Qazaqtyń qanynda bar qolóner Muhammed Haıdar Dýlatı atyndaǵy Taraz memlekettik ýnıversıteti qabyrǵasynda oqytýshy Balzııa Baeshovanyń uıymdastyrýymen qol óner sheberi, músinshi, Qazaqstan Sýretshiler odaǵynyń múshesi Qazym Amanqosovpen ataýly oqý orynnyń bolashaq jýrnalısteri kezdesý ótkizgen bolatyn. «Has sheber qapasta otyryp ta aǵashtan túıin, topyraqtan tas músin turǵyza alady» degen jazýshy Muhtar Maǵaýın. Ustanyń ustalyǵyn tanytqan bir týyndy — «orteke» aspaby. Dombyra oınalǵanda, saýsaqqa ilingen jip arqyly oınaqtaı bıleıtin aǵash orteke stýdentterdi qaıran qaldyrdy. Jeldibaevtyń «Erke sylqym» kúıin shertken ol ortekeni de orǵyta bıletti. Temirden túıin túıgen, aǵashtan adyrna ıgen, taspen tasty qashaǵan «segiz qyrly, bir syrly» aǵamyzdy kezdesýden keıin áńgimege tarttyq.
- Boıyńyzǵa bitken óner ata qanymen taraǵan ba, álde júre jetildi me?
- Atam arba jasaýshy sheber bolǵan. Ol kisi Túrkimenstandaǵy «Bolshevık» degen aýylda turǵan desedi. Sheberligi sonsha soǵys bastalǵanda «mundaı sheber aýylǵa qajet» dep áskerge jiberilmepti. Ata-babalarym áý basta Aqtóbe oblysy aýmaǵynda kóship-qonǵan. 1932-1933 jyldardaǵy asharshylyq tusynda olar Túrkimenstanǵa qaraı qonys aýdarypty. Ózge qazaqtardyń basym bóligi Aýǵanstan, Iran jerlerine údire kóshkendigi kópshilikke aıan. Atam dúnıe salǵannan keıin ákem osy Tarazǵa at basyn tiregen eken. Ákemiz qarapaıym sharýa adamy. Ol attyń, er-toqymdaryn jasaı biletin. Ákemniń qolynda atamnyń bir qorap aǵash jonıtyn, temir kesetin, taǵy basqa asaı-múseı, qural-jabdyqtary qalǵan-tuǵyn. Bárin balalyqpen shashyp aldym. Sony uqyptap jınaqtamaǵanyma áli kúnge ókinem. Sosyn, bul óner maǵan naǵashy jurtymnan da qonýy yqtımal. Ájemdi kózim kórdi. Ol kisi Tarazǵa kelip qaıtys boldy. Kózildirik taǵyp alyp, saýsaqtaryn maıystyryp, syrmaq toqyp otyratyn. Bul da kóneniń kózi retinde zamannyń aǵymynan keıin qalyp bara jatqan qasterli is. Buryn tehnıkanyń damymaı turǵan ýaqytynda kez kelgen qazaq ózine qajettisin ózi jasaı bilse kerek. Sondyqtan qolóner qaı qazaqtyń bolsa da qanynda bar.
- Qazirgi qyzmetińiz ne?
- Osy TarGÝ-dyń murajaıynda jumys jasaımyn. Oqý ornynyń basshylyǵy maǵan ýnıversıtet ǵımaratynan bir bólmeni ázirlep, arnaıy sheberhana ashyp berip otyr. — Búginge deıin qolyńyzdan shyqqan iri týyndylardy sanamalap berseńiz… — Meniń jasaǵan qylqobyzymdy Imanǵalı Tasmaǵambetovtyń anasy arnaıy kelip aldy. Ol kisi maǵan ózi jazǵan «Tárbıelik týraly tolǵanys» degen kitabyn syıǵa tartty. Dombyrany jasaımyn da, tartamyn da. Ojaý, torsyq syndy dúnıeler óz aldyna. Shımen, qoı júnimen syrmaq, kilemder toqýdy qolǵa alǵan kezim de boldy. Salǵan sýretterim ulttyq taqyryptardy qaýzaıdy. Stýdenttik kezde dıplomdyq jumysyma Jambyldyń ekologııasyn taqyryp etip alǵan edim. Endi sol taqyrypqa qaıta oraldym. Músin qashaýǵa da birshama kúsh-jiger jumsadym. «Qazaqstannyń qolóner sheberleri» atty kitapqa meniń de biraz zattarym engen eken. Osydan on bir jyl buryn jasaǵan «orteke» atty buıymymdy óz basym erekshe qurmetteımin.
- Ortekeni qalaı jasadyńyz?
- Halyq arasynda osyndaı dúnıeniń bar ekenin estigenimmen, kórgen emespin. Endeshe, «nege jasap baıqamasqa» degen oı sap ete qaldy. Shynymdy aıtsam, bul ertegideı elesteıtin. Basynda orteke aıaqtaryn jippen qozǵaltamyn ba dep topshyladym. Osyǵan qatysty kóptegen syzbalarym bar. Budan túk shyqpady. Birde Ómirǵalı degen mýzykant joldasym mehanızmin shamamen biletinin jetkizdi. Álbette, túsindirdi.
Orteke fızıkanyń tepe-teńdik zańymen qozǵalysqa túsedi eken. Ármen qaraı jumysym jeńildep sala berdi. Bir-eki nusqasyn bajaılap kórdik, aqyrynda úshinshisi mynaý aldyńyzda turǵan (ortekeni nusqap) nusqaǵa toqtadyq. Burynǵylarǵa qaraǵanda bul jolǵy nusqasyna aıaqtyń astynǵy býynyna qozǵalys engizdim, ıaǵnı úsh býyndy ettim. Artqa qaraı aınalyp ketpeıtindeı etip meılinshe tabıǵı bitimin qalpyna keltirdim. Artyq qımyldar bı yrǵaǵyn buzbaýy úshin arnaıy kedergiler de eseptelingen. Munyń ereksheligi — ózdiginen turady, aınalady, shalqaıady, jatady. Sondaı-aq, ár túrli kútpegen qozǵalystarǵa da ıkemdi. Alǵashqy ortekelerden taǵy bir artyqshylyǵyn tilge tıek etsek, moıyn da, bas ta erkin qımyldaıdy. Osylaısha tepe-teńdik eki ese ulǵaıtylyp tur. Ortekeni ómirge ákelýime úsh jyldaı ýaqytym sarp etildi. Ony odan ári jetildire túsý qajet.
- Baıqaý, kórmelerge qatysyp turasyz ba?
- 1993 jyly Almatyda ótken respýblıkalyq deńgeıdegi folklorlyq festıvalda laýreat atandym. Mońǵolııadan kelgen bir áıel kisi kilemnen toqylǵan portreti úshin birinshi oryn ıelendi, al ekinshi orynǵa Abaı atyndaǵy pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń qolóner kafedrasy (Dárkembaı Shoqparulynyń jetekshiligindegi) qol jetkizdi. Sosyn oıda joqta baryp qalǵan meniń sybaǵama úshinshi oryn buıyrdy. Taraz qalasynyń 2000 jyldyǵyna arnalǵan jeke qolóner kórmesin ótkizdim. Onda dombyra, qylqobyz, orteke aspaptarymen qatar, mol ydys-aıaq, kóptegen músinderim kórermen nazaryna usynyldy. 1987 jyldan bastap 30-daı kórmege qatystym. Oraıy kelgende aıta keteıin, Shymkent qalasynda bolǵan qolóner sheberleriniń semınarynda qyrǵyzstandyq sheberlerdiń júnnen saqına, bilezik basqandaryn kórip ańyrap qaldym. Bizge júnnen kıiz, syrmaqtan basqa eshnárse jasaý múmkin emes sekildi. Júnnen jasalǵan túrli-tústi qustar, ańdar kózdiń jaýyn alady. Al baıpaqtarynyń ózi nege turady? Keter kezimizde bizge estelikke bir-birden jún saqınalar tartý etildi.
- Qolóner sheberligine oqytý máselesi qalaı sheshilip jatyr?
- Jambyl oblysynda qolóner buıymdary da, sheberleri de jetispeıdi. Buryn óner kolledji bar edi, qazir ol gýmanıtarlyq kolledj bolyp ózgerdi. Osy kúnderi óner ordasyn qalpyna keltiremiz dep talpynyp júrgender de bar. Bizdiń de tilegimiz – sol.
- Týyndylaryńyz murajaılarda saqtalǵan ba?
- Tarazdaǵy murajaıda eki kartınam bar. Aqtaýdaǵy murajaıda eki kartınam saqtalǵan. Astanada on shaqty kartınam tur. Shet elge ketken jumystarym da jeterlik.
- Qanshalyqty tapsyrys túsedi?
- Tapsyrys túsedi. Biraq men ózim qalaǵan nársemen aınalysqandy unatamyn. Astanadaǵy muz qalashyǵynda orteke, jylan, «Astana arýy» atty qyzdyń sulbalaryn muzben soqqan edim. — Sýretshilerge qarjylyq kómek jasala ma? — «Men urlyqqa túskende, aı jaryq bolypty» demekshi, bizge ondaı baq buıyrmady. Keńes úkimeti tusynda Sýretshiler odaǵyna ájeptáýir qarjylyq jaǵdaı jasalǵanǵa uqsaıdy.
Arman SERIKULY,
Taraz qalasy,
«Dala men qala».
