لوندون قالاسىنداعى گايد-پاركتiڭ سولتۇستiك-شىعىس بولiگiندە بiر ءداۋiردiڭ ەركەسi شىڭعىس حاننىڭ قولادان قۇيىلعان اتتىلى ءمۇسiنi قونىس تەۋiپتi.
بۇل تۇماندى البيونداعى بىلتىر وتكەن جازعى وليمپيادا ويىندارىنا جانكۇيەر بولىپ بارعان جەكە كاسiپكەر ءابدiماجيت سىزدىقبەكوۆتiڭ كارi قۇرلىق ساپارىنداعى كورگەن-بiلگەندەرiنەن ەستiگەنiمiز بولاتىن. اعامىزدىڭ فوتواپپاراتىنداعى سۋرەتiنەن كوشپەندiلەر الەمiنiڭ قاعاناتىن باسقارىپ، ازيا تۇگiل، ەۋروپانى «دiرiلدەتكەن» قاھارلى قاعاننىڭ ءمۇسiنi iشكi قۋاتىن سىرتقا سەزiندiرۋiمەن ەرەكشەلەنiپ تۇرعانداي اسەر بەرەدi. تۇلپارىنىڭ ۇستiندە شiرەنگەن تەمۋچيندi ەۋروپا نەگە تورiنە شىعارىپ، «قوناق» ەتتi? «كوكتەن تۇسكەن كۇيi ادامزاتقا قايىرىمدىلىق پەن دانالىق سەپكەن تۇلعانى كورسەتۋگە تىرىستىم» دەگەن رەسەيلiك ساۋلەتشi داشي نامداكوۆتىڭ ءسوزiنiڭ استارىندا اقيقات جاتقانداي.
ارينە، جاھاندىق رەسۋرستاردىڭ تاپشىلىعىنا بايلانىستى ءوزارا قىرعي-قاباقتان ارىلۋعا، ادامزاتتى رۋحاني بiرلiككە ۇگiتتەۋگە، وتكەن تاريحتان ساباق الۋعا بۇل عاجاپ بەينەنiڭ ايتارى كوپ سەكiلدi. كەلiستi ءمۇسiن سۋىق قارۋىن سايلاپ وتىرعان الپاۋىتتاردى «سابىرعا» شاقىرىپ تۇرعانداي. شىڭعىس حاننىڭ ءمۇسiنiن اعىلشىندار لوندوننىڭ قاق ورتاسىنا «تورلەتiپ» جاتقاندا، بەك ۇلدارىن قۇل بولۋدان، پاك قىزدارىن كۇڭ بولۋدان ساقتاعان ابىلاي رۋحىنا دۇرىستاپ قۇرمەت كورسەتە الماي ءجۇرمiز بە دەپ ويلانىپ قالامىز.
مارحابات بايعۇت، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ يەگەرi, جازۋشى:
– ءالi ەسiمiزدە، شىمكەنتتەگى ەڭ ۇلكەن ورتالىقتاعى كوممۋنيستiك داڭعىلىن باسقاشا اتاۋ كەرەكتiگi تۋرالى ماسەلە قوزعالدى. ابىلاي حان دەپ قويايىق دەۋشiلەر كوبەيدi. بiز-داعى سولاردىڭ قاتارىندا ەدiك. سول كەزدەگi قالا باسشىلارىنىڭ بiرi, تiلiنiڭ دە، قالامىنىڭ دا قۇنارى بار قۋانىش تولەمەتوۆ: «ابىلاي حان اتى بiرتالاي جەرگە قويىلدى، الماتىداعى كوممۋنيستiك داڭعىلىنا دا بەرiلدi. بiز باسقاشالاۋ جاسايىق، ابىلاي حاننىڭ باباسى، قازاقتىڭ ۇلى حاندارىنىڭ بiرەگەيi تاۋكە حان ەسiمiن لايىق كورiپ وتىرمىز» دەدى.شىمكەنتتەگi نەبiر iرi كوشەلەر باسقاشالاۋ اتالىپ كەتتi. ەرەكشەلەۋ كوشەلەردiڭ بiرiن اۋىستىرۋعا نەمەسە جاڭا داڭعىلعا ابىلاي حان ەسىمىن بەرۋ ابدەن ۇيلەسiپ-اق تۇر.ايتار بولساق، بيىل «قازاق-جوڭعار» شاپقىنشىلىعىندا كوزگە تۇسكەن دالانىڭ دارا تۇلعاسى ابىلاي حاننىڭ تۋعانىنا — 300 جىل. التى الاشقا اڭىز بولعان شىڭعىس تۇقىمىنىڭ ءۇش عاسىرلىعى ەلiمiزدiڭ تۇكپiر-تۇكپiرiندە اتالىپ وتiلەدi دەپ كۇتiلۋدە. ال ونىڭ وڭتۇستiك وڭiردە اتاپ ءوتiلۋiنiڭ وزiندiك وزگەشە ءمانi بار. بۇقار جىراۋدىڭ:
«ەي، ابىلاي، ابىلاي،
مەن سەنi العاش كورگەندە،
تۇرىمتايداي ۇل ەدiڭ،
تۇركiستاندا ءجۇر ەدiڭ،
ءۇيسiن تولە بيلەردiڭ،
تۇيەسiن باققان قۇل ەدiڭ»،— دەپ كەلەتiن ولەڭ جولدارىنان-اق ونىڭ بالالىق شاعىنىڭ قازىنالى وڭتۇستiك وڭiرiندە وتكەنi بەلگiلi. شىڭعىستان تاراعان اۋلەتتiڭ قازاق دالاسىنا عاسىرلار بويى حاندىق قۇرعانىن ايتپاي تۇرا المايمىز. ارينە، ۇلانعايىر دالانىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن ساقتاپ، قيىن كۇندەردە الاش بالاسىنىڭ باسىنا تونگەن ەكi جاقتى قاۋiپ-قاتەردەن امان الىپ شىققان بiر حان بار. ول وسى حان ابىلاي ەدi. «ابىلايدىڭ اسىندا شاپپاعاندا، اتاڭنىڭ باسىندا شاباسىڭ با؟» دەگەندi وسىندايدا ايتسا كەرەك. ەل قورعانى بولعان حان بابامىزدىڭ اتىنا شىمقالادان بiر كوشە بۇيىرماپتى. تۇركiستان قالاسىنداعى ق.ا.ياسساۋي اتىنداعى كەسەنەدە جەرلەنگەن ابىلاي حان رۋحىنا بiز لايىقتى قۇرمەت كورسەتۋiمiز كەرەك-اق.
شويبەك ورىنباي، جازۋشى، «قۇرمەت» وردەنiنiڭ يەگەرi:
– وڭتۇستiكتە ايبارلى ابىلاي حاننىڭ باسقان iزi سايراپ جاتىر. ول وسى وڭiردە تۋىلىپ، قيىن دا قاتەرلi كەزدە بالالىعىن وتكiزدi. تاربيەلەندi. ارىس وزەنiنiڭ ماڭايىندا جالعان دۇنيەمەن قوشتاستى. قازاق حاندىعىن نىعايتۋعا ولشەۋسiز ۇلەس قوسقان تاريحي ەرەن تۇلعانىڭ ەسiمiن شىمكەنتتiڭ بiر كوشەسiنە بەرۋ تۋرالى ماسەلەنi قالالىق ونوماستيكالىق كوميسسيانىڭ باسقوسۋلارىندا بۇدان ەكi-ءۇش جىل بۇرىن كوتەرگەنبiز. «ونىڭ اتىنا لايىقتى كوشە ازiرگە جوق، سابىر ەتە تۇرايىق» دەسكەن كوميسسيا مۇشەلەرi. شىنىندا، ۇلكەن داڭعىلدار مەن كورنەكتi كوشەلەردiڭ ءبارiنىڭ اتاۋى بار بولىپ شىقتى. سونىڭ بiرازى وبلىسىمىزعا تانىمال بولعانىمەن، تاريحي تۇلعاعا اينالا قويماعان ازاماتتار ەكەنi دە راس. ول كiسiلەردiڭ دە حالىققا سiڭiرگەن ەڭبەگiن جوققا شىعارۋدان اۋلاقپىز. دەگەنمەن جالپى اتاۋى بار كوشەلەردiڭ بiرiنە الگi جەرگiلiكتi قايراتكەرلەرiمiزدiڭ ەسiمiن اۋىستىرىپ، ونىڭ ورنىنا ابىلاي حاننىڭ ەسiمiن بەرۋگە بولاتىن ەدi عوي. ۇلى حاندى كوبiرەك دارiپتەپ، ۇرپاق الدىندا ونى ۇلىقتاۋىمىز كەرەك-اق. ابىلاي حانداي دارا تۇلعالارىمىزدىڭ ساۋساقپەن سانارلىق ەكەنiن ۇمىتپايىق.سوندىقتان «شىمشاھاردىڭ ۇلكەن كوشەسiنiڭ بiرiنە ابىلاي حان ەسiمi بەرiلۋi كەرەك»، — دەگەن ەل اعالارىنىڭ تiلەگi ورىندى. تيiستi باسشىلاردىڭ وسىنى ەسكەرiپ، ءۇش عاسىرلىق تورقالى تويى قارساڭىندا بابالار اماناتىنا ادالدىق تانىتسا دەگەن تiلەكتەمiز. شىمكەنت قالاسىنىڭ بiر كوشەسiنە ابىلاي حان ەسiمiن بەرسەك دەگەن وي بiزدiكi.
بالقيا كومەكباەۆا، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق تiلدەردi دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى:
– ابىلاي – قازاق مەملەكەتiنiڭ تاريحىنداعى اسا كورنەكتi مەملەكەت قايراتكەرi, ونىڭ ەسiمiنiڭ شىمكەنت قالاسىنداعى ۇلكەن كوشەلەردiڭ بiرiنە بەرiلۋiن قولدايمىن. 2013 جىلعى 21 قاڭتاردا مەملەكەت باسشىسى ونوماستيكا سالاسىنداعى قارىم-قاتىناستاردى ودان ءارi جەتiلدiرۋگە باعىتتالعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبiر زاڭنامالىق اكتiلەرiنە ونوماستيكا ماسەلەلەرi بويىنشا وزگەرiستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگiزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا قول قويدى. زاڭ ءۇش ايدان سوڭ قولدانىسقا ەنەدi. جاڭا زاڭ تالاپتارىنا سايكەس، بۇل ۇسىنىستى حالىق قولداپ جاتسا، قارسى ەمەسپiن.
ر.S.
تاريحتى دۇرىس، ءادىل قورىتۋدىڭ جولى تاريحي تۇلعالارىمىزعا دەگەن قۇرمەتپەن ۇندەسىپ جاتسا كەرەك. سەبەبى ۇلتتىق رۋحتى قاجەتتى بيىكتىككە كوتەرۋ ءۇشىن ۇلت بولىپ ۇيىسقان شاقتاعى اتا-بابالارىمىزدىڭ جانقيارلىق ەرلىگىن قادىرلەۋىمىز كەرەك. ابىلاي حانعا قۇرمەتتىڭ وتكەن تاريحقا قۇرمەت ەكەندىگىن ەستەن شىعارماعان ابزال-اق…
