- «...Semeı oblysynyń halqy Ser-aǵasy úshin sertke turyp, oppozıııalyq saıasatkerdi eki ret parlamenttik saılaýdan depýtattyqqa alyp shyqty. «Alyp shyqty» degen ońaı sóz: anyǵynda, bılik Ábdildınge qarsy qoıǵan kandıdattardy ádiram qaldyryp, ákimshilik resýrstardy tas-talqan etip, óziniń táýelsiz týmasyn Joǵarǵy palataǵa depýtat etti. Bul jaǵdaı Nazarbaev úshin asa «qaterli sıgnal» edi.
Abyz Abaıdyń týǵanyna 175 jyldyq aıtýly datasynyń qarsańynda Semeı óńiri qazaqstandyq bıliktiń esine tústi: 90-jyldardyń ortasynan bergi «soǵystan keıingi qıraǵan sharýashylyqty qalpyna keltirýge» biraz qomaqty qarjy bólinip jatqan sııaqty. Qomaqtysy – qomaqty-aý, biraq ol qarjy Semeıdiń úńireıgen jyrtyǵyna jamaý-jasqaý bola ma? Polıgon zardabynan – bir, paryqsyzdyq zalalynan – eki japa shekken shermende óńirdiń muń-zaryn, tipti Abyzdyń arýaǵymen aldarqatý múmkin be?
Qoǵamda ara-tura aıtylyp júrgen osy sııaqty suraqtardyń saldary bolsa kerek, Semeıdi bólek oblys retinde qaıtadan qalpyna keltirý máselesi de sońǵy kezderi jıi-jıi sóz bola bastady. Eger Semeıge baryp-qaıtqan prezıdent Toqaevtyń tálimdi nıeti túzý bolsa, oblysty qalpyna keltirý – Abaıdyń mereıtoıyna tartylǵan ǵalamat syılyq bolar edi...
Jýyqta Adyrna.kz portalynan Ońǵar Qabden baýyrym: «Semeı nege jabylyp edi?» degen suraq qoıdy. Ońǵardyń oıy málim: bul suraqtyń astyrynda da Semeıdi qalpyna keltirýdiń múmkindigi bar ma degen emeýrin jatqan edi. Iá, búginde el shetine shyǵýǵa jarap qalsa da, 90-jyldary «ústel jaǵalap júrgen» biraz bala-shaǵanyń bilmeýi de múmkin: eń aldymen Semeı oblysyn qysqartýǵa ne sebep bolyp edi degen suraqqa jaýap izdep kóreıik.
Birinshiden, oblys jabylǵan 1997 jyly QR úkimetiniń bastamasymen respýblıkada «eldi-mekenderdi irilendirý saıasaty» qyzý júrgizildi. Ońtaıly qoǵamdyq pikir qalyptastyrý maqsatynda Kabmınge kiriptar BAQ «irilendirý» degen túsinikti «kórkeıtý» maǵanasymen jamyraı jazdy.
Anyǵynda bul «irilendirý» úshin emes, tyǵyryqqa qamalǵan úkimetti «tirilendirý» /tiriltý/ úshin jasalǵan saıasat boldy. Tap-taza – kózaldaý edi. Taqyr-taza qalǵan qazynaǵa qıyndyq týyp, halyqtyń jalaqysy men zeınetaqysyn tóleý qııameti úkimetti keńirdekten qysqan kezde, bıýdjet shyǵyndaryn qysqartý amalymen Jezqazǵan, Kókshetaý, Semeı, Taldyqorǵan jáne Torǵaı oblystary qysqardy. Traıbalızmniń taqyryby dep, jasyryp-jabar túgi joq jáne týrasyn aıtý kerek: qysqartýǵa negizinen Orta júzdiń tolyq tórt oblysy (Taldyqorǵannyń jartysynan astamy – Orta júz aımaǵy) tap boldy. Saıyp kelgende, bul «eldi-mekenderdi irilendirý» saıasaty emes, Arqadaǵy el-jurtty ańyratý saıasaty boldy da shyqty.
Eske alaıyq: ol kezdegi el premer-mınıstri Ákejan Qajygeldın – Semeıdiń týmasy edi. Jekeshelendirý saıasaty saldarynan qalyptasqan áleýmettik-ekonomıkalyq problemadan qutylý úshin jáne úkimet pen bıýdjetti qutqarý amalymen premer-mınıstr el prezıdentiniń aldynda óziniń terrıtorııalyq-týmalyq múddesin jyǵyp berýge májbúr boldy. Sol jyldary London ekonomıka mektebiniń «Jyl reformatory» atanǵan Qajygeldınniń qısabynda memlekettik múdde turǵysynda bir esep bolǵan shyǵar, biraq barlyq aýyrtpalyq pen áleýmettik daǵdarystyń soqqysy osy qysqarǵan bes oblystyń halqyna tıdi. Qatty aıtyldy deýge bolmas: kúızelgen el-jurt qańǵyryp ketti. Áli de mańyp júr...
Eskere ketetin taǵy bir jáıt: Kabmınniń sol kezdegi esebi boıynsha, qysqartýǵa tap bolǵan oblystar jergilikti óndiristiń negizinde ózdiginen bıýdjet qalyptastyra almaıtyn, ekonomıkalyq turǵyda mesheý – shaǵyn oblystar sanaldy.
Osy oraıda taǵy da jik saldynyń sózi demesin: bul qysqartýǵa batystyń nemese ońtústiktiń sol jyldarǵy ekonomıkasy shaǵyn oblystary – Atyraý, Oral, Mańǵystaý, Qyzylorda nege tap bolmady? Sebebi – «noıys minezdi» ór batystan qatty qaımyǵatyn Nazarbaev bul oblystarǵa «soqtyqpaý» qajettigin Qajygeldınge qatty eskertken bolýy kerek. (Batysta «býnt» burq etse, ony basý ońaı bolmasyn endigi jańa tarıh dáleldep berdi).
Al Jambyl oblysy she? Ol nesimen Semeı men Torǵaıdan artyq edi? Ony ekigi jaryp, jartysyn – Shymkentke (OQO), ekinshi bóligin Almaty oblysyna nege qospady? Jezqazǵan Qaraǵandyǵa qosylǵan soń, eki oblystyń jalpy aýmaǵy Jambyl men OQO-nyń birikken kóleminen asyp keter me edi? Nemese, Maqanshydan 600 shaqyrymdaǵy oblys ortalyǵy – Óskemenge sabylatyn semeılik halyq kónbis pe edi?
Biraq bul arada sol jyldarǵy jambyldyq joıpandar – Qarataı Turysov, Ómirbek Baıgeldi, Sarybaı Qalmyrzaev qıqý qoastyn faktordy Nazarbaev nazarǵa alsa kerek. Bıliktiń basyn basyp alǵan bular bastaǵan «klandar» bitispes maıdanǵa shyǵary – prezıdenttiń paıymyndaǵy qater edi. Rasynda, Arqanyń tórt oblysyn taratyp jiberý jeńilirek ekenin sezgen Nazarbaev naqurys deısiz be: Jambyl jaqtan shyǵatyn «jaýdyń» beti kúshti bolaryn bilgen shyǵar?
Ekinshiden, qysqarǵan oblystardyń ózindik óndiristik-ekonomıkalyq múmkindigi jergilikti bıýdjetti qalyptastyrýǵa qaýharsyz degen úkimettik ýáj – aldarqatý amaly ǵana edi. Semeımen salystyratyn bolsaq, Qyzylorda, Oral (BQO) jáne Jambyl oblystary sol 90-jyldary qaryq bolǵan jaǵdaıda emes edi. Ol kezde Qyzylordada – munaı, Oralda – gaz óndirý túgili, onyń búgingi perspektıvasy da bolmaǵan. Jambyldyń jalǵyz jáne iri baǵyty – fosfor óndirisi daǵdarystyq jaǵdaıda jantaıyp jatqan. Biraq bul oblystar respýblıka bıýdjetinen dotaııada otyrsa da, ózindik statýsyn saqtap qaldy.
Úshinshiden, Óskemendi (ShQO) qazaqylandyrý úshin, oǵan Semeıdi qosyp, jergilikti orystyń úles salmaǵyn semeılik qazaqtyń esebinen «ezip jiberý» qajet boldy degen aldarqatý da – bos sóz. Eger shekaralyq oblystardy qaıtkende qazaqylandyrý qajet bolǵan jaǵdaıda, Oraldy – Atyraýǵa, Petropavldy – Kókshetaýǵa qosyp jiberý qajet edi. Biraq sol jyldary kazaktar men slavıandyq qurylymdar «qutyryp turǵan» bul oblystar qysqartý qaıshysyna ilikpedi.
Mine osyndaı salystyrmaly saraptaýdan soń, Semeıdi qysqartýdyń qandaı bıliktik qısabyn tilge tıek ete alamyz? Semeıdiń ózindik óndiristik múmkindikterin aıtpaǵanda, onyń agrarlyq sıpatyn saqtap, nege derbes oblys retinde qaldyrýǵa bolmady? "Agrarlyq sıpat" degende, búgingi ońtústiktiń (Almaty, Shymkent, Taraz) mal bazarlaryn negizinen Maqanshynyń, Úrjar, Aqsýat jáne Aıagózdiń iri qara maly toltyryp turǵanyn eske alý kerek. "Sońǵy on jyldan beri Semeıden tasyp jatyrmyz, tasyp jatyrmyz – bul ne degen bitpeıtin mal?!" degendi búginde ońtústiktegi eki deldal saýdagerdiń biri aıtady.
Iá, sonymen qalaı bolǵanda da, «óz kúnin ózi kórip ketý» múmkindigi bolǵan Semeıdi qysqartý nege qajet boldy? Árıne bul oraıdaǵy bizdiń pikir sýbektıvti sıpatta bolýy múmkin: biraq qalaı bolǵanda da, bul arada biz birinshi kezekte semeılik týma «Ábdildınniń faktoryn» tilge tıek etkimiz keledi. 90-jyldarǵy qazaqstandyq oppozıııanyń iri ókili Serikbolsyn Ábdildın bılikke qaýip tóndiretin dara tulǵa boldy. Ol jyldary áli avtokrattanyp úlgermegen Nursultan Nazarbaev bolashaqta óziniń taǵyna talasatyn birden-bir «qaýipti úmitker» Ábdildın ekenin bildi. Sol sebepti ol QR Joǵarǵy Keńesiniń tóraǵasy (1991-93j.) bolyp otyrǵan Ábdildındi qoǵamdyq qoldaýdan ajyratýdyń barlyq aıla-sharǵysyn jasap baqty. Al Semeı oblysynyń halqy Ser-aǵasy úshin sertke turyp, oppozıııalyq saıasatkerdi eki ret parlamenttik saılaýdan depýtattyqqa alyp shyqty. «Alyp shyqty» degen ońaı sóz: anyǵynda, bılik Ábdildınge qarsy qoıǵan kandıdattardy ádiram qaldyryp, ákimshilik resýrstardy tas-talqan etip, óziniń táýelsiz týmasyn Joǵarǵy palataǵa depýtat etti. Bul jaǵdaı Nazarbaev úshin asa «qaterli sıgnal» edi.
«Ábdildınniń faktory» degende, 1995 jyly jalpyhalyqtyq referendýmda qabyldanǵan nazarbaevtyq Konstıtýııa eske túsedi. Bul – QR Joǵarǵy Keńesi taratylǵan kezde, elde zań shyǵarýshy organnyń vakýmyn paıdalanyp, prezıdenttiń jeke dara jarlyǵy boıynsha taǵaıyndalǵan jáne Qazaqstandy avtokratııalyq baǵytqa bura tartqan Konstıtýııanyń qabyldanýyna negiz bolǵan referendým edi. Sol jyldarǵy at tóbelindeı ǵana oppozıııamen birge Serikbolsyn Ábdildın qarsy bolǵan osy referendýmda respýblıka boıynsha eń tómengi mólsherde daýys bergen Semeı oblysy boldy. (Bul bıresmı derek kezinde «Krestnyı test» degen kitap jazyp, qazaqstandyq saılaý tehnologııasyn áshkerelegen Rahat Álıevtiń aýzynan shyqqan sóz edi).
Sondyqtan sheteldik keńesshileriniń kómegimen «sýperprezıdenttik júıe» jasaýdy qolǵa alǵan Nazarbaev óziniń basty qarsylasy Serikbolsyn Ábdildınniń saıası arynyn «tunshyqtyrýdyń» quıtyrqy ıntrıgasyn birte-birte júzege asyra bastady. Sol solaqaı saıasattyń jáne óshpendilik pıǵyldyń bir tarmaǵy – Ábdildın bastaǵan oppozıııa oshaǵyn qoldaıtyn Semeıdi «qurtý» boldy. Ol saıasattyń aqyr sońy – 1996 jyldan beri Sekeń jetekshisi bolǵan Qazaqstan Kommýnıstik partııasyn sot sheshimimen jabýmen tyndy (2015 jyl).
Al 90-jyldardyń sońy men 2000-jyldardyń basynda Semeı óńiri «oppozıııa oshaǵy» bolǵanyn eshkim joqqa shyǵara almasa kerek: Ákejan Qajygeldın, Amangeldi Kerimtaev, Maıra Ábenova, Baqytgúl Mákimbaı, aǵaıyndy Nurlan jáne Qýanysh Bákirlanovtar (RNPK), Ǵalymjan Jaqııanov, Tólen Toqtasynov, Záýresh Battalova, Vıktor Kovtýnovskıı (DVK), Marjan Aspandııarova, Ámirbek Toǵysov, (Azat)... – osyndaı semeılik tulǵa-tuqymdardar turǵanda, Nursultan Nazarbaevtyń «noıys» Semeıge óshigetin jóni bar ma, joq pa? Basqa esep-qısabyn qaıdam, mundaı oǵylandar ortasyna ozbyrlyq jasaý – jeke dara bıligi úshin ólarman adamnyń sanasyna sáıkes jaǵdaı bolsa kerek...
Al endi Semeı oblysyn qaıtadan qalpyna keltirýge bola ma degen suraq – prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń endigi erik-jigerine táýeldi másele. Eger ol «kitaphanadaǵy» kisiniń yqpalynan shyǵa alsa, kepıetti arýaqtar rýhy aspandaǵan, tarıhy tereń aımaqtyń atyn da, zatyn da qaıtara alady. Al eger Semeıdi qalpyna keltirsek, jabylǵan basqa oblystarǵa «tizbektelgen reakııa» tarap ketýi múmkin degen qorqynyshtan qutyla almasa, 1997 jylǵy statýs-kvony barlyǵyna birdeı qalyptastyrýǵa týra keledi.
Bul endi, rasynda da daǵdarystaǵy el ekonomıkasyna táýeldi sheshim: munaı men gazdan túsken qyrýar qarjy ofshorǵa oıysa bere me, joq álde ony el múddesine burýǵa bola ma?
Jasyratyny joq, bul da – sheshimi «kitaphana» arqyly sheshiletin suraq...
Ermurat BAPI
- Arnaıy Adyrna.kz portaly úshin jazyldy.
