Qazaqtyŋ qanynda bar qolöner Mūhammed Haidar Dulati atyndaǧy Taraz memlekettik universiteti qabyrǧasynda oqytuşy Balziia Baeşovanyŋ ūiymdastyruymen qol öner şeberi, müsinşi, Qazaqstan Suretşiler odaǧynyŋ müşesi Qazym Amanqosovpen atauly oqu orynnyŋ bolaşaq jurnalisteri kezdesu ötkizgen bolatyn. «Has şeber qapasta otyryp ta aǧaştan tüiin, topyraqtan tas müsin tūrǧyza alady» degen jazuşy Mūhtar Maǧauin. Ūstanyŋ ūstalyǧyn tanytqan bir tuyndy — «orteke» aspaby. Dombyra oinalǧanda, sausaqqa ilingen jip arqyly oinaqtai bileitin aǧaş orteke studentterdi qairan qaldyrdy. Jeldibaevtyŋ «Erke sylqym» küiin şertken ol ortekeni de orǧyta biletti. Temirden tüiin tüigen, aǧaştan adyrna igen, taspen tasty qaşaǧan «segiz qyrly, bir syrly» aǧamyzdy kezdesuden keiin äŋgimege tarttyq.
- Boiyŋyzǧa bitken öner ata qanymen taraǧan ba, älde jüre jetildi me?
- Atam arba jasauşy şeber bolǧan. Ol kisi Türkimenstandaǧy «Bolşevik» degen auylda tūrǧan desedi. Şeberligi sonşa soǧys bastalǧanda «mūndai şeber auylǧa qajet» dep äskerge jiberilmepti. Ata-babalarym äu basta Aqtöbe oblysy aumaǧynda köşip-qonǧan. 1932-1933 jyldardaǧy aşarşylyq tūsynda olar Türkimenstanǧa qarai qonys audarypty. Özge qazaqtardyŋ basym böligi Auǧanstan, İran jerlerine üdire köşkendigi köpşilikke aian. Atam dünie salǧannan keiin äkem osy Tarazǧa at basyn tiregen eken. Äkemiz qarapaiym şarua adamy. Ol attyŋ, er-toqymdaryn jasai biletin. Äkemniŋ qolynda atamnyŋ bir qorap aǧaş jonityn, temir kesetin, taǧy basqa asai-müsei, qūral-jabdyqtary qalǧan-tūǧyn. Bärin balalyqpen şaşyp aldym. Sony ūqyptap jinaqtamaǧanyma äli künge ökinem. Sosyn, būl öner maǧan naǧaşy jūrtymnan da qonuy yqtimal. Äjemdi közim kördi. Ol kisi Tarazǧa kelip qaitys boldy. Közildirik taǧyp alyp, sausaqtaryn maiystyryp, syrmaq toqyp otyratyn. Būl da köneniŋ közi retinde zamannyŋ aǧymynan keiin qalyp bara jatqan qasterli is. Būryn tehnikanyŋ damymai tūrǧan uaqytynda kez kelgen qazaq özine qajettisin özi jasai bilse kerek. Sondyqtan qolöner qai qazaqtyŋ bolsa da qanynda bar.
- Qazirgi qyzmetiŋiz ne?
- Osy TarGU-dyŋ mūrajaiynda jūmys jasaimyn. Oqu ornynyŋ basşylyǧy maǧan universitet ǧimaratynan bir bölmeni äzirlep, arnaiy şeberhana aşyp berip otyr. — Büginge deiin qolyŋyzdan şyqqan iri tuyndylardy sanamalap berseŋiz… — Meniŋ jasaǧan qylqobyzymdy İmanǧali Tasmaǧambetovtyŋ anasy arnaiy kelip aldy. Ol kisi maǧan özi jazǧan «Tärbielik turaly tolǧanys» degen kitabyn syiǧa tartty. Dombyrany jasaimyn da, tartamyn da. Ojau, torsyq syndy dünieler öz aldyna. Şimen, qoi jünimen syrmaq, kilemder toqudy qolǧa alǧan kezim de boldy. Salǧan suretterim ūlttyq taqyryptardy qauzaidy. Studenttik kezde diplomdyq jūmysyma Jambyldyŋ ekologiiasyn taqyryp etip alǧan edim. Endi sol taqyrypqa qaita oraldym. Müsin qaşauǧa da birşama küş-jiger jūmsadym. «Qazaqstannyŋ qolöner şeberleri» atty kitapqa meniŋ de biraz zattarym engen eken. Osydan on bir jyl būryn jasaǧan «orteke» atty būiymymdy öz basym erekşe qūrmetteimin.
- Ortekeni qalai jasadyŋyz?
- Halyq arasynda osyndai dünieniŋ bar ekenin estigenimmen, körgen emespin. Endeşe, «nege jasap baiqamasqa» degen oi sap ete qaldy. Şynymdy aitsam, būl ertegidei elesteitin. Basynda orteke aiaqtaryn jippen qozǧaltamyn ba dep topşyladym. Osyǧan qatysty köptegen syzbalarym bar. Būdan tük şyqpady. Birde Ömirǧali degen muzykant joldasym mehanizmin şamamen biletinin jetkizdi. Älbette, tüsindirdi.
Orteke fizikanyŋ tepe-teŋdik zaŋymen qozǧalysqa tüsedi eken. Ärmen qarai jūmysym jeŋildep sala berdi. Bir-eki nūsqasyn bajailap kördik, aqyrynda üşinşisi mynau aldyŋyzda tūrǧan (ortekeni nūsqap) nūsqaǧa toqtadyq. Būrynǧylarǧa qaraǧanda būl jolǧy nūsqasyna aiaqtyŋ astynǧy buynyna qozǧalys engizdim, iaǧni üş buyndy ettim. Artqa qarai ainalyp ketpeitindei etip meilinşe tabiǧi bitimin qalpyna keltirdim. Artyq qimyldar bi yrǧaǧyn būzbauy üşin arnaiy kedergiler de eseptelingen. Mūnyŋ erekşeligi — özdiginen tūrady, ainalady, şalqaiady, jatady. Sondai-aq, är türli kütpegen qozǧalystarǧa da ikemdi. Alǧaşqy ortekelerden taǧy bir artyqşylyǧyn tilge tiek etsek, moiyn da, bas ta erkin qimyldaidy. Osylaişa tepe-teŋdik eki ese ūlǧaitylyp tūr. Ortekeni ömirge äkeluime üş jyldai uaqytym sarp etildi. Ony odan äri jetildire tüsu qajet.
- Baiqau, körmelerge qatysyp tūrasyz ba?
- 1993 jyly Almatyda ötken respublikalyq deŋgeidegi folklorlyq festivalda laureat atandym. Moŋǧoliiadan kelgen bir äiel kisi kilemnen toqylǧan portreti üşin birinşi oryn ielendi, al ekinşi orynǧa Abai atyndaǧy pedagogikalyq universitetiniŋ qolöner kafedrasy (Därkembai Şoqparūlynyŋ jetekşiligindegi) qol jetkizdi. Sosyn oida joqta baryp qalǧan meniŋ sybaǧama üşinşi oryn būiyrdy. Taraz qalasynyŋ 2000 jyldyǧyna arnalǧan jeke qolöner körmesin ötkizdim. Onda dombyra, qylqobyz, orteke aspaptarymen qatar, mol ydys-aiaq, köptegen müsinderim körermen nazaryna ūsynyldy. 1987 jyldan bastap 30-dai körmege qatystym. Oraiy kelgende aita keteiin, Şymkent qalasynda bolǧan qolöner şeberleriniŋ seminarynda qyrǧyzstandyq şeberlerdiŋ jünnen saqina, bilezik basqandaryn körip aŋyrap qaldym. Bizge jünnen kiiz, syrmaqtan basqa eşnärse jasau mümkin emes sekildi. Jünnen jasalǧan türli-tüsti qūstar, aŋdar közdiŋ jauyn alady. Al baipaqtarynyŋ özi nege tūrady? Keter kezimizde bizge estelikke bir-birden jün saqinalar tartu etildi.
- Qolöner şeberligine oqytu mäselesi qalai şeşilip jatyr?
- Jambyl oblysynda qolöner būiymdary da, şeberleri de jetispeidi. Būryn öner kolledji bar edi, qazir ol gumanitarlyq kolledj bolyp özgerdi. Osy künderi öner ordasyn qalpyna keltiremiz dep talpynyp jürgender de bar. Bizdiŋ de tilegimiz – sol.
- Tuyndylaryŋyz mūrajailarda saqtalǧan ba?
- Tarazdaǧy mūrajaida eki kartinam bar. Aqtaudaǧy mūrajaida eki kartinam saqtalǧan. Astanada on şaqty kartinam tūr. Şet elge ketken jūmystarym da jeterlik.
- Qanşalyqty tapsyrys tüsedi?
- Tapsyrys tüsedi. Biraq men özim qalaǧan närsemen ainalysqandy ūnatamyn. Astanadaǧy mūz qalaşyǧynda orteke, jylan, «Astana aruy» atty qyzdyŋ sūlbalaryn mūzben soqqan edim. — Suretşilerge qarjylyq kömek jasala ma? — «Men ūrlyqqa tüskende, ai jaryq bolypty» demekşi, bizge ondai baq būiyrmady. Keŋes ükimeti tūsynda Suretşiler odaǧyna äjeptäuir qarjylyq jaǧdai jasalǧanǧa ūqsaidy.
Arman SERIKŪLY,
Taraz qalasy,
«Dala men qala».
