Tarıhshy Arman Jumadil bul maqalasynda qazaq halqynyń ǵasyrlar boıy qalyptastyrǵan áskerı óneri men qarýlarynyń túrleri, qoldanylý jaıynan baıandaıdy.
Sh. ÝÁLIHANOV ZERTTEÝLERINDEGI QAZAQ QARÝLARY
B.z.d. I myńjyldyqta Hýanhenyń orta aǵysynan Dýnaıǵa deıingi Uly Dala tósinde dúnıe júzindegi ozyq áskerı mektepterdiń biri qalyptasa bastady. Sol keńistikte ómir súrgen saq, ǵun, túrik taıpalary dalalyq áskerı mekteptiń negizin qalasa, qazaq halqy olardyń tikeleı urpaǵy retinde sol áskerı mekteptiń dástúrin jalǵastyrýshy murageri bolyp tabylatyny – tarıhı zańdylyq. Qazaq ǵylymynyń bastaýynda turǵan Shoqan Ýálıhanov HIH ǵasyrda qazaqtardyń áskerı isin sıpattaýǵa kóp kóńil bóldi. Ol qazaqtardaǵy qarýdyń túrlerin ekige bólip kórsetedi. Birinshisi – mal kúzetkende jáne ishki qaqtyǵystar kezinde qoldanylatyn qarýlar. Olardyń qataryna qamshy, quryq, soıyl jatady [1, 463-b.]. Ekinshi topqa soǵys kezinde qoldanylatyn qarýlar kiredi. Olar: erterekte qaıqy qylysh, keıin sapylar; selebe men jekeaýyz jáne «únemi ár qazaqta bolatyn pyshaq»; odan ári naıza; sadaq, jaq jáne jebeleri; myltyq [1, 464-466-bb.] dep kórsetedi. Sh. Ýálıhanov bul qarýlardyń tek ataýlaryn ǵana berip qoımaı, sonymen qatar olardyń neden jasalǵanyn nemese olardy qaı jerden ákeletinin, túr-sıpatyn, asyný erekshelikterin kórnekti túrde óziniń salǵan sýretterimen beınelep otyrǵan.
Mysaly, Shoqan sadaq týraly aıtqanda olardy qazaqtardyń ózderi jasaıtynyn, biraq Buqara men bashqurttan qymbat sadaq aldyrýǵa áýestigin aıtyp, olardyń keıin Qytaıdan da kele bastaǵanyn atap ótti. Al jebelerdi qaıyńnan jasaıtynyn, qaýyrsyny tórt qatar, ushtary ańǵa arnalǵany eki qyrly, saýyt buzary tórt qyrly bolatynyn, adamdy attan atyp túsirý úshin qozyjaýyryn sııaqty oq túrlerin qoldanatynyn, jebeniń qaýyrsynyn ádette «kóshegenniń qoılyq júninen nemese tazqaranyń taılyq júninen jasaıtynyn» kórsetti.
Ǵalym myltyqtardy sıpattaýǵa da kóńil bólgen. Ol qazaqtarda myltyqtyń óte sırek bolatynyn, atadan balaǵa mura retinde beriletinin jáne ár myltyqtyń qasıetine qaraı «kóz kesh», «kúldir-mamaı» sııaqty óz attary bolatynyn, oqtardy qorǵasynnan jasaıtynyn, sonymen qatar, myltyqty qoldanýǵa baılanysty kerekti barlyq qosalqy jaraqtardy da tolyq sıpattap ketti. Sol sııaqty Sh. Ýálıhanov «Qazaq oq-dárisiniń quramy» atty eńbeginde qazaqtarda oq-dáriniń jasalý joldary týraly qundy málimetter qaldyrǵan [2]. Onyń quramy sor (selıtra), kómir, kúkirtten turady. Qazaqtar sordy mal qıynan nemese «qalmaq» qorǵandarynyń eski topyraǵynan alǵan. Kómirdi tek taldan, onyń oq-dárige jaramdy eń jumsaǵynan kúıdiredi eken. Al kúkirtti Tashkennen ákeledi, ásirese orys kúkirtiniń sapasy joǵary bolǵandyqtan sony paıdalanýǵa tyrysqan.
Qazaqtar oq-dáriniń ár túrin bilgeni týraly, ony neden jasalatyny týraly orys málimetteri de bar. Biraq, olar ol týraly ústirt aıtyp ketedi. Al onyń jasalýynyń birshama tolyq tehnologııasyn tek Shoqannyń eńbeginen kóremiz. Atalǵan eńbekte Shoqan sordy alý úshin topyraqty ne qıdy qalaı qaınatatynyn, ony súzý jáne sordyń krıstaldaryn jınaý proesi naqty sýretteledi. Eki jarym fýnt (1,13 kg) oq dári alý úshin bir fýnt sor, jarty fýnt kómir, bir fýnt kúkirt salynady eken. Ári qaraı Shoqan osy oq-dáriniń quramyn attyń qylymen qalaı ezgilep, untaqtatyp, tazartatynyna deıin sıpattaıdy.
«ER QARÝY – BES QARÝ» UǴYMY
Qazaqtardyń qarý-jaraq kesheni halyq aýyz ádebıetinde batyrlardyń tolyq qarýlanǵanyn bildiretin «bes qarýyn asyndy», «bes qarýy boıynda» degen sóz tirkesteri jıi kezdesedi. «Er qarýy – bes qarý» [3, 46-b.] degen jyr joldary maqal sózge de aınalyp ketti. «Bes qarý» – sóz joq, qazaq batyrlary qoldanatyn soǵys qarý-jaraqtarynyń negizgi keshenin bildiretin uǵym.
Al, qarýdy «bes qarýdyń» qataryna jatqyzý úshin onyń tómendegideı erekshelikteri bolýy shart. Birinshisi – jalpy erkek adam emes, tek jaýynger, áskerı adam ǵana ustaıtyn qural bolýy kerek; ekinshisi – kúndelikti turmysta emes, tek soǵysqa qoldanatyn qural bolýy kerek; úshinshisi – qarýdyń jekpe-jekte qoldaný múmkindiginiń bolýy; tórtinshisi – qarýdyń áskerı taktıkaǵa negiz bolýynda; besinshisi – qarý túriniń ásker quramyn anyqtaýy; altynshysy – qarýdyń joǵary dárejeli áskerı laýazymdardy belgileıtin jáne ár túrli sımvoldyq maǵynada qoldanylýy; jetinshisi – soǵys qarýynyń ózindik jumsaý tásilimen erekshelenýi [4, 44-46-bb.].
Osy erekshelerge baılanysty «er qarýyna»: 1) sadaq (keıin onyń ornyn myltyq basady); 2) qylysh (ertede semser, sapy); 3) naıza («súńgi» dep atalatyn uzyn túri bar); 4) aıbalta; 5) shoqpar (soǵysta qoldanatyn túri «gúrzi») jatqyzýǵa bolady [4, 46-b.]. Shynynda da, «er qarýynyń» sany beseý bolyp qalyptasýy olardyń ózindik, birin-biri aýystyra almaıtyn jeke qyzmetiniń (fýnkııasynyń) bolýyna baılanysty.
Bul soǵys qarýlarynyń jumsalý tásili bes túrli bolyp qalyptasqan. Olar: atý (sadaq ne myltyq), kesý (qylysh), túıreý (naıza), shabý (aıbalta), soǵý (shoqpar). Basqa qarýlar osy beseýiniń varıaıalanýy, túrlenýi ǵana.
Sondyqtan urys kezinde bul bes qarý biriniń ornyn biri basa almaıdy [4, 49-b.].
Eýrazııa dalasyn meken etken kóshpeli taıpalar men halyqtardyń ómirinde salt-dástúrler men ádep-ǵuryptar mańyzdy oryn alyp, olardyń dúnıe tanymyn ereksheleıdi. Úsh myń jyldan beri bul dástúrlerdiń bári derlik kóp ózgeriskge ushyramaı búgingi kúnge deıin jetip, ulttyq qundylyqtarymyzǵa aınalyp otyr. Olardyń ómirsheńdigi búgingi kúni qazaq halqy úshin óziniń ulttyq sıpatyn saqtap, ult retinde joıylyp ketpeýdiń bir kepili bolyp turǵandaı. Bul zańdy da. Óıtkeni tabıǵı-geografııalyq, sharýashylyq jáne dúnıe tanymdyq erekshelikterine sáıkes belgili bir ómir-saltyn ustanǵan halyq óz qundylyqtar júıesin salt-dástúr, ádettik-quqyqtyq normalar, zańdar arqyly saqtaıdy. Kóshpeli órkenıetterde osyndaı quqyqtyq ádet-ǵuryptar men zańdar kóshpeli dala ómiriniń sharýashylyq, nekelik, qylmystyq, t.b. quqyqtyq qatynastardy retteýmen qatar tikeleı áskerı is pen soǵys qajettiligin óteýde mańyzdy boldy. Al, áskerı is halyqtyń jáne memlekettiń ómirsheńdigin qamtamassyz etýde barlyq tarıhı kezeńderde eń basty rólderdiń birin atqardy.
QARÝǴA DEGEN QURMET
Qazaq halqynyń ómirinde de áskerı iske baılanysty quqyqtyq ádet-ǵuryptar men zańdar keń taralǵan. Táýke hannyń «Jeti Jarǵysyna» sáıkes kóshpeli qazaq qoǵamynda erkin jáne quqyǵy tolyq qoǵam múshesi retinde er adamnyń bári de qarý asynyp júrýi tıis edi. Bul zań týraly A. I. Levshın óz zertteýinde bylaı dep kórsetedi: «Birde-bir qazaq halyq jınalysyna qarý asynbaı kelmeıtin. Qarý asynbaı kelgen adam daýys berý quqyǵynan aıyrylǵan jáne jastar oǵan oryn bermeýine bolatyn. Qarý asynýǵa jaraǵan árbir adam (sultandardan basqa) jyl saıyn óziniń dúnıe-múlkiniń 1/20 bóligin hanǵa jáne el basshylaryna alym retinde tóleıtin» [5].
Sonymen qatar, qazaq halqynyń dástúrinde qarý bılik sımvoly retinde de kórinedi. Qazaqtar aq kıizge kóterip han saılaǵan kezde rý-taıpa kósemderi hannyń beline altyn baldaqty qylysh býyp beretin. Munda qylysh bılikti bildirse, ony rý kósemderdiń han beline taǵýy – han halqyna qyzmet etip, barynsha adal bılik etsin degeni. Jalpy, beldi kise-beldikpen býyp turý semantıkasy adamnyń qyzmet etýge, belgili bir áreketke daıyn turýynyń belgisin bildirgen [6, 96 b.]. Qazaq tilindegi «táýekelge bel býý», «belin býyp kiristi» sııaqty turaqty sóz tirkesteri osyny dáleldeıdi. Oqshantaı, shaqpaq, asylatyn kise beldik erte zamannan beri jaýyngerliktiń belgisi bolǵan. Onyń áshekeıi, salpynshaqtarynyń sany jaýyngerdiń koǵamdaǵy dárejesine saı bolǵan: atak-danqy artqan saıyn áshekeı-sallynshaqtary kóbeıe túsken.
Eń bastysy kóshpelilerdiń áskerı isine qatysty dala quqyqtyq ádet-ǵuryptar men zańdar eldiń ishki-syrtqy qaýipsizdigi men birligin, ómirsheńdigin qamtamassyz etýge baǵyttalǵan. Mysaly, Táýke hannyń shyǵarǵan zańdar jınaǵynda áskerı iske nuqsan keltirgen adamǵa ólim jazasy kesiletin bap bar. «Jeti jarǵy» boıynsha bireýdiń menshigine qol suǵyp, urlaǵan mal úshin úlken aıyp tóletse, endigi bir bapta órde tusaýly turǵan sáıgúlik atty urlaǵan kisige ólim jazasy kesiledi. Bul zańda sáıkestik pen gýmanızm joq bop kórinýi múmkin. Biraq, órde kórinip turǵan, tusaýly sáıgúlik at – jaı at emes. Ol – joryq aty. Al joryq atyn urlaý – qasaqana áskerı iske nuqsan keltirý degen sóz. Bul zań qazaq qoǵamynyń qaýipsizdik stradegıasynan týyndalǵany anyq [7, 27-b.].
Qazaqtar karýdy óte qatty qasterlegen. Ol jaıynda halyq aýyz ádebıetinde kóp málimet tabýǵa bolady. Jyrlarda karý-jaraqtar tek óziniń jeke ataýymen ǵana emes, qarý elementteriniń atymen nemese qarýdyn túr-sıpatyna, túsine, jasalý men qoldaný ádisine baılanysty da atalady.
Mysaly, jyrlarda naızaǵa baılanysty mynadaı ataýlar kezdesedi: tolǵamaly aq naıza, emen sapty naıza, alty qulash aq naıza, egeýli naıza, jalaýly naıza, kúmbezdi naıza, qaraǵaı naıza, jebeli naıza, qımaly ıaıza, qońyraýly naıza, shashaqty naıza, syrly naıza, t. b. Nemese semser men kylyshqa baılanysty ataýlar: aq semser, alty qulashty aq semser, kók semser, almas qylysh, jalań qylysh, bolat qylysh, altyn baldaq aq qylysh, aldaspan, narkesken, t. b. Sadaqqa baılanysty: bulǵary sadaq, buqarjaı, kón sadaq, qaraǵaı sadaq, t.b.; myltyqqa baılanysty: alty qyrly aq myltyq, aq syryq myltyq, beren myltyq, bilteli myltyq, kúmisti myltyq, orama myltyq, mysyq qulaq myltyq, on eki qursaý jez aıyr myltyk, syr myltyq t. b. [8].
Qazaq úshin qarý tek urys quraly ǵana emes. Qarý – batyrdyń jandy serigi ispettes. Jyrlarda batyrlardyń óz qarýymen sert jasasatyn jerleri bar: Alty atqa alǵan adyrna
Ata almasam maǵan sert!...
Shym jibekten esken kirisi
Úzilip ketse saǵan sert!
Qazaq ertegilerinde de batyrdyń jany onyń qarýynda bolady dep sýrettelýiniń ózi qarýdyń qanshalyqty qasterli bolǵanyn kóremiz. Sondyqtan da qazaqtar qarýdy eshqashan da qadirsiz iske jumsamaǵan. Bul batyrlyq kodekske qaıshy bolatyn [4, 46-b.]. Mysaly túrikmeńderde dástúrli etıket boıynsha jaqsy qylyshty qynnan sýyryp, ony qoldanbaı qaıta ornyna salý jaýynger erdiń dárejesine qaıshy keletin [9].
QARÝǴA BAILANYSTY YRYM-TYIYMDAR
Qazaq dalasynyń ómiri týraly birshama maǵlumat beretin Djon Kestldiń salyp ketken sýretteri boıynsha qarý-jaraq Qaǵbaǵa qaraıtyn kıiz úıdiń oń – er jaǵynda keregede ilýli turýy kerek [10, 63-64-bb.]. Oǵan ıesiniń ruqsatyn almaı týystarynan bastap eshkimniń de qol tıgizýge qaqy joq.
Qarýdy qasterligi sonsha, qazak halqynyń adamnyń shyr etip dúnıege kelgennen bastap, baqılyq bolǵanǵa deıingi barlyq ádet-ǵúryp, salt-dástúrlerde qarý qoldanylatyn. Mysaly, eger ekiqabat áıel kópke deıin bosana almaı, qatty qınalsa ony bosandyrmaı jatqan albasty nemese martý dep sengen. Sol martýdy qýý úshin kylyshty qynabynan shyǵaryp áıeldiń bas jaǵynda oınatyp, úki ákeldirgen... Úıge erkekter kirip, eki qolymen etekterin qaǵyp, úlkenderi tórge shyǵyp biletin aıattaryn oqysa, jastary shyǵyp qarý-jaraqtaryn saldyrltyp, bar bolsa myltyq atatyn.
Ata-babalardan qalǵan saýyt-saıman, kise, aıbalta, naıza, qylysh, qamshy tárizdi buıymdardy úıdiń ishine ilip qoıatyn [11, 89-90 -bb.]. Bul dástúr kazaqtarda qarý-jaraqtyń magııalyq qasıetine senýine baılanysty erterekte paıda bolǵan. Qarýdyń orny úıdiń ishinde bolatyndyǵy týraly joǵaryda aıtyldy. Al naıza men súńgini úıdiń beldeýine qystyrýly bolǵan. Bul batyrdyń úıde ekendiginiń belgisi jáne naızalarǵa ár túrli dáreje belgileri (baıraq, shashaq, tý) taǵylatyndyqtan bul kimniń, qaı batyrdyń úıi ekeni, onyn dárejesi, elde me, álde joryqta ekeni syrttan kelgen adam bilip otyratyn [4, 92-b.]. Sondaı-aq, naızany ólim bolǵan úıde «qara» turǵyzǵanda qoldanady. «Qara» degeni naıza ushyna belgi baılaýdy aıtady, máıit jas bolsa – qyzyl, eresekke – aq, orta jasar bolsa bir jaǵy qara, bir jaǵy qyzyl matadan kurap tikken. Bul – «qaraly úıdiń belgisi». Ary-beri júrgen adamdar sol úıde ólim bolǵanyn, marqumnyń jas mólsherin bilip, úıge kirip kóńil aıtkan. «Qara» kótergeni – «as beremiz» degen habar. Sondyqtan da árkim qaraly orynǵa kelip as-sý iship duǵa etedi, sharshaǵan tynys alýǵa, shóldegen sýsyndaýǵa, ashtar toıynýǵa sonda barady. «Qarny ashqan qaraly úıge barsyn» degen mátel osydan qalǵan bolar [10, 180-b.]. Qaıtys bolǵan batyrdyń murageri joq bolsa, bes karýy ózimen birge jerlengen nemese óziniń ósıeti boıynsha bireýge kaldyrylatyn.
HVIII ǵasyrdyń aıaǵynda ómir súrgen Sarjala batyr seksennen asyp toqsanǵa qaraı jakyndaǵanda momyn, sharýa balalaryna kóńili tolmaı: «Apyrmaı, táńirim ózime teńdes bir ul bermedi-aý, myna saýyt-saıman irip-shirip dalada qalar ma eken», – dep kalyń oıǵa batyp júredi. Bir kúni úzeńgiles joldastarymen at ústinde kele jatyp, oınap júrgen kóp balanyń ústinen shyǵady. Qarý-jaraqtaryn asynyp, sýyt júrip, satyrlap qyr astynan qapelimde shyǵa kelgen batyrlar balalardyń záresin ushyryp, qatty qorqytady. Shoshyp qoryqqan balalar tym-tyraqaı qasha jóneledi. Tek bir bala ǵana turǵan ornynan qozǵalmaı, buqa bolyp ókirip, top aldyndaǵy Sarjala batyrdyń atynyń basyna topyraq shasha bastaıdy... Sarjala batyr sol baladan eren bir kasıet kórgendeı bolyp, sonyń úıine baryp túsedi. Bul úı Taıman aqsaqaldyń shańyraǵy bolyp shyǵady. Jańaǵy batyrlardyń atyn úrkitken Taımannyń tórt balasynyń biri – Isataı eken. Sarjala Taımanǵa osy bala úshin kelgenin aıtady da, ústindegi saýyt-saımanyn sheship, keregeniń basyna ilip turyp: «Týra bıde týǵan joq, týǵandy bıde ıman joq» degen bar. Óz balalarym renjı koımas. Meniń saýyt-saımanyma óskende osy bala – Isataıjan ıe bolar», – dep, kolyn jaıyp, batasyn beripti. El aýzyndaǵy Isataı batyrdyń saýyt-saımany Sarjala batyrdiki deıtin ańyz osydan qalǵan kórinedi [13, 13-b.].
Qazaqtarda zırat basynda ertoqym men naızany, sadaq pen jebelerdi t. b. áskerı qarý-jaraqtardy qaldyrý arqyly ólgen adamnyń qanshalyqty batyr bolǵanyn bildirgisi kelgen. Marqumnyń qurmetine as berilgende de báıgeden ozyp kelgenderge syılyq retinde mindetti túrde saýyt-saıman atalatyn bolǵan [14, 16-27-bb.].
Sonymen qatar, qazaqtardyń ádettik-quqyqtyq normalary boıynsha ólgen adam úshin tólenetin qunnyń ishine qarýdyń keıbir túrleri men saýyt kirgen. Mysaly, keıbir málimetter boıynsha ólgen erdiń qúnyna 100 jylqy jáne alty jaqsy suraǵan: 1) kúń (qul); 2) qara nar; 3) aq saýyt; 4) túzý myltyq; 5) qarasholaq at; 6) qalyń kilem [15, 127-b.]. Sol sııaqty qarýdyń keıbir túrleri qalyń mal tólegende de beriletin [14, 29-b.].
Qazaq eń jaqyn adamyn «tamyr» deıdi. Kóńilderi jarasqan adamdar dos, tamyr bolý úshin arnaıy ǵuryptar oryndaǵan. Sonyń biri – jalań qylyshty keýdelerine aıqastyra qushaqtasyp, máńgi dos bolyp ótetindigi týraly sert jasap ant-sý ishý [15, 132-b.]. Bul dástúr Alpamys batyr jyrynda da aıtylady. Onda Qarajan Alpamysqa «Basynda qoryqqanymnan dos bolyp edim..., endi rasynan dos boldym», – dep, ıman aıtyp, aspahanı qylyshty ortasyna aıqastyryp, ekeýi qushaqtasyp dos boldy degen [16].
Qarýdyń qaıbir túrin jetik meńgergen batyrlarǵa sol qarýdyń ataýy qosymsha tirkelgen. Mysaly, Isataı bastaǵan kóteriliste Jumyr Qylysh degen qol bastaǵan batyrlardyń biri. Jumyrǵa kylysh ataýy qosylýynyń ózindik sebebi bar. Jumyr jaýǵa shapqanda qylyshty silteýi basqalardan múlde ózgeshe bolǵan eken. Osyny bilgen jaýdyń Jumyrǵa qarsy kelýge dáti shydamaǵan desedi. Taǵy bir qasıeti batyrdyń moınynan kylysh túspegen, tipti tósekke jatqanda da qylyshyn asynyp jatady eken. Osyndaı qasıetteri úshin Jumyrdyń atyna qosymsha Qylysh ataýy tirkelgen eken [17, 42-b.].
Al Qazaq handyǵy dáýiri kezinde ótken jaýgershilik zaman qazaq halqynyń jaýyngerlik rýhyn shyńdap, tarıh sahynasyna uly batyrlar men qolbasshylardy ákeldi. Handyq dáýir ótip, qazaq halqynyń basynan baq taıǵan kezde ózderine kezengen otqarýdyń qaharynan buqpaǵan qazaq qolbasshylary zamanaýı qarýmen qarýlanǵan jaýǵa qarsy jańa soǵys tásilderin taýyp, aıbynyn asyryp otyrdy.
BATYRLARDYŃ ÁSKERI AILASY
Sh. Ýálıhanovtyń erlik pen batyrlyq zamanynda ómir súrgen tarıhı tulǵalarǵa arnalǵan eńbekterinde qazaq-jońǵar, qazaq-qyrǵyz qaqtyǵystarynda qoldanylǵan urys tásilderi men áskerı aılalar, joryqty uıymdastyrý, olja bólisý prınıpteri men erliktiń eren úlgileri jazylǵan. Mysaly, joryq kezinde ásker aldyna bir kúndik jerge qaraýyl, sholǵynshylar jiberý [19, 220-223-bb.] erteden kele jatqan kóshpelilerdiń tásili qazaqtarda da qoldanylyp, áskerı dástúrdiń sabaqtastyǵyn kórsetedi. Qazaqtar urys aldynda qaraýylǵa tájirıbeli ańshylardan iriktelgen sholǵynshylar jasaqtap jibergen. Mysaly, jońǵarǵa qarsy joryq kezinde Abylaı alǵa barlaýshy retinde 1000 adam jiberse, Jaıyqtan ketken torǵaýyttarmen urysta qaraýylǵa 500 adam jiberip otyrǵan. Budan biz soǵys ónerinde aldyn-ala barlaý málimetterin jınaýǵa jáne áskerdiń qaýipsizdigine qanshalyqty mán berilgenin baıqaýymyzǵa bolady. Qazaqtar urys aldynda mindetti túrde keńes quryp, jasalatyn is-qımyldardy aldyn-ala kelisip otyratyn. Ár rý-taıpa óz týynyń, belgisiniń astyna jınalyp soǵysatyn. Shoqan urys kezinde týdyń mańyzy men rolin kórsetedi. Qanshama kúshi basym túsip tursa da týy jyǵylǵan jaý áskeriniń saǵy synyp, jeńiliske ushyraıdy [19, 223-b.]. Soǵan qaraǵanda tý – jaı bir qatardaǵy áskerı atrıbýt emes, ol halyqtyq, jaýyngerlik rýhtyń asyl qasıetterin boıyna jınaǵan, babalardan mura retinde qalǵan, urpaqtan-urpaqqa qaldyryp, saqtalyp keletin qasterli rámiz!
Qazaqtar qasha urys salǵanda, ádette, qarýdan sadaq pen naıza qoldanylady [19, 221-224-bb.]. Qazaq batyrlary urysta jeńiske jetý úshin san-alýan aıla-tásilderdi qoldanǵan. Sonyń biri – ózennen ótetin ótkelderdiń bárin qorshap alyp, jaýdy ótkizbeý [19, 226-b.]. Urys júrgizýdiń taktıkalyq tásilderiniń ataýy keıde sol tásildi utymdy qoldanǵan batyrlardyń atymen atalatyn bolǵan. Mysaly, Abylaı Buqar jyraýdan óz batyrlarynyń jaǵdaıyn suraǵanda jyraý bylaı depti: «Janataı Talqy arqyly ótedi, Bógenbaı Quljandap ótedi. Al Han-Baba qaıtyp keledi» [19, 224 b.]. «Mundaǵy Quljandap ótý» erlik pen aıla kórsetip, myqty urys júrgizip, jaý qolynan sytylyp shyǵady degendi bildiredi eken. Bul urys ádisi erterekte batyl jaýynger ári keremet taktık bolǵan Quljannyń atymen atalyp ketipti.
Qazaq batyrlary tek urys isin biletin adam ǵana emes, sonymen birge jaýdyń minez-qulqyn tanıtyn psıholog ta bolatyn. Birde, qalmaqtar bekinip alǵan úńgirdiń aýzyn ataqty qorama myltyqpen qarýlanǵan mergen birneshe qazaq batyryn óltiredi. Qalmaqqa qarsy shyǵýǵa endi eshkimniń júregi daýalamaı turǵan kezde Elshibek degen batyr jorǵa atyn oınaqtatyp, asyqpaı maıda jelip shyǵady. Qalmaq mergeniniń oǵyna ushatyn boldy-aý dep turǵanda Elshibek mergenge jaqyndaı túsip, oǵan umtyla shabady. Qalmaq piltesin bir basqanda myltyǵy atylmaı qalady. Ekinshi ret basqansha Elshibek onyń janyna jetip, shaýyp óltiripti. Artynan serikteri odan nege asyqpaı shaptyń dep suraǵanda ol bylaı dep jaýap beripti: «Qalmaq meniń atymdy alam dep meni jaqyndata túskisi keldi. Al meniń oıym oǵan jetkenshe onyń piltesin kóbirek kúl shalyp, myltyǵy birden atylmasa eken» [19, 223-224-bb.]. Kórip otyrǵanymyzdaı, qazaq batyrlary atý qarýynyń tehnıkalyq sıpatyn bilip qana qoımaı, sonymen birge aldyn-ala óz qarsylasynyń psıhologııasyn, qandaı áreketke baratynyn taný arqyly degenine jetip otyr.
Qazaq batyrlary kózsiz erlikke de barǵan. Mysaly, Janataı degen batyr aǵasynyń ólimi úshin qalmaqtardan kek alam dep 500 adammen on myń qalmaqqa qarsy shabýyl jasap, urysqa kirip ketedi. Shaıqas kezinde Janataıdyń baýyry Úısinbaı ishi jarylyp jatsa da, aqtarylyp jatqan ishek-qarnyn shapanynyń etegine jınap alyp soǵysa bergen eken [3, 226-b.]. Sol urysta qazaq áskeri túgeldeı qaza boldy. Qazaqtardyń áskerı isi men áskerı tarıhyn zertteý barysynda árqashanda olardyń dúnıetanymdyq qundylyqtarynyń basty ustanymdaryn eskerip otyrý qajet. Babalarymyz ne úshin soǵysty? Ne úshin jan berýge daıyn boldy? Bul suraqtarǵa jaýap berý úshin kóshpelilerdiń qundylyqtaryn, stıhııasyn túsiný kerek. Eger dalalyqtardyń ómirsheńdigin saqtap otyrǵan dúnıetanymy men ustanymdary eskerilmeı, áskerı tarıhty tek saıası oqıǵa retinde ǵana sıpattaýmen shektelsek, onda babalar attanǵan uly joryqtardyń alǵy sharttary men sebep-saldary «olja úshin soǵystan» ary barmaıdy. Qazaqstannyń áskerı tarıhy – búgingi tańda tereń ári naqty zertteýdi qajet etip otyrǵan ózekti máselelerdiń biri. Bul – ýaqyt talaby.
B. Momyshuly «Erliktiń óshýi – halyq qasireti» degendi qalaı týra aıtqan!
Arman Jumadil,
tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty,
ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń doenti
Maqalada sýretshi, ǵylym kandıdaty Qalıolla Ahmetjannyń jańǵyrtpa-keskindemeleri paıdalanyldy.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Sh. Sh. Ýálıhanov. Voorýjenıe kırgız v drevnıe vremena ı ıh voennye dospehı / Bes tomdyq shyǵarmalarynyń tolyq jınaǵy. T.1. – Alma-Ata: An Kaz SSR, 1961. – 463-468-bb.
2. Sh. Sh. Ýálıhanov. O sostovnoı chastı kırgız-kaısakogo poroha / Bes tomdyq shyǵarmalarynyń tolyq jınaǵy. T.3. – Alma-Ata, An Kaz SSR, 1964. – 21-22-bb.
3. Alpamys batyr // Batyrlar jyry. T.2. – Almaty: Jazýshy, 1986. – 287-b.
4. Ahmetjanov Q.S. Jaraǵan temir kıgender. – Almaty: Dáýir, 1996. – 256-b.
5. Levshın A. Opısanıe kırgız-kazachıh ılı kırgız-kaısakıh ord ı stepeı. – Almaty, 1996. – 370-b.
6. V. P. Kýrylev. Kazahskıe kojanye mýjskıe poıasa v sbornıkah MAE // SMAE. T. HLIII.
7. Sozaqbaev S. Táýken han. Jeti jarǵy. – Almaty, 1994.
8. Kaıdarov A. T. Dospehı ı voorýjenıe voına batyra v kazahskom epose ı ıh etnolıngvıstıcheskoe obıasnenae // Izv. AN KazSSR. Ser. obsh. naýk. 1973. № 6.
9. Iý. M. Botıakov, V. R. Ianborısov. Holodnoe orýjıe Týrkmen // Sbornık MAE. Pamıatnıkı tradııonno-bytovoı kýltýry narodov Sredneı Azıı, Kazahstana ı Kavkaza. L., 1989.
10. Djon Kestl. 1736 jyly Kishi júz hany Ábilqaıyrǵa baryp qaıtqan sapar týraly. – Almaty, 1996.
11. H. A. Arǵynbaev. Qazaq halqyndaǵy semıa men neke. – Almaty, 1973.
12. Qurbanǵalı Halıd. Taýarıh Hamsa. – Almaty, 1992. – 180-b.
13. Ý. Qudaıbergenov. Sarjala batyrdyń saýyt-saımandary // Mádenıet jáne turmys, 1985. № 7.
14. Dnevnye zapıskı pýteshestvııa Kapıtana Rychkova v kırgıs-kaısakýıý step v 1771 g. Spb. 1772.
15. I. I. Ibragımova. Etnografıcheskıe ocherkı kırgızskogo naroda. // Rýsskıı Týrkestan. Vsh. II. 1872.
16. Batyrlar jyry. T.II. – Almaty, 1986.
17. E. Tótenaev. Bul jerde Jumyr Qylysh aty aýnaǵan // Bilim jáne eńbek. 1987. № 12.
18. K. Nýrlanova. Sımvolıka mıra v tradııonnom ıskýsstve kazahov // Kochevnıkı. Estetıka. — A., 1993.
19. Sh.Sh. Ýálıhanov. Istorıcheskıe predanııa o batyrah XVIII veka / Bes tomdyq shyǵarmalarynyń tolyq jınaǵy. T.1. – Alma-Ata, An Kaz SSR, 1968. – 220-227-bb.
e-history.kz
