ءوزىمدى شەكسىز باقىتتى سەزىنەمىن. جۋرناليست رەتىندە قولىما قالام العان 30 جىلدان استام ۋاقىتتىڭ ىشىندە قازاقتىڭ نەبىر مارقاسقا، ۇلتىن سۇيەتىن ازاماتتارىمەن ارالاستىم. سىرلاستىم. ومىرلەرىنەن تاعىلىم الدىم.
سولاردىڭ بىرقاتارى باقيلىق بولىپ كەتتى. كەيبىرەۋلەرى ءالى دە ارامىزدا ءجۇر. وسى جۇرەگىمە جاقىن، قيماس كىسىلەردىڭ اراسىندا ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى، بۇكىل عۇمىرىن قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە ارناعان اسىل اعامىز سەيىت كەنجەاحمەتوۆ تە بار.
جاستايىمىزدان ول كىسىنىڭ ءتۇرلى تاقىرىپتارعا جازعان كوركەم شىعارمالارىن جاستانا وقىدىق. ساتيرالىق تۋىندىلارىن رەسپۋبليكالىق «تاماشا» ويىن-ساۋىق وتاۋىنان ارتىستەردىڭ، ياعني قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى قۇدايبەرگەن سۇلتانباەۆ جانە باسقا دا ونەر ساڭلاقتارىنىڭ ورىنداۋىندا كورىپ، قانشاما رۋحاني لاززاتقا بولەندىك.
كەيىن قازاق جۋرناليستيكاسى اقساقالدارىنىڭ ءبىرى تەمىربەك قوجاكەەۆتىڭ شەكپەنىنەن شىعىپ، قوستاناي وبلىستىق «قوستاناي تاڭى» گازەتىندە قىزمەت اتقارۋعا تۋرا كەلدى. مۇندا دا سەيىت اعامنىڭ ءىزى قالعان باسىلىمدا جۇمىس ىستەۋ باقىتىنا يە بولدىم.
سونداي ءبىر كۇندەردىڭ كەزىندە ول وسى گازەت رەداكتسياسىنا كەلىپ، قالامگەرلەرمەن جۇزدەستى. سول ۋاقىتتا كوپتەن ءبىر كورۋگە تاڭسىق بولىپ جۇرگەن اعامىزبەن ارنايى كەزدەسىپ، حال-جاعدايىن سۇراستىم. ول كىسى دە مەنى سىرتتاي بىلەدى ەكەن. شاماسى، ەلىمىزدىڭ بەدەلدى باسىلىمدارىندا جارىق كورىپ جاتاتىن ازدى-كوپتى دۇنيەلەرىمدى وقىپ جۇرسە كەرەك.
سونداي ءبىر ادەمى جاراسىمدى اڭگىمەمىز ورىلگەن ساتتە مەن وعان جان سىرىمدى اقتارىپ سالدىم. ءوزىم ونىڭ قوستانايداعى بۇرىن ءبىراز جىل عۇمىر كەشكەن پۋشكين كوشەسى، 92 ءۇيدىڭ №71-ءشى پاتەردە تۇراتىنىمدى ايتىپ قالدىم.
وسى كەزدە ونىڭ جۇزىنە جىلى شىراي جۇگىرىپ: «قاراعىم، مەن ول شاڭىراقتى وتە قۇتتى دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى ءبىراز شىعارمالارىم سول ۇيدە دۇنيەگە كەلدى. كەزىندە ورتالىقتان مۇنداي پاتەر الۋ دا وڭايعا سوقپايتىن. قىستا جىلى، جازدا بالكون مەن تەرەزەدەن كۇننىڭ شۋاعى توگىلىپ تۇرادى. اۆتوبۋستا تىعىلىسىپ جاتپايسىڭ. بازار دا، جوعارى وقۋ ورىندارى دا، مەكتەپتەر دە تاياق تاستام جەردە. بۇل ءبىر جاعى ۇلدارىڭا دا، كەلىنگە دە وتە ىڭعايلى ەمەس پە؟ رەداكتسيا دا 10-15 مينۋتتىك جول. قاي جاعىنان دا ىڭعايلى، قالتاعا دا ءتيىمدى»، – دەدى.
سول ارادا «پاتەرىمدەگى تەلەفون سول باياعى ءوزىمىز قولدانعان 54-تەن باستالاتىن ءنومىر مە، الدە وزگەرتتىڭدەر مە؟» دەپ سۇرادى. مەن الگى ءنومىر سول كۇيىندە قالعاندىعىن، ءبىر-ەكى رەت وزگەرتۋگە بىرەۋلەر ارەكەت ەتكەندە جول بەرمەگەنىمدى ايتتىم.
ول دا بۇل سوزىمە وتە ريزا بولىپ قالدى. وسى ساتتە ديدارىنا جاراسىمدى كۇلكى ويناپ: «جارايسىڭ، باۋىرىم! لاجى بولسا، ول ۇيدەن باسقا جاققا قونىس اۋدارما. وتە قۇتتى، كەلىن ەكەۋىڭنىڭ ومىرلەرىڭە جەتەدى. ءالى ۇلدارىڭدى ۇيلەندىرىپ، نەمەرە-شوبەرەلەرىڭدى سۇيەتىن بولاسىڭ»، – دەپ ارقامنان قاقتى.
سودان بەرى دە ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. ءوزىم سەيىت اعام تۇرعان ءۇيدى ىرىم قىلىپ، قازاقتىڭ كورنەكتى قالامگەرى، ەتنوگرافى، ساتيريگى، ەلجاندى ازامات رەتىندە وتە سىيلادىم. ودان كەيىن دە تالاي رەت جۇزدەسىپ، اعالى-ىنىلىدەي پىكىر الىستىق.
شاماسى، ەلىمىزگە ەسىمى بەلگىلى ازامات ومىرزاق شوكەەۆتىڭ تىكەلەي مۇرىندىق بولۋىمەن دۇنيەگە كەلگەن مەتسەناتتار كلۋبىنىڭ سىيلىعىن الۋ قارساڭىندا بولۋى كەرەك. ونىمەن وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسىنىڭ عيماراتىندا كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسىپ قالدىم.
ومىردە دە ادىلەتتىك بولا بەرمەيدى عوي. الگى ءوڭىردىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن، جالپى رۋحانياتىن وركەندەتۋگە ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان قايراتكەرلەرگە بەرىلەتىن مارتەبەلى «قازىنا» سىيلىعى ول كىسىگە ءۇش-ءتورت جىلدان كەيىن عانا بەرىلىپتى.
سول ۋاقىتتا ارداقتى تۇلعا ىشتەگى وكپە-رەنىشىن از دا بولسا ءبىلدىرىپ: «باۋىرىم، حالتۋرا بيلەگەن زامان بولدى عوي. ناعىز تالانتتارعا اتاق-دارەجە دەگەن قاشان دا كەش كەلەتىنى بار ەمەس پە؟ ويتكەنى وندايلاردىڭ پىسىقايلار جولىن كەسىپ، الدىن وراعىتىپ كەتەدى. سوندىقتان مەن وعان پالەندەي قايعىرا قويمايمىن. تۋما تالانتتار ماراپاتتى كۇتپەيدى. اتاق-دارەجە وزدەرىن ىزدەپ تابادى»، – دەدى.
سەيىت اعانىڭ بۇل ومىردەن ءتۇيىپ ايتقاندارى اينا-قاتەسىز شىندىق ەكەنىنە جىلدار وتە كوزىم تاعى دا جەتە ءتۇستى. وسى ازامات قانداي ماراپاتقا بولسا دا ابدەن لايىقتى ەدى. سەبەبى ونىڭ كوز مايىن تاۋىسا تالاي جازىپ، شەتەلدەرگە جادىگەر رەتىندە سىيلىققا بەرىلەتىن تۋىندىلارى از ەمەس-ءتى.
زاڭعار تۇلعا كوپتەگەن عۇلاما عالىمداردىڭ جازعاندارىن ءبىر ءوزى دۇنيەگە اكەلدى. ولاردىڭ قاتارىندا بارشا زيالى قاۋىم ابدەن مويىنداپ، ۇيلەرىندەگى كىتاپ سورەلەرىنەن بەرىك ورىن العان «قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى»، «قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسى مەن مادەنيەتى» جانە باسقا دا تانىمدىق-تاعىلىمدىق جاعى مول، اسا قۇندى كىتاپتارمەن ەسىمى ماڭگىلىك قالدى.
ول ۇزاق جىلدار بويى تورعاي وڭىرىندەگى ارقالىق قالاسىندا عۇمىر كەشتى. سونداعى تالاي دارىندى قىز-جىگىتتەردى ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتىپ جاتقان مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتا جاستاردى وقىتتى. كەيىن ەلوردامىز استانادا ورنالاسقان ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «وتىرار» كىتاپحاناسى ورتالىعىندا جاۋاپتى قىزمەتتە بولدى.
عۇمىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا تۋعان ءوڭىرى، قالامگەر، ازامات بولىپ قالىپتاسقان دۋماندى جەرى – ارقالىق شاھارىنا قايتا ورالدى. ءوزى ۇزاق ۋاقىت بويى ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا تاتۋ-ءتاتتى عۇمىر كەشكەن اياۋلى جارى تۇرسىن اپامىز دۇنيەدەن وتكەن كەزدە اعامىز قاتتى قايعىردى. سەبەبى تىرشىلىكتىڭ بارلىق اششىسى مەن تۇششىسىن بىرگە باستان كەشكەن بايبىشەسىنەن ايىرىلىپ قالۋ وڭاي ما؟
بىراق ولگەننىڭ ارتىنان ولمەك جوق، ءتىرى كىسىنىڭ تىرشىلىگى جالعاسادى. سودان ءوزى ءبىراز جىلداردان بەرى بىلەتىن رۋحانيات سالاسىندا قاتار ءجۇرىپ قىزمەت اتقارعان ۇلتىمىزدىڭ يناباتتى قىزى بانۋمەن كوڭىل جاراستىرىپ، از دا بولسا، ماعىنالى ءومىر ءسۇردى.
اسىل اعامىز دۇنيەدەن ءوتىپ، كۇللى قازاق حالقى اسقار تاۋىنان ايىرىلعانداي كۇي كەشىپ، قايعى جامىلعاندا جوعارىدا اتالعان شاھارعا بارىپ، قازاقتىڭ بەلگىلى قالامگەرلەرى وڭعار ومىربەك، جاقسىلىق جۇنىسوۆتەرمەن بىرگە جارىنا كوڭىل ايتتىق.
شىركىن، سول جان دۇنيەسى كەمەل، سويلەسسەڭ ۇلكەن اقىل-پاراساتقا كەنەلەتىن، ۇلاعاتتى ءسوزىن تاڭنان تاڭعا دەيىن تىڭداۋدان جالىقپايتىن، ءوز ورتاسىنىڭ كوركى مەن داناسىنا اينالعان سەيىت اعامىزدىڭ ماڭگىلىك ساپارعا اتتانعانىنا دا ءبىراز ۋاقىت بولىپ قالدى.
بىراق ول كىسىنىڭ ەكىنشى ءومىرى ەندى باستالعانداي. ونىڭ رۋحاني مۇراسى دا ماڭگىلىك. ولمەيدى. كوپشىلىك قاۋىم ونى قازاقتىڭ اسا تالانتتى ساتيريكتەرىنىڭ بىرەگەيى بولعاندىعىن ءجيى ايتادى. سەبەبى وسى ۋاقىتقا دەيىن قايتالانباس تۇلعانىڭ بىردە-ءبىر كىتابىنىڭ سورەلەردە شاڭ باسىپ جاتقانىن كورمەپپىن.
ەندى وسى ەلىم، جەرىم دەپ ادال ەڭبەك ەتكەن ءىرى تالانت يەسىنىڭ ەسىمىن ماڭگىلىك قالدىرۋ ءۇشىن ول كىسىگە قانداي قۇرمەت كورسەتسەك تە جاراسادى. ماسەلەن، ءوزى ۇزاق جىلدار بويى قىزمەت اتقارعان ارقالىق مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا ءبىر ءدارىسحانانى ول كىسىنىڭ ەسىمىمەن اتاسا ارتىق بولمايدى.
سونداي-اق كەيىنگى ءوسىپ كەلە جاتقان جاستار ونىڭ اتىن ارداقتاپ ءجۇرۋ ءۇشىن سول قالادا ءبىر مەكتەپكە نەمەسە باستى كوشەلەردىڭ بىرىنە ەسىمىن بەرسە، ابدەن جاراسار ەدى.
ماقالانىڭ باسىندا ونىڭ وبلىستىق «قوستاناي تاڭى» گازەتىندە قىزمەت اتقارعانىن ايتقانمىن. ول كەزىندە وسى باسىلىمدا جۇمىس ىستەگەپ، قالامى جۇيرىك جۋرناليستەردىڭ ءبىرى بولدى. ءوڭىردىڭ باي شەجىرەسىن جازۋعا قوماقتى ۇلەس قوستى. كەيىنگى ءىزىن باسىپ كەلە جاتقان جاستارعا تالىمگەرلىك ەتىپ، جازۋ-سىزۋدىڭ قىرى مەن سىرىن جالىقپاي ۇيرەتتى.
سول ءوزى كەزىندە عۇمىر كەشىپ، بىرقاتار شىعارمالارىن جازعان پۋشكين كوشەسىندەگى 92-ءشى ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا: «بۇل ۇيدە كەزىندە قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى، ەتنوگرافى سەيىت كەنجەاحمەتوۆ تۇردى» دەگەن مەموريالدى تاقتا ورناتسا دا، ارتىق بولماس ەدى. بۇل ورايدا وسى شاھار باسشىلارى ويلانسا ەكەن. ازاماتتىق تانىتىپ، كۇللى ەل قادىرلەگەن قالامگەردىڭ ەسىمىن ماڭگىلىك قالدىرۋعا ۇلەستەرىن قوسسا، كورنەكتى مادەنيەت قايراتكەرىنە دەگەن ناعىز قۇرمەتتىڭ جارقىن كورىنىسى سول بولار ەدى.
ورازالى جاقسانوۆ،
قوستاناي وبلىسى، «جاس قازاق».
