تاريحشى ارمان ءجۇمادىل بۇل ماقالاسىندا قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاستىرعان اسكەري ونەرى مەن قارۋلارىنىڭ تۇرلەرى، قولدانىلۋ جايىنان باياندايدى.
ش. ءۋاليحانوۆ زەرتتەۋلەرىندەگى قازاق قارۋلارى
ب.ز.د. ءى مىڭجىلدىقتا حۋانحەنىڭ ورتا اعىسىنان دۋنايعا دەيىنگى ۇلى دالا توسىندە دۇنيە جۇزىندەگى وزىق اسكەري مەكتەپتەردىڭ ءبىرى قالىپتاسا باستادى. سول كەڭىستىكتە ءومىر سۇرگەن ساق، عۇن، تۇرىك تايپالارى دالالىق اسكەري مەكتەپتىڭ نەگىزىن قالاسا، قازاق حالقى ولاردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى رەتىندە سول اسكەري مەكتەپتىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىنى – تاريحي زاڭدىلىق. قازاق عىلىمىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان شوقان ءۋاليحانوۆ ءحىح عاسىردا قازاقتاردىڭ اسكەري ءىسىن سيپاتتاۋعا كوپ كوڭىل ءبولدى. ول قازاقتارداعى قارۋدىڭ تۇرلەرىن ەكىگە ءبولىپ كورسەتەدى. ءبىرىنشىسى – مال كۇزەتكەندە جانە ىشكى قاقتىعىستار كەزىندە قولدانىلاتىن قارۋلار. ولاردىڭ قاتارىنا قامشى، قۇرىق، سويىل جاتادى [1, 463-ب.]. ەكىنشى توپقا سوعىس كەزىندە قولدانىلاتىن قارۋلار كىرەدى. ولار: ەرتەرەكتە قايقى قىلىش، كەيىن ساپىلار; سەلەبە مەن جەكەاۋىز جانە «ۇنەمى ءار قازاقتا بولاتىن پىشاق»; ودان ءارى نايزا; ساداق، جاق جانە جەبەلەرى; مىلتىق [1, 464-466-بب.] دەپ كورسەتەدى. ش. ءۋاليحانوۆ بۇل قارۋلاردىڭ تەك اتاۋلارىن عانا بەرىپ قويماي، سونىمەن قاتار ولاردىڭ نەدەن جاسالعانىن نەمەسە ولاردى قاي جەردەن اكەلەتىنىن، ءتۇر-سيپاتىن، اسىنۋ ەرەكشەلىكتەرىن كورنەكتى تۇردە ءوزىنىڭ سالعان سۋرەتتەرىمەن بەينەلەپ وتىرعان.
مىسالى، شوقان ساداق تۋرالى ايتقاندا ولاردى قازاقتاردىڭ وزدەرى جاسايتىنىن، بىراق بۇقارا مەن باشقۇرتتان قىمبات ساداق الدىرۋعا اۋەستىگىن ايتىپ، ولاردىڭ كەيىن قىتايدان دا كەلە باستاعانىن اتاپ ءوتتى. ال جەبەلەردى قايىڭنان جاسايتىنىن، قاۋىرسىنى ءتورت قاتار، ۇشتارى اڭعا ارنالعانى ەكى قىرلى، ساۋىت بۇزارى ءتورت قىرلى بولاتىنىن، ادامدى اتتان اتىپ ءتۇسىرۋ ءۇشىن قوزىجاۋىرىن سياقتى وق تۇرلەرىن قولداناتىنىن، جەبەنىڭ قاۋىرسىنىن ادەتتە «كوشەگەننىڭ قويلىق جۇنىنەن نەمەسە تازقارانىڭ تايلىق جۇنىنەن جاسايتىنىن» كورسەتتى.
عالىم مىلتىقتاردى سيپاتتاۋعا دا كوڭىل بولگەن. ول قازاقتاردا مىلتىقتىڭ وتە سيرەك بولاتىنىن، اتادان بالاعا مۇرا رەتىندە بەرىلەتىنىن جانە ءار مىلتىقتىڭ قاسيەتىنە قاراي «كوز كەش»، «كۇلدىر-ماماي» سياقتى ءوز اتتارى بولاتىنىن، وقتاردى قورعاسىننان جاسايتىنىن، سونىمەن قاتار، مىلتىقتى قولدانۋعا بايلانىستى كەرەكتى بارلىق قوسالقى جاراقتاردى دا تولىق سيپاتتاپ كەتتى. سول سياقتى ش. ءۋاليحانوۆ «قازاق وق-ءدارىسىنىڭ قۇرامى» اتتى ەڭبەگىندە قازاقتاردا وق-ءدارىنىڭ جاسالۋ جولدارى تۋرالى قۇندى مالىمەتتەر قالدىرعان [2]. ونىڭ قۇرامى سور (سەليترا), كومىر، كۇكىرتتەن تۇرادى. قازاقتار سوردى مال قيىنان نەمەسە «قالماق» قورعاندارىنىڭ ەسكى توپىراعىنان العان. كومىردى تەك تالدان، ونىڭ وق-دارىگە جارامدى ەڭ جۇمساعىنان كۇيدىرەدى ەكەن. ال كۇكىرتتى تاشكەننەن اكەلەدى، اسىرەسە ورىس كۇكىرتىنىڭ ساپاسى جوعارى بولعاندىقتان سونى پايدالانۋعا تىرىسقان.
قازاقتار وق-ءدارىنىڭ ءار ءتۇرىن بىلگەنى تۋرالى، ونى نەدەن جاسالاتىنى تۋرالى ورىس مالىمەتتەرى دە بار. بىراق، ولار ول تۋرالى ءۇستىرت ايتىپ كەتەدى. ال ونىڭ جاسالۋىنىڭ ءبىرشاما تولىق تەحنولوگياسىن تەك شوقاننىڭ ەڭبەگىنەن كورەمىز. اتالعان ەڭبەكتە شوقان سوردى الۋ ءۇشىن توپىراقتى نە قيدى قالاي قايناتاتىنىن، ونى ءسۇزۋ جانە سوردىڭ كريستالدارىن جيناۋ پروتسەسى ناقتى سۋرەتتەلەدى. ەكى جارىم فۋنت (1,13 كگ) وق ءدارى الۋ ءۇشىن ءبىر فۋنت سور، جارتى فۋنت كومىر، ءبىر فۋنت كۇكىرت سالىنادى ەكەن. ءارى قاراي شوقان وسى وق-ءدارىنىڭ قۇرامىن اتتىڭ قىلىمەن قالاي ەزگىلەپ، ۇنتاقتاتىپ، تازارتاتىنىنا دەيىن سيپاتتايدى.
«ەر قارۋى – بەس قارۋ» ۇعىمى
قازاقتاردىڭ قارۋ-جاراق كەشەنى حالىق اۋىز ادەبيەتىندە باتىرلاردىڭ تولىق قارۋلانعانىن بىلدىرەتىن «بەس قارۋىن اسىندى»، «بەس قارۋى بويىندا» دەگەن ءسوز تىركەستەرى ءجيى كەزدەسەدى. «ەر قارۋى – بەس قارۋ» [3, 46-ب.] دەگەن جىر جولدارى ماقال سوزگە دە اينالىپ كەتتى. «بەس قارۋ» – ءسوز جوق، قازاق باتىرلارى قولداناتىن سوعىس قارۋ-جاراقتارىنىڭ نەگىزگى كەشەنىن بىلدىرەتىن ۇعىم.
ال، قارۋدى «بەس قارۋدىڭ» قاتارىنا جاتقىزۋ ءۇشىن ونىڭ تومەندەگىدەي ەرەكشەلىكتەرى بولۋى شارت. ءبىرىنشىسى – جالپى ەركەك ادام ەمەس، تەك جاۋىنگەر، اسكەري ادام عانا ۇستايتىن قۇرال بولۋى كەرەك; ەكىنشىسى – كۇندەلىكتى تۇرمىستا ەمەس، تەك سوعىسقا قولداناتىن قۇرال بولۋى كەرەك; ءۇشىنشىسى – قارۋدىڭ جەكپە-جەكتە قولدانۋ مۇمكىندىگىنىڭ بولۋى; ءتورتىنشىسى – قارۋدىڭ اسكەري تاكتيكاعا نەگىز بولۋىندا; بەسىنشىسى – قارۋ ءتۇرىنىڭ اسكەر قۇرامىن انىقتاۋى; التىنشىسى – قارۋدىڭ جوعارى دارەجەلى اسكەري لاۋازىمداردى بەلگىلەيتىن جانە ءار ءتۇرلى سيمۆولدىق ماعىنادا قولدانىلۋى; جەتىنشىسى – سوعىس قارۋىنىڭ وزىندىك جۇمساۋ تاسىلىمەن ەرەكشەلەنۋى [4, 44-46-بب.].
وسى ەرەكشەلەرگە بايلانىستى «ەر قارۋىنا»: 1) ساداق (كەيىن ونىڭ ورنىن مىلتىق باسادى); 2) قىلىش (ەرتەدە سەمسەر، ساپى); 3) نايزا («سۇڭگى» دەپ اتالاتىن ۇزىن ءتۇرى بار); 4) ايبالتا; 5) شوقپار (سوعىستا قولداناتىن ءتۇرى «گۇرزى») جاتقىزۋعا بولادى [4, 46-ب.]. شىنىندا دا، «ەر قارۋىنىڭ» سانى بەسەۋ بولىپ قالىپتاسۋى ولاردىڭ وزىندىك، ءبىرىن-ءبىرى اۋىستىرا المايتىن جەكە قىزمەتىنىڭ (فۋنكتسياسىنىڭ) بولۋىنا بايلانىستى.
بۇل سوعىس قارۋلارىنىڭ جۇمسالۋ ءتاسىلى بەس ءتۇرلى بولىپ قالىپتاسقان. ولار: اتۋ (ساداق نە مىلتىق), كەسۋ (قىلىش), تۇيرەۋ (نايزا), شابۋ (ايبالتا), سوعۋ (شوقپار). باسقا قارۋلار وسى بەسەۋىنىڭ ۆارياتسيالانۋى، تۇرلەنۋى عانا.
سوندىقتان ۇرىس كەزىندە بۇل بەس قارۋ ءبىرىنىڭ ورنىن ءبىرى باسا المايدى [4, 49-ب.].
ەۋرازيا دالاسىن مەكەن ەتكەن كوشپەلى تايپالار مەن حالىقتاردىڭ ومىرىندە سالت-داستۇرلەر مەن ادەپ-عۇرىپتار ماڭىزدى ورىن الىپ، ولاردىڭ دۇنيە تانىمىن ەرەكشەلەيدى. ءۇش مىڭ جىلدان بەرى بۇل داستۇرلەردىڭ ءبارى دەرلىك كوپ وزگەرىسكگە ۇشىراماي بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا اينالىپ وتىر. ولاردىڭ ومىرشەڭدىگى بۇگىنگى كۇنى قازاق حالقى ءۇشىن ءوزىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىن ساقتاپ، ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتپەۋدىڭ ءبىر كەپىلى بولىپ تۇرعانداي. بۇل زاڭدى دا. ويتكەنى تابيعي-گەوگرافيالىق، شارۋاشىلىق جانە دۇنيە تانىمدىق ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس بەلگىلى ءبىر ءومىر-سالتىن ۇستانعان حالىق ءوز قۇندىلىقتار جۇيەسىن سالت-ءداستۇر، ادەتتىك-قۇقىقتىق نورمالار، زاڭدار ارقىلى ساقتايدى. كوشپەلى وركەنيەتتەردە وسىنداي قۇقىقتىق ادەت-عۇرىپتار مەن زاڭدار كوشپەلى دالا ءومىرىنىڭ شارۋاشىلىق، نەكەلىك، قىلمىستىق، ت.ب. قۇقىقتىق قاتىناستاردى رەتتەۋمەن قاتار تىكەلەي اسكەري ءىس پەن سوعىس قاجەتتىلىگىن وتەۋدە ماڭىزدى بولدى. ال، اسكەري ءىس حالىقتىڭ جانە مەملەكەتتىڭ ومىرشەڭدىگىن قامتاماسسىز ەتۋدە بارلىق تاريحي كەزەڭدەردە ەڭ باستى رولدەردىڭ ءبىرىن اتقاردى.
قارۋعا دەگەن قۇرمەت
قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە دە اسكەري ىسكە بايلانىستى قۇقىقتىق ادەت-عۇرىپتار مەن زاڭدار كەڭ تارالعان. تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىنا» سايكەس كوشپەلى قازاق قوعامىندا ەركىن جانە قۇقىعى تولىق قوعام مۇشەسى رەتىندە ەر ادامنىڭ ءبارى دە قارۋ اسىنىپ ءجۇرۋى ءتيىس ەدى. بۇل زاڭ تۋرالى ا. ي. لەۆشين ءوز زەرتتەۋىندە بىلاي دەپ كورسەتەدى: «بىردە-ءبىر قازاق حالىق جينالىسىنا قارۋ اسىنباي كەلمەيتىن. قارۋ اسىنباي كەلگەن ادام داۋىس بەرۋ قۇقىعىنان ايىرىلعان جانە جاستار وعان ورىن بەرمەۋىنە بولاتىن. قارۋ اسىنۋعا جاراعان ءاربىر ادام (سۇلتانداردان باسقا) جىل سايىن ءوزىنىڭ دۇنيە-مۇلكىنىڭ 1/20 بولىگىن حانعا جانە ەل باسشىلارىنا الىم رەتىندە تولەيتىن» [5].
سونىمەن قاتار، قازاق حالقىنىڭ داستۇرىندە قارۋ بيلىك سيمۆولى رەتىندە دە كورىنەدى. قازاقتار اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلاعان كەزدە رۋ-تايپا كوسەمدەرى حاننىڭ بەلىنە التىن بالداقتى قىلىش بۋىپ بەرەتىن. مۇندا قىلىش بيلىكتى بىلدىرسە، ونى رۋ كوسەمدەردىڭ حان بەلىنە تاعۋى – حان حالقىنا قىزمەت ەتىپ، بارىنشا ادال بيلىك ەتسىن دەگەنى. جالپى، بەلدى كىسە-بەلدىكپەن بۋىپ تۇرۋ سەمانتيكاسى ادامنىڭ قىزمەت ەتۋگە، بەلگىلى ءبىر ارەكەتكە دايىن تۇرۋىنىڭ بەلگىسىن بىلدىرگەن [6, 96 ب.]. قازاق تىلىندەگى «تاۋەكەلگە بەل بۋ»، «بەلىن بۋىپ كىرىستى» سياقتى تۇراقتى ءسوز تىركەستەرى وسىنى دالەلدەيدى. وقشانتاي، شاقپاق، اسىلاتىن كىسە بەلدىك ەرتە زاماننان بەرى جاۋىنگەرلىكتىڭ بەلگىسى بولعان. ونىڭ اشەكەيى، سالپىنشاقتارىنىڭ سانى جاۋىنگەردىڭ كوعامداعى دارەجەسىنە ساي بولعان: اتاك-دانقى ارتقان سايىن اشەكەي-ساللىنشاقتارى كوبەيە تۇسكەن.
ەڭ باستىسى كوشپەلىلەردىڭ اسكەري ىسىنە قاتىستى دالا قۇقىقتىق ادەت-عۇرىپتار مەن زاڭدار ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى قاۋىپسىزدىگى مەن بىرلىگىن، ومىرشەڭدىگىن قامتاماسسىز ەتۋگە باعىتتالعان. مىسالى، تاۋكە حاننىڭ شىعارعان زاڭدار جيناعىندا اسكەري ىسكە نۇقسان كەلتىرگەن ادامعا ءولىم جازاسى كەسىلەتىن باپ بار. «جەتى جارعى» بويىنشا بىرەۋدىڭ مەنشىگىنە قول سۇعىپ، ۇرلاعان مال ءۇشىن ۇلكەن ايىپ تولەتسە، ەندىگى ءبىر باپتا وردە تۇساۋلى تۇرعان سايگۇلىك اتتى ۇرلاعان كىسىگە ءولىم جازاسى كەسىلەدى. بۇل زاڭدا سايكەستىك پەن گۋمانيزم جوق بوپ كورىنۋى مۇمكىن. بىراق، وردە كورىنىپ تۇرعان، تۇساۋلى سايگۇلىك ات – جاي ات ەمەس. ول – جورىق اتى. ال جورىق اتىن ۇرلاۋ – قاساقانا اسكەري ىسكە نۇقسان كەلتىرۋ دەگەن ءسوز. بۇل زاڭ قازاق قوعامىنىڭ قاۋىپسىزدىك سترادەگياسىنان تۋىندالعانى انىق [7, 27-ب.].
قازاقتار كارۋدى وتە قاتتى قاستەرلەگەن. ول جايىندا حالىق اۋىز ادەبيەتىندە كوپ مالىمەت تابۋعا بولادى. جىرلاردا كارۋ-جاراقتار تەك ءوزىنىڭ جەكە اتاۋىمەن عانا ەمەس، قارۋ ەلەمەنتتەرىنىڭ اتىمەن نەمەسە قارۋدىن ءتۇر-سيپاتىنا، تۇسىنە، جاسالۋ مەن قولدانۋ ادىسىنە بايلانىستى دا اتالادى.
مىسالى، جىرلاردا نايزاعا بايلانىستى مىناداي اتاۋلار كەزدەسەدى: تولعامالى اق نايزا، ەمەن ساپتى نايزا، التى قۇلاش اق نايزا، ەگەۋلى نايزا، جالاۋلى نايزا، كۇمبەزدى نايزا، قاراعاي نايزا، جەبەلى نايزا، قيمالى يايزا، قوڭىراۋلى نايزا، شاشاقتى نايزا، سىرلى نايزا، ت. ب. نەمەسە سەمسەر مەن كىلىشقا بايلانىستى اتاۋلار: اق سەمسەر، التى قۇلاشتى اق سەمسەر، كوك سەمسەر، الماس قىلىش، جالاڭ قىلىش، بولات قىلىش، التىن بالداق اق قىلىش، الداسپان، ناركەسكەن، ت. ب. ساداققا بايلانىستى: بۇلعارى ساداق، بۇقارجاي، كون ساداق، قاراعاي ساداق، ت.ب.; مىلتىققا بايلانىستى: التى قىرلى اق مىلتىق، اق سىرىق مىلتىق، بەرەن مىلتىق، بىلتەلى مىلتىق، كۇمىستى مىلتىق، وراما مىلتىق، مىسىق قۇلاق مىلتىق، ون ەكى قۇرساۋ جەز ايىر مىلتىك، سىر مىلتىق ت. ب. [8].
قازاق ءۇشىن قارۋ تەك ۇرىس قۇرالى عانا ەمەس. قارۋ – باتىردىڭ جاندى سەرىگى ىسپەتتەس. جىرلاردا باتىرلاردىڭ ءوز قارۋىمەن سەرت جاساساتىن جەرلەرى بار: التى اتقا العان ادىرنا
اتا الماسام ماعان سەرت!...
شىم جىبەكتەن ەسكەن كىرىسى
ء ۇزىلىپ كەتسە ساعان سەرت!
قازاق ەرتەگىلەرىندە دە باتىردىڭ جانى ونىڭ قارۋىندا بولادى دەپ سۋرەتتەلۋىنىڭ ءوزى قارۋدىڭ قانشالىقتى قاستەرلى بولعانىن كورەمىز. سوندىقتان دا قازاقتار قارۋدى ەشقاشان دا قادىرسىز ىسكە جۇمساماعان. بۇل باتىرلىق كودەكسكە قايشى بولاتىن [4, 46-ب.]. مىسالى تۇرىكمەڭدەردە ءداستۇرلى ەتيكەت بويىنشا جاقسى قىلىشتى قىننان سۋىرىپ، ونى قولدانباي قايتا ورنىنا سالۋ جاۋىنگەر ەردىڭ دارەجەسىنە قايشى كەلەتىن [9].
قارۋعا بايلانىستى ىرىم-تىيىمدار
قازاق دالاسىنىڭ ءومىرى تۋرالى ءبىرشاما ماعلۇمات بەرەتىن دجون كەستلدىڭ سالىپ كەتكەن سۋرەتتەرى بويىنشا قارۋ-جاراق قاعباعا قارايتىن كيىز ءۇيدىڭ وڭ – ەر جاعىندا كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرۋى كەرەك [10, 63-64-بب.]. وعان يەسىنىڭ رۇقساتىن الماي تۋىستارىنان باستاپ ەشكىمنىڭ دە قول تيگىزۋگە قاقى جوق.
قارۋدى قاستەرلىگى سونشا، قازاك حالقىنىڭ ادامنىڭ شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ، باقيلىق بولعانعا دەيىنگى بارلىق ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەردە قارۋ قولدانىلاتىن. مىسالى، ەگەر ەكىقابات ايەل كوپكە دەيىن بوسانا الماي، قاتتى قينالسا ونى بوساندىرماي جاتقان الباستى نەمەسە مارتۋ دەپ سەنگەن. سول مارتۋدى قۋ ءۇشىن كىلىشتى قىنابىنان شىعارىپ ايەلدىڭ باس جاعىندا ويناتىپ، ۇكى اكەلدىرگەن... ۇيگە ەركەكتەر كىرىپ، ەكى قولىمەن ەتەكتەرىن قاعىپ، ۇلكەندەرى تورگە شىعىپ بىلەتىن اياتتارىن وقىسا، جاستارى شىعىپ قارۋ-جاراقتارىن سالدىرلتىپ، بار بولسا مىلتىق اتاتىن.
اتا-بابالاردان قالعان ساۋىت-سايمان، كىسە، ايبالتا، نايزا، قىلىش، قامشى ءتارىزدى بۇيىمداردى ءۇيدىڭ ىشىنە ءىلىپ قوياتىن [11, 89-90 -بب.]. بۇل ءداستۇر كازاقتاردا قارۋ-جاراقتىڭ ماگيالىق قاسيەتىنە سەنۋىنە بايلانىستى ەرتەرەكتە پايدا بولعان. قارۋدىڭ ورنى ءۇيدىڭ ىشىندە بولاتىندىعى تۋرالى جوعارىدا ايتىلدى. ال نايزا مەن سۇڭگىنى ءۇيدىڭ بەلدەۋىنە قىستىرۋلى بولعان. بۇل باتىردىڭ ۇيدە ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى جانە نايزالارعا ءار ءتۇرلى دارەجە بەلگىلەرى (بايراق، شاشاق، تۋ) تاعىلاتىندىقتان بۇل كىمنىڭ، قاي باتىردىڭ ءۇيى ەكەنى، ونىن دارەجەسى، ەلدە مە، الدە جورىقتا ەكەنى سىرتتان كەلگەن ادام ءبىلىپ وتىراتىن [4, 92-ب.]. سونداي-اق، نايزانى ءولىم بولعان ۇيدە «قارا» تۇرعىزعاندا قولدانادى. «قارا» دەگەنى نايزا ۇشىنا بەلگى بايلاۋدى ايتادى، ءمايىت جاس بولسا – قىزىل، ەرەسەككە – اق، ورتا جاسار بولسا ءبىر جاعى قارا، ءبىر جاعى قىزىل ماتادان كۇراپ تىككەن. بۇل – «قارالى ءۇيدىڭ بەلگىسى». ارى-بەرى جۇرگەن ادامدار سول ۇيدە ءولىم بولعانىن، مارقۇمنىڭ جاس مولشەرىن ءبىلىپ، ۇيگە كىرىپ كوڭىل ايتكان. «قارا» كوتەرگەنى – «اس بەرەمىز» دەگەن حابار. سوندىقتان دا اركىم قارالى ورىنعا كەلىپ اس-سۋ ءىشىپ دۇعا ەتەدى، شارشاعان تىنىس الۋعا، شولدەگەن سۋسىنداۋعا، اشتار تويىنۋعا سوندا بارادى. «قارنى اشقان قارالى ۇيگە بارسىن» دەگەن ماتەل وسىدان قالعان بولار [10, 180-ب.]. قايتىس بولعان باتىردىڭ مۇراگەرى جوق بولسا، بەس كارۋى وزىمەن بىرگە جەرلەنگەن نەمەسە ءوزىنىڭ وسيەتى بويىنشا بىرەۋگە كالدىرىلاتىن.
ءحVىىى عاسىردىڭ اياعىندا ءومىر سۇرگەن سارجالا باتىر سەكسەننەن اسىپ توقسانعا قاراي جاكىنداعاندا مومىن، شارۋا بالالارىنا كوڭىلى تولماي: «اپىرماي، ءتاڭىرىم وزىمە تەڭدەس ءبىر ۇل بەرمەدى-اۋ، مىنا ساۋىت-سايمان ءىرىپ-ءشىرىپ دالادا قالار ما ەكەن»، – دەپ كالىڭ ويعا باتىپ جۇرەدى. ءبىر كۇنى ۇزەڭگىلەس جولداستارىمەن ات ۇستىندە كەلە جاتىپ، ويناپ جۇرگەن كوپ بالانىڭ ۇستىنەن شىعادى. قارۋ-جاراقتارىن اسىنىپ، سۋىت ءجۇرىپ، ساتىرلاپ قىر استىنان قاپەلىمدە شىعا كەلگەن باتىرلار بالالاردىڭ زارەسىن ۇشىرىپ، قاتتى قورقىتادى. شوشىپ قورىققان بالالار تىم-تىراقاي قاشا جونەلەدى. تەك ءبىر بالا عانا تۇرعان ورنىنان قوزعالماي، بۇقا بولىپ وكىرىپ، توپ الدىنداعى سارجالا باتىردىڭ اتىنىڭ باسىنا توپىراق شاشا باستايدى... سارجالا باتىر سول بالادان ەرەن ءبىر كاسيەت كورگەندەي بولىپ، سونىڭ ۇيىنە بارىپ تۇسەدى. بۇل ءۇي تايمان اقساقالدىڭ شاڭىراعى بولىپ شىعادى. جاڭاعى باتىرلاردىڭ اتىن ۇركىتكەن تايماننىڭ ءتورت بالاسىنىڭ ءبىرى – يساتاي ەكەن. سارجالا تايمانعا وسى بالا ءۇشىن كەلگەنىن ايتادى دا، ۇستىندەگى ساۋىت-سايمانىن شەشىپ، كەرەگەنىڭ باسىنا ءىلىپ تۇرىپ: «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» دەگەن بار. ءوز بالالارىم رەنجي كويماس. مەنىڭ ساۋىت-سايمانىما وسكەندە وسى بالا – يساتايجان يە بولار»، – دەپ، كولىن جايىپ، باتاسىن بەرىپتى. ەل اۋزىنداعى يساتاي باتىردىڭ ساۋىت-سايمانى سارجالا باتىردىكى دەيتىن اڭىز وسىدان قالعان كورىنەدى [13, 13-ب.].
قازاقتاردا زيرات باسىندا ەرتوقىم مەن نايزانى، ساداق پەن جەبەلەردى ت. ب. اسكەري قارۋ-جاراقتاردى قالدىرۋ ارقىلى ولگەن ادامنىڭ قانشالىقتى باتىر بولعانىن بىلدىرگىسى كەلگەن. مارقۇمنىڭ قۇرمەتىنە اس بەرىلگەندە دە بايگەدەن وزىپ كەلگەندەرگە سىيلىق رەتىندە مىندەتتى تۇردە ساۋىت-سايمان اتالاتىن بولعان [14, 16-27-بب.].
سونىمەن قاتار، قازاقتاردىڭ ادەتتىك-قۇقىقتىق نورمالارى بويىنشا ولگەن ادام ءۇشىن تولەنەتىن قۇننىڭ ىشىنە قارۋدىڭ كەيبىر تۇرلەرى مەن ساۋىت كىرگەن. مىسالى، كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا ولگەن ەردىڭ قۇنىنا 100 جىلقى جانە التى جاقسى سۇراعان: 1) كۇڭ (قۇل); 2) قارا نار; 3) اق ساۋىت; 4) ءتۇزۋ مىلتىق; 5) قاراشولاق ات; 6) قالىڭ كىلەم [15, 127-ب.]. سول سياقتى قارۋدىڭ كەيبىر تۇرلەرى قالىڭ مال تولەگەندە دە بەرىلەتىن [14, 29-ب.].
قازاق ەڭ جاقىن ادامىن «تامىر» دەيدى. كوڭىلدەرى جاراسقان ادامدار دوس، تامىر بولۋ ءۇشىن ارنايى عۇرىپتار ورىنداعان. سونىڭ ءبىرى – جالاڭ قىلىشتى كەۋدەلەرىنە ايقاستىرا قۇشاقتاسىپ، ماڭگى دوس بولىپ وتەتىندىگى تۋرالى سەرت جاساپ انت-سۋ ءىشۋ [15, 132-ب.]. بۇل ءداستۇر الپامىس باتىر جىرىندا دا ايتىلادى. وندا قاراجان الپامىسقا «باسىندا قورىققانىمنان دوس بولىپ ەدىم...، ەندى راسىنان دوس بولدىم»، – دەپ، يمان ايتىپ، اسپاحاني قىلىشتى ورتاسىنا ايقاستىرىپ، ەكەۋى قۇشاقتاسىپ دوس بولدى دەگەن [16].
قارۋدىڭ قايبىر ءتۇرىن جەتىك مەڭگەرگەن باتىرلارعا سول قارۋدىڭ اتاۋى قوسىمشا تىركەلگەن. مىسالى، يساتاي باستاعان كوتەرىلىستە جۇمىر قىلىش دەگەن قول باستاعان باتىرلاردىڭ ءبىرى. جۇمىرعا كىلىش اتاۋى قوسىلۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى بار. جۇمىر جاۋعا شاپقاندا قىلىشتى سىلتەۋى باسقالاردان مۇلدە وزگەشە بولعان ەكەن. وسىنى بىلگەن جاۋدىڭ جۇمىرعا قارسى كەلۋگە ءداتى شىداماعان دەسەدى. تاعى ءبىر قاسيەتى باتىردىڭ موينىنان كىلىش تۇسپەگەن، ءتىپتى توسەككە جاتقاندا دا قىلىشىن اسىنىپ جاتادى ەكەن. وسىنداي قاسيەتتەرى ءۇشىن جۇمىردىڭ اتىنا قوسىمشا قىلىش اتاۋى تىركەلگەن ەكەن [17, 42-ب.].
ال قازاق حاندىعى ءداۋىرى كەزىندە وتكەن جاۋگەرشىلىك زامان قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىن شىڭداپ، تاريح ساحىناسىنا ۇلى باتىرلار مەن قولباسشىلاردى اكەلدى. حاندىق ءداۋىر ءوتىپ، قازاق حالقىنىڭ باسىنان باق تايعان كەزدە وزدەرىنە كەزەنگەن وتقارۋدىڭ قاھارىنان بۇقپاعان قازاق قولباسشىلارى زاماناۋي قارۋمەن قارۋلانعان جاۋعا قارسى جاڭا سوعىس تاسىلدەرىن تاۋىپ، ايبىنىن اسىرىپ وتىردى.
باتىرلاردىڭ اسكەري ايلاسى
ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ەرلىك پەن باتىرلىق زامانىندا ءومىر سۇرگەن تاريحي تۇلعالارعا ارنالعان ەڭبەكتەرىندە قازاق-جوڭعار، قازاق-قىرعىز قاقتىعىستارىندا قولدانىلعان ۇرىس تاسىلدەرى مەن اسكەري ايلالار، جورىقتى ۇيىمداستىرۋ، ولجا ءبولىسۋ پرينتسيپتەرى مەن ەرلىكتىڭ ەرەن ۇلگىلەرى جازىلعان. مىسالى، جورىق كەزىندە اسكەر الدىنا ءبىر كۇندىك جەرگە قاراۋىل، شولعىنشىلار جىبەرۋ [19, 220-223-بب.] ەرتەدەن كەلە جاتقان كوشپەلىلەردىڭ ءتاسىلى قازاقتاردا دا قولدانىلىپ، اسكەري ءداستۇردىڭ ساباقتاستىعىن كورسەتەدى. قازاقتار ۇرىس الدىندا قاراۋىلعا تاجىريبەلى اڭشىلاردان ىرىكتەلگەن شولعىنشىلار جاساقتاپ جىبەرگەن. مىسالى، جوڭعارعا قارسى جورىق كەزىندە ابىلاي العا بارلاۋشى رەتىندە 1000 ادام جىبەرسە، جايىقتان كەتكەن تورعاۋىتتارمەن ۇرىستا قاراۋىلعا 500 ادام جىبەرىپ وتىرعان. بۇدان ءبىز سوعىس ونەرىندە الدىن-الا بارلاۋ مالىمەتتەرىن جيناۋعا جانە اسكەردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قانشالىقتى ءمان بەرىلگەنىن بايقاۋىمىزعا بولادى. قازاقتار ۇرىس الدىندا مىندەتتى تۇردە كەڭەس قۇرىپ، جاسالاتىن ءىس-قيمىلداردى الدىن-الا كەلىسىپ وتىراتىن. ءار رۋ-تايپا ءوز تۋىنىڭ، بەلگىسىنىڭ استىنا جينالىپ سوعىساتىن. شوقان ۇرىس كەزىندە تۋدىڭ ماڭىزى مەن ءرولىن كورسەتەدى. قانشاما كۇشى باسىم ءتۇسىپ تۇرسا دا تۋى جىعىلعان جاۋ اسكەرىنىڭ ساعى سىنىپ، جەڭىلىسكە ۇشىرايدى [19, 223-ب.]. سوعان قاراعاندا تۋ – جاي ءبىر قاتارداعى اسكەري اتريبۋت ەمەس، ول حالىقتىق، جاۋىنگەرلىك رۋحتىڭ اسىل قاسيەتتەرىن بويىنا جيناعان، بابالاردان مۇرا رەتىندە قالعان، ۇرپاقتان-ۇرپاققا قالدىرىپ، ساقتالىپ كەلەتىن قاستەرلى ءرامىز!
قازاقتار قاشا ۇرىس سالعاندا، ادەتتە، قارۋدان ساداق پەن نايزا قولدانىلادى [19, 221-224-بب.]. قازاق باتىرلارى ۇرىستا جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن سان-الۋان ايلا-تاسىلدەردى قولدانعان. سونىڭ ءبىرى – وزەننەن وتەتىن وتكەلدەردىڭ ءبارىن قورشاپ الىپ، جاۋدى وتكىزبەۋ [19, 226-ب.]. ۇرىس جۇرگىزۋدىڭ تاكتيكالىق تاسىلدەرىنىڭ اتاۋى كەيدە سول ءتاسىلدى ۇتىمدى قولدانعان باتىرلاردىڭ اتىمەن اتالاتىن بولعان. مىسالى، ابىلاي بۇقار جىراۋدان ءوز باتىرلارىنىڭ جاعدايىن سۇراعاندا جىراۋ بىلاي دەپتى: «جاناتاي تالقى ارقىلى وتەدى، بوگەنباي قۇلجانداپ وتەدى. ال حان-بابا قايتىپ كەلەدى» [19, 224 ب.]. «مۇنداعى قۇلجانداپ ءوتۋ» ەرلىك پەن ايلا كورسەتىپ، مىقتى ۇرىس جۇرگىزىپ، جاۋ قولىنان سىتىلىپ شىعادى دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. بۇل ۇرىس ءادىسى ەرتەرەكتە باتىل جاۋىنگەر ءارى كەرەمەت تاكتيك بولعان قۇلجاننىڭ اتىمەن اتالىپ كەتىپتى.
قازاق باتىرلارى تەك ۇرىس ءىسىن بىلەتىن ادام عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە جاۋدىڭ مىنەز-قۇلقىن تانيتىن پسيحولوگ تا بولاتىن. بىردە، قالماقتار بەكىنىپ العان ۇڭگىردىڭ اۋزىن اتاقتى قوراما مىلتىقپەن قارۋلانعان مەرگەن بىرنەشە قازاق باتىرىن ولتىرەدى. قالماققا قارسى شىعۋعا ەندى ەشكىمنىڭ جۇرەگى داۋالاماي تۇرعان كەزدە ەلشىبەك دەگەن باتىر جورعا اتىن ويناقتاتىپ، اسىقپاي مايدا جەلىپ شىعادى. قالماق مەرگەنىنىڭ وعىنا ۇشاتىن بولدى-اۋ دەپ تۇرعاندا ەلشىبەك مەرگەنگە جاقىنداي ءتۇسىپ، وعان ۇمتىلا شابادى. قالماق پىلتەسىن ءبىر باسقاندا مىلتىعى اتىلماي قالادى. ەكىنشى رەت باسقانشا ەلشىبەك ونىڭ جانىنا جەتىپ، شاۋىپ ءولتىرىپتى. ارتىنان سەرىكتەرى ودان نەگە اسىقپاي شاپتىڭ دەپ سۇراعاندا ول بىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپتى: «قالماق مەنىڭ اتىمدى الام دەپ مەنى جاقىنداتا تۇسكىسى كەلدى. ال مەنىڭ ويىم وعان جەتكەنشە ونىڭ پىلتەسىن كوبىرەك كۇل شالىپ، مىلتىعى بىردەن اتىلماسا ەكەن» [19, 223-224-بب.]. كورىپ وتىرعانىمىزداي، قازاق باتىرلارى اتۋ قارۋىنىڭ تەحنيكالىق سيپاتىن ءبىلىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە الدىن-الا ءوز قارسىلاسىنىڭ پسيحولوگياسىن، قانداي ارەكەتكە باراتىنىن تانۋ ارقىلى دەگەنىنە جەتىپ وتىر.
قازاق باتىرلارى كوزسىز ەرلىككە دە بارعان. مىسالى، جاناتاي دەگەن باتىر اعاسىنىڭ ءولىمى ءۇشىن قالماقتاردان كەك الام دەپ 500 اداممەن ون مىڭ قالماققا قارسى شابۋىل جاساپ، ۇرىسقا كىرىپ كەتەدى. شايقاس كەزىندە جاناتايدىڭ باۋىرى ءۇيسىنباي ءىشى جارىلىپ جاتسا دا، اقتارىلىپ جاتقان ىشەك-قارنىن شاپانىنىڭ ەتەگىنە جيناپ الىپ سوعىسا بەرگەن ەكەن [3, 226-ب.]. سول ۇرىستا قازاق اسكەرى تۇگەلدەي قازا بولدى. قازاقتاردىڭ اسكەري ءىسى مەن اسكەري تاريحىن زەرتتەۋ بارىسىندا ارقاشاندا ولاردىڭ دۇنيەتانىمدىق قۇندىلىقتارىنىڭ باستى ۇستانىمدارىن ەسكەرىپ وتىرۋ قاجەت. بابالارىمىز نە ءۇشىن سوعىستى؟ نە ءۇشىن جان بەرۋگە دايىن بولدى؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن كوشپەلىلەردىڭ قۇندىلىقتارىن، ستيحياسىن ءتۇسىنۋ كەرەك. ەگەر دالالىقتاردىڭ ومىرشەڭدىگىن ساقتاپ وتىرعان دۇنيەتانىمى مەن ۇستانىمدارى ەسكەرىلمەي، اسكەري تاريحتى تەك ساياسي وقيعا رەتىندە عانا سيپاتتاۋمەن شەكتەلسەك، وندا بابالار اتتانعان ۇلى جورىقتاردىڭ العى شارتتارى مەن سەبەپ-سالدارى «ولجا ءۇشىن سوعىستان» ارى بارمايدى. قازاقستاننىڭ اسكەري تاريحى – بۇگىنگى تاڭدا تەرەڭ ءارى ناقتى زەرتتەۋدى قاجەت ەتىپ وتىرعان وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. بۇل – ۋاقىت تالابى.
ب. مومىشۇلى «ەرلىكتىڭ ءوشۋى – حالىق قاسىرەتى» دەگەندى قالاي تۋرا ايتقان!
ارمان ءجۇمادىل،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى
ماقالادا سۋرەتشى، عىلىم كانديداتى قاليوللا احمەتجاننىڭ جاڭعىرتپا-كەسكىندەمەلەرى پايدالانىلدى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ش. ش. ءۋاليحانوۆ. ۆوورۋجەنيە كيرگيز ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا ي يح ۆوەننىە دوسپەحي / بەس تومدىق شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. ت.1. – الما-اتا: ان كاز سسر، 1961. – 463-468-بب.
2. ش. ش. ءۋاليحانوۆ. و سوستوۆنوي چاستي كيرگيز-كايساتسكوگو پوروحا / بەس تومدىق شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. ت.3. – الما-اتا، ان كاز سسر، 1964. – 21-22-بب.
3. الپامىس باتىر // باتىرلار جىرى. ت.2. – الماتى: جازۋشى، 1986. – 287-ب.
4. احمەتجانوۆ ق.س. جاراعان تەمىر كيگەندەر. – الماتى: ءداۋىر، 1996. – 256-ب.
5. لەۆشين ا. وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح يلي كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي. – الماتى، 1996. – 370-ب.
6. ۆ. پ. كۋرىلەۆ. كازاحسكيە كوجانىە مۋجسكيە پوياسا ۆ سبورنيكاح ماە // سماە. ت. حLIII.
7. سوزاقباەۆ س. تاۋكەن حان. جەتى جارعى. – الماتى، 1994.
8. كايداروۆ ا. ت. دوسپەحي ي ۆوورۋجەنيە ۆوينا باتىرا ۆ كازاحسكوم ەپوسە ي يح ەتنولينگۆيستيچەسكوە وبياسنەناە // يزۆ. ان كازسسر. سەر. وبش. ناۋك. 1973. № 6.
9. يۋ. م. بوتياكوۆ، ۆ. ر. يانبوريسوۆ. حولودنوە ورۋجيە تۋركمەن // سبورنيك ماە. پامياتنيكي تراديتسيوننو-بىتوۆوي كۋلتۋرى نارودوۆ سرەدنەي ازي، كازاحستانا ي كاۆكازا. ل.، 1989.
10. دجون كەستل. 1736 جىلى كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىرعا بارىپ قايتقان ساپار تۋرالى. – الماتى، 1996.
11. ح. ا. ارعىنباەۆ. قازاق حالقىنداعى سەميا مەن نەكە. – الماتى، 1973.
12. قۇربانعالي حاليد. تاۋاريح حامسا. – الماتى، 1992. – 180-ب.
13. ۋ. قۇدايبەرگەنوۆ. سارجالا باتىردىڭ ساۋىت-سايماندارى // مادەنيەت جانە تۇرمىس، 1985. № 7.
14. دنەۆنىە زاپيسكي پۋتەشەستۆيا كاپيتانا رىچكوۆا ۆ كيرگيس-كايساتسكۋيۋ ستەپ ۆ 1771 گ. سپب. 1772.
15. ي. ي. يبراگيموۆا. ەتنوگرافيچەسكيە وچەركي كيرگيزسكوگو نارودا. // رۋسسكي تۋركەستان. ۆش. II. 1872.
16. باتىرلار جىرى. ت.ءىى. – الماتى، 1986.
17. ە. توتەناەۆ. بۇل جەردە جۇمىر قىلىش اتى اۋناعان // ءبىلىم جانە ەڭبەك. 1987. № 12.
18. ك. نۋرلانوۆا. سيمۆوليكا ميرا ۆ تراديتسيوننوم يسكۋسستۆە كازاحوۆ // كوچەۆنيكي. ەستەتيكا. — ا.، 1993.
19. ش.ش. ءۋاليحانوۆ. يستوريچەسكيە پرەدانيا و باتىراح XVIII ۆەكا / بەس تومدىق شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. ت.1. – الما-اتا، ان كاز سسر، 1968. – 220-227-بب.
e-history.kz
