا «تىزبەكتەلگەن رەاكتسيا» تاراپ كەتۋى مۇمكىن دەگەن قورقىنىشتان قۇتىلا الماسا، 1997 جىلعى ستاتۋس-كۆونى بارلىعىنا بىردەي قالىپتاستىرۋعا تۋرا كەلەدى.
بۇل ەندى، راسىندا دا داعدارىستاعى ەل ەكونوميكاسىنا تاۋەلدى شەشىم: مۇناي مەن گازدان تۇسكەن قىرۋار قارجى وفشورعا ويىسا بەرە مە، جوق الدە ونى ەل مۇددەسىنە بۇرۋعا بولا ما؟
جاسىراتىنى جوق، بۇل دا – شەشىمى «كىتاپحانا» ارقىلى شەشىلەتىن سۇراق...
ەرمۇرات باپي
- ارنايى Adyrna.kz پورتالى ءۇشىن جازىلدى.
