قازاقتىڭ قانىندا بار قولونەر مۇحاممەد حايدار دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتi قابىرعاسىندا وقىتۋشى بالزيا باەشوۆانىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قول ونەر شەبەرi, ءمۇسiنشi, قازاقستان سۋرەتشiلەر وداعىنىڭ مۇشەسi قازىم امانقوسوۆپەن اتاۋلى وقۋ ورىننىڭ بولاشاق جۋرناليستەرi كەزدەسۋ وتكiزگەن بولاتىن. «حاس شەبەر قاپاستا وتىرىپ تا اعاشتان ءتۇيiن، توپىراقتان تاس ءمۇسiن تۇرعىزا الادى» دەگەن جازۋشى مۇحتار ماعاۋين. ۇستانىڭ ۇستالىعىن تانىتقان بiر تۋىندى — «ورتەكە» اسپابى. دومبىرا وينالعاندا، ساۋساققا iلiنگەن جiپ ارقىلى ويناقتاي بيلەيتiن اعاش ورتەكە ستۋدەنتتەردi قايران قالدىردى. جەلدiباەۆتىڭ «ەركە سىلقىم» كۇيiن شەرتكەن ول ورتەكەنi دە ورعىتا بيلەتتi. تەمiردەن ءتۇيiن تۇيگەن، اعاشتان ادىرنا يگەن، تاسپەن تاستى قاشاعان «سەگiز قىرلى، بiر سىرلى» اعامىزدى كەزدەسۋدەن كەيiن اڭگiمەگە تارتتىق.
- بويىڭىزعا بiتكەن ونەر اتا قانىمەن تاراعان با، الدە جۇرە جەتiلدi مە؟
- اتام اربا جاساۋشى شەبەر بولعان. ول كiسi تۇركiمەنستانداعى «بولشەۆيك» دەگەن اۋىلدا تۇرعان دەسەدi. شەبەرلiگi سونشا سوعىس باستالعاندا «مۇنداي شەبەر اۋىلعا قاجەت» دەپ اسكەرگە جiبەرiلمەپتi. اتا-بابالارىم ءاۋ باستا اقتوبە وبلىسى اۋماعىندا كوشiپ-قونعان. 1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق تۇسىندا ولار تۇركiمەنستانعا قاراي قونىس اۋدارىپتى. وزگە قازاقتاردىڭ باسىم بولiگi اۋعانستان، يران جەرلەرiنە ۇدiرە كوشكەندiگi كوپشiلiككە ايان. اتام دۇنيە سالعاننان كەيiن اكەم وسى تارازعا ات باسىن تiرەگەن ەكەن. اكەمiز قاراپايىم شارۋا ادامى. ول اتتىڭ، ەر-توقىمدارىن جاساي بiلەتiن. اكەمنiڭ قولىندا اتامنىڭ بiر قوراپ اعاش جونيتىن، تەمiر كەسەتiن، تاعى باسقا اساي-مۇسەي، قۇرال-جابدىقتارى قالعان-تۇعىن. ءبارiن بالالىقپەن شاشىپ الدىم. سونى ۇقىپتاپ جيناقتاماعانىما ءالi كۇنگە وكiنەم. سوسىن، بۇل ونەر ماعان ناعاشى جۇرتىمنان دا قونۋى ىقتيمال. اجەمدi كوزiم كوردi. ول كiسi تارازعا كەلiپ قايتىس بولدى. كوزiلدiرiك تاعىپ الىپ، ساۋساقتارىن مايىستىرىپ، سىرماق توقىپ وتىراتىن. بۇل دا كونەنiڭ كوزi رەتiندە زاماننىڭ اعىمىنان كەيiن قالىپ بارا جاتقان قاستەرلi iس. بۇرىن تەحنيكانىڭ دامىماي تۇرعان ۋاقىتىندا كەز كەلگەن قازاق وزiنە قاجەتتiسiن ءوزi جاساي بiلسە كەرەك. سوندىقتان قولونەر قاي قازاقتىڭ بولسا دا قانىندا بار.
- قازiرگi قىزمەتiڭiز نە؟
- وسى تارگۋ-دىڭ مۇراجايىندا جۇمىس جاسايمىن. وقۋ ورنىنىڭ باسشىلىعى ماعان ۋنيۆەرسيتەت عيماراتىنان بiر بولمەنi ازiرلەپ، ارنايى شەبەرحانا اشىپ بەرiپ وتىر. — بۇگiنگە دەيiن قولىڭىزدان شىققان iرi تۋىندىلاردى سانامالاپ بەرسەڭiز… — مەنiڭ جاساعان قىلقوبىزىمدى يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ اناسى ارنايى كەلiپ الدى. ول كiسi ماعان ءوزi جازعان «تاربيەلiك تۋرالى تولعانىس» دەگەن كiتابىن سىيعا تارتتى. دومبىرانى جاسايمىن دا، تارتامىن دا. وجاۋ، تورسىق سىندى دۇنيەلەر ءوز الدىنا. شيمەن، قوي جۇنiمەن سىرماق، كiلەمدەر توقۋدى قولعا العان كەزiم دە بولدى. سالعان سۋرەتتەرiم ۇلتتىق تاقىرىپتاردى قاۋزايدى. ستۋدەنتتiك كەزدە ديپلومدىق جۇمىسىما جامبىلدىڭ ەكولوگياسىن تاقىرىپ ەتiپ العان ەدiم. ەندi سول تاقىرىپقا قايتا ورالدىم. ءمۇسiن قاشاۋعا دا بiرشاما كۇش-جiگەر جۇمسادىم. «قازاقستاننىڭ قولونەر شەبەرلەرi» اتتى كiتاپقا مەنiڭ دە بiراز زاتتارىم ەنگەن ەكەن. وسىدان ون بiر جىل بۇرىن جاساعان «ورتەكە» اتتى بۇيىمىمدى ءوز باسىم ەرەكشە قۇرمەتتەيمiن.
- ورتەكەنi قالاي جاسادىڭىز؟
- حالىق اراسىندا وسىنداي دۇنيەنiڭ بار ەكەنiن ەستiگەنiممەن، كورگەن ەمەسپiن. ەندەشە، «نەگە جاساپ بايقاماسقا» دەگەن وي ساپ ەتە قالدى. شىنىمدى ايتسام، بۇل ەرتەگiدەي ەلەستەيتiن. باسىندا ورتەكە اياقتارىن جiپپەن قوزعالتامىن با دەپ توپشىلادىم. وسىعان قاتىستى كوپتەگەن سىزبالارىم بار. بۇدان تۇك شىقپادى. بiردە ومiرعالي دەگەن مۋزىكانت جولداسىم مەحانيزمiن شامامەن بiلەتiنiن جەتكiزدi. البەتتە، ءتۇسiندiردi.
ورتەكە فيزيكانىڭ تەپە-تەڭدiك زاڭىمەن قوزعالىسقا تۇسەدi ەكەن. ارمەن قاراي جۇمىسىم جەڭiلدەپ سالا بەردi. بiر-ەكi نۇسقاسىن باجايلاپ كوردiك، اقىرىندا ءۇشiنشiسi مىناۋ الدىڭىزدا تۇرعان (ورتەكەنi نۇسقاپ) نۇسقاعا توقتادىق. بۇرىنعىلارعا قاراعاندا بۇل جولعى نۇسقاسىنا اياقتىڭ استىنعى بۋىنىنا قوزعالىس ەنگiزدiم، ياعني ءۇش بۋىندى ەتتiم. ارتقا قاراي اينالىپ كەتپەيتiندەي ەتiپ مەيلiنشە تابيعي بiتiمiن قالپىنا كەلتiردiم. ارتىق قيمىلدار بي ىرعاعىن بۇزباۋى ءۇشiن ارنايى كەدەرگiلەر دە ەسەپتەلiنگەن. مۇنىڭ ەرەكشەلiگi — وزدiگiنەن تۇرادى، اينالادى، شالقايادى، جاتادى. سونداي-اق، ءار ءتۇرلi كۇتپەگەن قوزعالىستارعا دا يكەمدi. العاشقى ورتەكەلەردەن تاعى بiر ارتىقشىلىعىن تiلگە تيەك ەتسەك، مويىن دا، باس تا ەركiن قيمىلدايدى. وسىلايشا تەپە-تەڭدiك ەكi ەسە ۇلعايتىلىپ تۇر. ورتەكەنi ومiرگە اكەلۋiمە ءۇش جىلداي ۋاقىتىم سارپ ەتiلدi. ونى ودان ءارi جەتiلدiرە ءتۇسۋ قاجەت.
- بايقاۋ، كورمەلەرگە قاتىسىپ تۇراسىز با؟
- 1993 جىلى الماتىدا وتكەن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگi فولكلورلىق فەستيۆالدا لاۋرەات اتاندىم. موڭعوليادان كەلگەن بiر ايەل كiسi كiلەمنەن توقىلعان پورترەتi ءۇشiن بiرiنشi ورىن يەلەندi, ال ەكiنشi ورىنعا اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ قولونەر كافەدراسى (داركەمباي شوقپارۇلىنىڭ جەتەكشiلiگiندەگi) قول جەتكiزدi. سوسىن ويدا جوقتا بارىپ قالعان مەنiڭ سىباعاما ءۇشiنشi ورىن بۇيىردى. تاراز قالاسىنىڭ 2000 جىلدىعىنا ارنالعان جەكە قولونەر كورمەسiن وتكiزدiم. وندا دومبىرا، قىلقوبىز، ورتەكە اسپاپتارىمەن قاتار، مول ىدىس-اياق، كوپتەگەن مۇسiندەرiم كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىلدى. 1987 جىلدان باستاپ 30-داي كورمەگە قاتىستىم. ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيiن، شىمكەنت قالاسىندا بولعان قولونەر شەبەرلەرiنiڭ سەمينارىندا قىرعىزستاندىق شەبەرلەردiڭ جۇننەن ساقينا، بiلەزiك باسقاندارىن كورiپ اڭىراپ قالدىم. بiزگە جۇننەن كيiز، سىرماقتان باسقا ەشنارسە جاساۋ مۇمكiن ەمەس سەكiلدi. جۇننەن جاسالعان ءتۇرلi-ءتۇستi قۇستار، اڭدار كوزدiڭ جاۋىن الادى. ال بايپاقتارىنىڭ ءوزi نەگە تۇرادى؟ كەتەر كەزiمiزدە بiزگە ەستەلiككە بiر-بiردەن ءجۇن ساقينالار تارتۋ ەتiلدi.
- قولونەر شەبەرلiگiنە وقىتۋ ماسەلەسi قالاي شەشiلiپ جاتىر؟
- جامبىل وبلىسىندا قولونەر بۇيىمدارى دا، شەبەرلەرi دە جەتiسپەيدi. بۇرىن ونەر كوللەدجi بار ەدi, قازiر ول گۋمانيتارلىق كوللەدج بولىپ وزگەردi. وسى كۇندەرi ونەر ورداسىن قالپىنا كەلتiرەمiز دەپ تالپىنىپ جۇرگەندەر دە بار. بiزدiڭ دە تiلەگiمiز – سول.
- تۋىندىلارىڭىز مۇراجايلاردا ساقتالعان با؟
- تارازداعى مۇراجايدا ەكi كارتينام بار. اقتاۋداعى مۇراجايدا ەكi كارتينام ساقتالعان. استانادا ون شاقتى كارتينام تۇر. شەت ەلگە كەتكەن جۇمىستارىم دا جەتەرلiك.
- قانشالىقتى تاپسىرىس تۇسەدi?
- تاپسىرىس تۇسەدi. بiراق مەن ءوزiم قالاعان نارسەمەن اينالىسقاندى ۇناتامىن. استاناداعى مۇز قالاشىعىندا ورتەكە، جىلان، «استانا ارۋى» اتتى قىزدىڭ سۇلبالارىن مۇزبەن سوققان ەدiم. — سۋرەتشiلەرگە قارجىلىق كومەك جاسالا ما؟ — «مەن ۇرلىققا تۇسكەندە، اي جارىق بولىپتى» دەمەكشi, بiزگە ونداي باق بۇيىرمادى. كەڭەس ۇكiمەتi تۇسىندا سۋرەتشiلەر وداعىنا اجەپتاۋiر قارجىلىق جاعداي جاسالعانعا ۇقسايدى.
ارمان سەرىكۇلى،
تاراز قالاسى،
«دالا مەن قالا».
