الەمدى جاۋلاعان ايگىلى قولباسشى شىڭعىس حان موڭعول بولماعان، شىن مانىندە، شىڭعىس حان – تۇركىتىلدەس تايپالاردان تارايدى.
التىن وردا تاريحىن ۇزاق ۋاقىت زەرتتەگەن بەلگىلى عالىم، «سترانا موكسەل»، «موسكۆا وردىنسكايا» اتتى تاريحي كىتاپتاردىڭ اۆتورى ۆلاديمير بەلينسكي وسىنداي تۇجىرىم جاسادى. كەڭەستىك تاريحشىلار قانشاما بۇرمالاعانمەن، شىڭعىس حاننىڭ قازاق ەكەندىگىن دالەلدەيتىن فاكتىلەر جەتكىلىكتى. شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى، التىن وردانىڭ حاندارىنىڭ بارلىعى موڭعولستاندا ەمەس، قازاق جەرىندە وتىرعانىنىڭ ءوزى-اق كوپ نارسەنى اڭعارتپاي ما؟ كەيبىر رەسەيلىك شىنشىل تاريحشىلاردىڭ كومەگىمەن وسى اقيقاتتى جاريالايتىن كەز كەلگەن سياقتى. ۇلى قولباسشىنىڭ قازاق بولعاندىعىن تاريحشى ۆلاديمير بەلينسكي كوپتەگەن ناقتى فاكتىلەرمەن دالەلدەيدى. «نايماندار، كەرەيلەر، قياتتار مەن مەركىتتەر موڭعول ەمەس، تۇركى تايپالارىنا جاتادى. ولاردىڭ ۇرپاقتارى قازىرگى قىتاي جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر، تىلدەرى قازاقشا. شىڭعىس حان ءومىر سۇرگەن تۇستا ونىڭ يمپەرياسىندا قازاققا جاقىن ۇيعىر ءتىلى مەملەكەتتىك بولعان. تەمۋدجيننىڭ اكەسى (قازاقشا تەمىرشىن بولىپ ايتىلادى) ەسۇگەي قياتتاردىڭ حانى بولعان. شەشەسى ويان مەركىت رۋىنان. شىڭعىس حاننىڭ ايەلى بورتە قازاقتىڭ قوڭىرات رۋىنان شىققان. ونىڭ بارلىق ۇلدارى تۇركى ەسىمدەرىمەن اتالدى. شىڭعىس حاننىڭ ءوزى قازاق تىلىندە «شۇعىلالى حان» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. موڭعولداردا ول كەزدە دە، قازىردە دە ونداي ەسىمدەر بولعان جوق. «حان» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى موڭعول ەمەس، تۇركىلەردىكى. موڭعولدار وزدەرىنىڭ باسشىلارىن «قونتايشى» دەپ اتاعان. شىڭعىس حاندى ادەتتەگى قازاقتىڭ قۇرىلتايىندا حان كوتەرگەن. ال موڭعولداردا مۇنداي ءسوز جوق. تاڭىرگە تابىناتىن تەك قازاقتار عانا قايتىس بولعانداردى از ادام بىلەتىن، قۇپيا جەرگە اپارىپ جەرلەگەن. بۇل ءداستۇر تۋرالى التىن ورداداعى ەۋروپالىق ەلشى پلانو كارپيني جازعان. ول كەزدە موڭعولدار ولگەن ادامداردى مولاعا اپارىپ اشىق اسپان استىندا قالدىراتىن بولعان» دەيدى تاريحشى ۆلاديمير برونيسلاۆوۆيچ بەلينسكي اقپارات اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇحباتىندا. بۇل دەرەكتەردىڭ كوبىن يساي كالاشنيكوۆتىڭ «جەستوكي ۆەك» كىتابىنان دا، باسقا دا تاريحي شىعارمالاردان كەزدەستىرۋگە بولادى. ونى ءوزىمىزدىڭ تاريحشىلارىمىز دا اڭعارعان بولۋى كەرەك. بىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن شىڭعىس حاننان موڭعول جاساۋ كىمگە كەرەك بولدى ەكەن؟ بۇل سۇراققا دا بەلينسكي جاۋاپ دايىنداپ قويىپتى. ونىڭ پىكىرىنشە، ورىس تاريحىنىڭ بۇل فاكتىلەردى بۇركەمەلەۋىنىڭ سىرى – كەيىننەن ورىس يمپەرياسىنا كىرىپ، ورىس پاتشالارىنىڭ قولاستىندا بولعان قازاقتاردىڭ ءبىر كەزدە سول ورىستاردى باعىندىرعانىن مويىنداعىلارى كەلمەگەندىگىندە. سوندىقتان الەمدى جاۋلاۋشىلاردىڭ بۇكىل داڭقىن الىستاعى موڭعولدارعا تاڭىپ بەرگەن.
«جاقىن ارادا شىڭعىس حاننىڭ قازاقتان شىققانى رەسمي تۇردە مويىندالادى. وزىندىك كوزقاراسى بولعانمەن، قازاقستان رەسەي مەن قىتايعا ءالى جالتاقتاعانى بولماسا، تاريحتا جازىلعان ميفتەرگە سەنگىسى جوق» دەپ مالىمدەدى تاريحشى ۆلاديمير بەلينسكي.
"ايقىن".
